Elseviers Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 22

[p. 179]

plaat 6. venetiaansch glaswerk met dierfiguren.

Venetiaansch glaswerk,
door J.E. Jasper.

Wie kent ze niet, die luchtige, krullige, ranke voorwerpen van Venetiaansch glas, die teere, fijne, zachtkleurige, wonderlijk versierde, excentriek lijnige vazen, die zoo volkomen de broosheid en de breekbaarheid aanduiden van het materiaal, waarvan ze gemaakt zijn!? Nooit is mij het allerfragielste, dat de Venetiaansche glasblazer met de beoefening van zijn kunst bereiken kan, zoo duidelijk voorgekomen als in het interessante, speciale museum van Murano, waar zich onder de verzameling glaswerken uit ouden en tegenwoordigen tijd een groote bokaal bevindt, op veervormig voetstuk. Een zacht stootje tegen de vitrine, waarin dit product van het merkwaardige bedrijf als curiosum is opgenomen, doet het heen en weer neigen als een bloem aan langen stengel.

Eeuwen reeds bestaat de glasindustrie van Venetië en omstreken. Haar vermaardheid heeft zij te danken aan de immer strikt doorgevoerde, logische opvatting der bekwame arbeiders, dat het voorwerp in vorm en versiering geheel dient overeen te stemmen met de eigenschappen van de grondstof. De techniek plooide zich hiernaar, bleef, op enkele uitzonderingen na, vrij van het streven, om gedwongen vormen te verkrijgen, die niet aan het glas eigen zijn, en hield zuiver verband met de noodzakelijkheid, om het half liquide smeltsel te behandelen, zooals dit zich in zijn gloeiing en geleidelijke afkoeling voordoet. Zij ontwikkelde de bekwaamheid, om nieuwe variaties en combinaties te bedenken, en de geniale vondsten, die gedaan zijn, om met behoud van het eenvoudige beginsel tot behandeling van het materiaal naar diens stereotiepe eigenschappen, de sierkracht der verkregen resultaten te verhoogen, duiden op den enormen vooruitgang van de Venetiaansche glasindustrie, welke om en bij Murano haar centrum heeft.

Blijkens het bericht van Zanetti (Guida di Murano e delle celebri sue fornaci vitrarie) waren er reeds in het begin der 11e eeuw te Venetië winkeliers, die voor den afzet van glasproducten zorgden. In het begin der 13e eeuw bloeide de glasindustrie ook te Murano; in 1400 had zij er een groote ontwikkelingshoogte bereikt^*).

*) Daarmede komt minder goed overeen hetgeen Edouard Garnier in zijn Histoire de la verrerie et de l'émaillerie schrijft, n.l., dat, hoewel de glasindustrie van Murano naar alle waarschijnlijkheid uit het Oosten, Egypte, Syrië, of door Grieken van Constantinopel reeds vroeg is ingevoerd, haar hoogste bloei onmogelijk reeds in de 14e eeuw geweest kan zijn, daar de oudste geëmailleerde glazen - met zekerheid van Venetië afkomstig - eerst in het begin van de 15e eeuw vervaardigd moeten zijn.

[p. 180]

Marin schrijft er van in zijn Histoire civile et politique du commerce des Vénitiens: ‘La verrerie a été de tout temps ce que le gouvernement avait de plus précieux; une infinité de mesures ont été prises pour en augmenter, pour en perfectionner les travaux, et pour en avoir autant que possible un débit exclusif dans les pays voisins, comme dans les contrées les plus lointaines.’ De glaskunstnijverheid is geheel gebaseerd op het werk met geoefend oog, de geoefende hand en het evenwichtige kunstgevoel. Geen andere werktuigen zijn in de ateliers der glasblazers aanwezig, dan de traditioneele pijp, waarmee de eerste ronding geblazen wordt, een stel leesten voor de betere modelleering, en eenige groote en kleine tangen, waarmee de te bevestigen, nog gloeiende aanhangselen worden aangevat, de sculpturale versieringen met een nooit falende routine worden gevormd in de korte spanne tijds, dat de grondstof zich behandelen laat. De Muranosche nijvere, opgegroeid in zijn kunstvak, dat hij van jongs-af beoefent, is te vergelijken met een snel-modelleur en heeft zijn uitmuntende vingervaardigheid overgebracht op zijn tangen. De omstandigheden hebben dit voor hem noodzakelijk gemaakt. De tangen doen met de roodverhitte grondstof, wat de vingers van den modelleur doen met smeuige kleisubstantie.

De oven levert den glasblazer niet meer dan het gesmolten glas van verschillende samenstelling en kleuren uit de verschillende ovenvakken en -bakken. Tot de combinatie der kleuren, tot het verkrijgen van bekoorlijken vorm en ranke versiering kan hij komen, wanneer hij de tangen- en leesten-techniek zoodanig machtig is, dat hij deze in haar toepassing even vlug doet zijn, als de grondstof in bekoeling verstijft en verhardt. En inderdaad, Muranosche glaskunstenaars kunnen op dit gebied wondere dingen vertoonen, leuke staaltjes geven van knap-artistiek snelheidswerk.

plaat 1. oud-venetiaansch drinkglas, (museum van kunstnijverheid te haarlem).

Zoodra elk versierings-détail in twee, drie malen gevormd moet worden, is het begrijpelijk, dat er iets onnatuurlijk-verwrongens in komt. De eerste karakteristieke plooi, met de vormtang geknepen, vervaagt, verslapt, wanneer het stuk opnieuw den oven in moet, om de vervolgbewerking te ondergaan. Juist omdat de Muranosche nijveren hun handigheid zóóver hebben weten op te voeren, dat zij elke versiering in één onafgebroken beweging afmaken, verkrijgt het voortbrengsel zekere luchtigheid en rankheid. Zij werken nooit in vervolgen. Elk sierstuk met al zijn bewegingen, plooien, groeven, kartelingen, aanhangselen

[p. 181]

is juist klaar, als de stolling de verdere behandeling belet; elk sierstuk draagt daardoor het karakter van het vief-zekere en precies-rake, waarmee de bedachte vorm is uitgevoerd. De arbeid kan soms komisch zijn in zijn vlug op elkaar volgende stadia. De gedaante ontpopt zich lenigjes uit het plakje gesmolten glas, dat tusschen de tangvlakten rekt, krimpt, buigt, verslapt als een stuk week was, hetwelk door vele vingers haastig bekneed wordt. Dan verstart het materiaal en blijft een stijf geworden voorwerp over, dat in zijn transparante kleurigheid en zijn eerste soepelheidsvormen een charmante proeve is van den juist berekenden arbeid des glaskunstenaars. Want deze moet in twee opzichten berekening toepassen, al gaat hem dit gemakkelijk af. Eerstens moet de behandeling geheel geëindigd zijn op het moment, dat er door weekheid van materiaal geen vormwijziging meer kan ontstaan, en ten tweede dienen de juiste hulpmiddeltjes aangewend te worden, opdat door rekken, samendrukken, buigen en plooien een aaneengesloten, snelle overgang van vormen tot de juiste gedaante wordt in acht genomen. Aan degenen, die de Muranosche ateliers bezoeken, demonstreert de kunstnijvere die berekeningsvaardigheid en het groote gemak van het knedingswerk met tangen, door uit een gloeiende glasmassa, versch uit den oven, binnen een twintigtal seconden een naieve dierfiguur te modelleeren^*). Het technische bezwaar, om van een gloeiende stof met gebruikmaking van tangen in een zoo korten tijd iets toonbaars te verkrijgen, lijkt dan tot een minimum

plaat 2. venetiaansche kandelaber, (johanneum te dresden).

gereduceerd. Terecht schrijft daarom Pieter d'Hondt in zijn werk: Vénise, l'art de la verrerie het navolgende: ‘Le mérite de la fabrication vénitienne consiste, selon nous, dans une légèreté extraordinaire, due à la grande facilité, avec laquelle la matière, à l'état pâteux, se prête aux travaux les plus délicats. Les verres vénitiens ne possèdent certainement ni l'éclat, ni la pureté, ni la franchise des couleurs de cristaux modernes, avec lesquels, du reste, ils n'offrent pas de points de comparaison; mais ils présentent une légèreté de forme, une originalité, un cachet artistique spécial, qui leur donne un charme indéniable.’

Harmonie niet alleen in vorm en materiaal, maar tevens ook in versiering en kleuren!

*) Het zijn zulke glazen dierfiguren, die in de 16e eeuw in een groot deel van Europa ingevoerd en als drinkkelken gebruikt werden (Essay des merveilles de nature et des plus nobles artifices, par Réné Francoys).

[p. 182]

Zoo stelt plaat 1 een oud-Venetiaansch drinkglas voor, van een statige lijn. Met de sierbollen van het handvat brengen de eigenaardige verbindingen daartusschen, hier lichtgroen genomen, een blije afwisseling in het gestrekte van de hoogte. Die lichtgroene staafjes vormen een versiering, welke rap en knap in enkele seconden aangebracht moet zijn, en waarin zoo klaar de smeuigheid van de grondstof te zien is. Lichtgroen zijn ook die kleine, ranke relieffiguurtjes van het glaslichaam, figuurtjes, die opgelegd, opgekleefd, uit de tang van den glasblazer gesmolten zijn. Zit door dat alles niet het karakter van teerheid en broosheid in het voorwerp en voelt men als 't ware, ook zonder dit glas tusschen de vingers te nemen, er de lichtheid niet van!?

plaat 3. venetiaansche vaas, (museum van kunstnijverheid te haarlem).

Zelfs wanneer het voorwerp is opgebouwd van verschillende onderdeelen, als waaruit de Venetiaansche lichtkronen, die decoratieve pronkstukken van vorstelijke zalen, bestaan, treft men bijna altijd de sierlijke lijn in het behaaglijk-aandoende ensemble. De staande luchter van plaat 2 bevat een middendeel, dat in vorm en versiering ongeveer gelijk is aan de meer voorkomende hangende kroon; hier zijn de bloemen en bloemknoppen van een licht kobaltblauwe kleur, en in dezelfde buiging als de gekartelde armen ontspringen de bladeren uit de breede vaas, die luchtigjes door het samengestelde handvat omhoog gehouden wordt.

Hoe eenvoudig daarbij de vaas van plaat 3 afsteekt, de vorm ervan is niet minder mooi. De zware buikigheid in het vat verdwijnt door de aangebrachte gleuven, resultaten van het beperken der door het blazen teweeggebrachte zwelling, lost zich op in den coquetten tulpvorm van den hals.

Hierdoor en ook door plaat 4 verduidelijkt zich het streven van den Venetiaanschen glasblazer, n.l. om door enkele zoo juist en mooi aangebrachte bijzonderheden, aanhangselen, ornamenten, den indruk van het omvangrijke, dat met de bestemming van het voorwerp eenigszins in verband staat, weg te nemen en daardoor het luchtige cachet te herstellen. Enkel die gleuven, dat eenvoudige bandje om den hals, die opening als van bloemkelk - ongedwongen combinatie van versieringsgedachten - brengen in het voorwerp van plaat 3 weer het fragiele, dat door de breede ronding van het forsch uitgeblazen vaaslichaam verstoord dreigde te worden.

De vaas van plaat 4 met haar trechtervormig bovenstuk, van omvangslijn even groot als het bolvormige vat, zou misschien onrustig, onevenwichtig, onlogisch van vorm, zijn, den indruk van topzwaarheid doen ontstaan, indien niet die krullige, kartelige, fijne verbindingen tusschen bol en hals waren aangebracht. Het door de blaastechniek ontstane euvel was hier gauw gezien, en even gauw door gebruikmaking van nieuw materiaal en van de boetseertang verholpen.

[p. 183]

Zulk werk, dat, hoe ook de vorm van ieder voorwerp moge uitvallen, altijd berekend is op het eindeffect van ensemble-gratie, krijgt in zijn ganschen aard het prettig-luchtige, het dadelijk-rake van artistieke Schwung. Het wordt als spelend, schertsend uitgevoerd, het kan luimig wezen van rappen zwier, het toont vaak zijn humoristische kantjes, het levert technische bravoure-stukjes. Wat anders te zeggen van de vaas, die op plaat 5 is afgebeeld, en waarvan de hals uit vier in vorm aan het lichaam gelijke en in afmeting naar boven afnemende ringen is opgebouwd, die grappig vief met S-vormig geboetseerde aanhechtselen van doorzichtig, ongekleurd glas vermooid zijn! Wat anders ook te zeggen van de bloemenschalen van plaat 6 (bl. 179), waarvan de handvatsels en aangelaschte versierselen de figuren van een gevleugeld paard, van vogels, zeepaardjes, van een draak, enz. weergeven!

plaat 4. venetiaansche vaas, (museum van kunstnijverheid te haarlem).

Bijzondere vormen worden ook wel eens aan de ziel van het Venetiaansche glaswerk gegeven. Banden worden opgebracht als imitatie van dradenvlechting, gelijk men b.v. ziet op de vaas van plaat 4. Niet alleen gleuven als in de vaas van plaat 3, maar ook door het gebruik van bijzondere instrumenten ontstane deuken, afplattingen treft men soms in den bol van het Venetiaansche vaatwerk aan. De bloemenhouder krijgt een knik in den langen hals, toont de opening naar voren, lijkt dan zelf op een aan gebogen stengel prijkende bloem van glas. Bij de reukwaterflesschen vindt men het technisch gespeel in tal van origineele vormen uitgedrukt; er zijn er, waarvan de bol geleidelijk tot een lange, dunne sproeierpijp overgaat, of die vormen van vruchten hebben. Opgekleefde, aangelaschte versieringen, die immer de kneedbaarheid van de warme, stollende stof aangeven, varieeren tusschen regelmatig over een vlak verspreide bobbels en ingewikkelde, gestyleerde dierfiguren.

Het glasblazerskunstvak, in zijn allereenvoudigst en soberst genre, levert het ongekleurde, doorzichtige vaatwerk, dat artistiek kan zijn door vorm alleen. Het Muranosche bedrijf richtte zich eerst naar het verslanken van dien vorm door het aanbrengen van soepelkrullige versieringen, en ontwikkelde daardoor den knappen, speciaal-sculpturalen zin der arbeiders. Toen kreeg het glas een egale kleur. De verfijning ging verder; het streven naar het doen ontstaan van het vroolijke effect van polychroom glaswerk had de uitvinding van het Venetiaansche murine tot gevolg, dat, aanvankelijk tot groote, wondere kralen verwerkt, later ook op vaatwerk toegepast werd.

Murine is het resultaat eener vernuftige samenvoeging van kleuren op één en het-

[p. 184]

zelfde voorwerp. De eerste massa, die aan de pijp uit den oven opgehaald en op het steenen aanbeeld tot cylinder uitgerold wordt, vormt de kern van deze typische zelfstandigheid. Om die kern wordt uit den oven een laag van ander gekleurd glas opgehaald. De cylinder van de gloeiende, kneedbare glasmassa wordt in de leest gezet, die de beide lagen in elkaar doet overgaan tot een ensemble, al naar gelang van de leest geribd, gewelfd, gestippeld of gedoornd. Een derde laag ander gekleurd glas wordt opgebracht. Telkens, bij elke laag, die een lokale kleur zal aanbrengen in het samengesmolten geheel, wordt die kleur systematisch in het glaslichaam verspreid, hetzij door de wringing in de leest, of door schroefvormig verdraaien, inslaan, dubbelvouwing, verbuiging van den gesmolten glasklomp. Wàt al variatie kan niet aangebracht worden in de behandeling, telkens nadat het smeltsel met een ander soort glas overdekt is! De gloeiende bol aan de pijp bevat soms 10 à 12 over elkaar liggende lagen, die bijna elk de bijzondere kleurverspreidingsbewerking hebben ondergaan met leest en tangen. Hij wordt ten slotte uitgetrokken, tot de verlangde diameter bereikt is; hij geeft de lange murine staaf, die overal op doorsnede dezelfde kleurige, als ingebakken teekening te zien geeft en in kleine stukken gebroken wordt, het merkwaardige murine materiaal voor het polychrome vaatwerk. Wordt de glasbol na zijn eindbewerking eerst van een holte voorzien en daarna uitgetrokken, dan verkrijgt men natuurlijk een holle, dunne staaf, die, in stukjes, de murine-kralen opleveren^*). Om de scherpe randen hiervan af te ronden, worden zij opgevuld met een soort vuurvaste kleideeg en in een ronden

plaat 5. venetiaansche vaas, (museum van kunstnijverheid te haarlem).

bak gegloeid, die voortdurend in wenteling is; de randen smelten zich dan van zelf alle scherpheid en hoekigheid af, terwijl door de opvulling met vuurvaste kleideeg, dat zich tot een later gemakkelijk weg te wannen pulver laat bakken, de holte in elke kraal blijft bestaan. Ten slotte moet de glans der kralen weggenomen, de dofheid teweeggebracht worden, die het grillige kleurengespeel aan de oppervlakte beter doet uitkomen. Procédé van slechts enkele minuten door de inwerking van het fluoorwaterstof-zuur^†), waarin die kleine versieringsvoorwerpjes gedurende die korte poos ondergedompeld blijven.

Het murine-patroon is volstrekt niet het resultaat van techniek-grillen, gelijk deze vooral bij het werk met hooge oven-tem-

*) In de fabrieken voor de gewone, ongekleurde, of egaal-gekleurde rijg-kralen (marghéritines) worden de uitgetrokken glaspijpen machinaal tot kleine stukjes gekapt, die later op diameter gesorteerd worden.

†) De uitvinding hiervan door zekeren Schule dateert van ongeveer 1770.

[p. 185]

peraturen zich soms verrassend kunnen voordoen. Het kan, hoe ingewikkeld men het ook ontwerpe, systematisch-nauwkeurig berekend worden. In de vorige eeuw is men met die bijzondere berekening al heel ver gekomen. Door bijeensmelting van allerlei glazen pijpjes in verschillende kleuren wist men portretten, landschappen in één cylindrische glasmassa op te nemen, die uitgetrokken werd tot meterslange staaf, waarin overal op dwarsdoorsnede de door rekking verkleinde teekening zich vertoonde. In platte schijfjes gebroken, leverde zoo'n staaf met een samengestelde kern de duizenden, op kleurige cameëen gelijkende sieraadjes op, welke b.v. veel tot medaljonvulsel gebruikt werden. Het Muranosche museum bevat ettelijke van die mirakuleuze murine-juweeltjes, die eigenlijk meer als technische wonderen, dan als proeven van hooge kunst te beschouwen zijn. De behandeling van het glas, de logische profiteering van de eigenschappen dezer stof bereiken hierdoor zekere volledigheid, en vernuftig is zeker het bedachte middel, om een gekleurde teekening van glas in het groot samen te stellen, en die, met profiteering van de rekbaarheid van het materiaal, door de staaftrekking te doen verkleinen. Die verkleining is voort te zetten tot zoover als men zelf verkiest. Tot draad of haar kan de gloeiende glasprop worden uitgedijd. Er zijn in het reeds genoemde museum kleine, precieuze murine-stukjes, die gediend hebben als ringzetsel en waarop het miniatuur-portret of landschap eerst onder een vergrootglas duidelijk te herkennen is.

De connecties, die Venetië in oude tijden had met het Oosten, had waarschijnlijk tot gevolg, dat reeds in het verre verleden de murine kralen bij groote hoeveelheden een

plaat 7. oud-venetiaansche kan met murinepatroon, (museum van kunstnijverheid te haarlem).

weg vonden naar de landen, waar dat artikel den inboorling de deelen leverde van gemakkelijk samen te stellen sieraden. Het technische vindsel met zijn levendige kleureffecten werd ook voor Westersche landen toegepast, en wel op luxevaatwerk. Zoo eenvoudig als die toepassing is, zoo wonderlijk kunnen er de resultaten van zijn. De vooraf plaats hebbende bereiding en de artistieke keuze van de murine schijfjes, met het aaneengesmolten vlak waarvan de half geblazen vaasvorm wordt bekleed, doen eigenlijk het voornaamste, om een sierlijk voorwerp te doen ontstaan. Bij het gereed blazen van den gloeienden voorvorm dijen de murine-patroontjes zich uit, vloeien zij hier en daar in elkaar over, loopen zij af en leveren zij de gecompliceerde kleurenteekening, het mille fiori, het duizend-bloemenmotief, dat het Venetiaansche glaswerk van dezen aard kenmerkt. Ook hieraan wordt evenals aan de murine kralen de ietwat versoberende oppervlakte-matheid ge-

[p. 186]

geven door de onderdompeling in het fluoor bevattende vocht. De kan, voorgesteld door plaat 7, en rijzig van vorm, ook door de eigenaardige, gerekte lip bij de opening, is op dergelijke wijze versierd. Minder sober dan het oude murine-patroon, dat hier is aangegeven, is het eigenlijke mille fiori van de moderne schenkkan van plaat 8, motief, dat ontstaan is door een minder systematische, vrijere rangschikking van murine stukjes, waarvan de teekening in hals en handvat van het voorwerp verwazigt en vervloeit.

plaat 8. venetiaansche mille-fiori-kan, (museum van kunstnijverheid te haarlem).

De vervaardiging van murine glaskralen heeft haar oorsprong in het oude Egypte. De kleurige lijnen, strepen, golven in het oud-Egyptisch glaswerk werden verkregen, door kleurstoffen op verschillende wijzen in het materiaal op te nemen, zonder dat zij zich hiermee vermengden. Reukwater-fleschjes, kleine amphoren, amuletten met dien schitterenden smuk zijn bij mummies aangetroffen. Wat merkwaardig genoemd kan worden, is, dat men in dat heel verre verleden reeds polychrome stukjes glas maakte voor kralen, in welk artikel handel werd gedreven met Ethiopië, Griekenland, Corinthe, Rodes, Sicilië. Zoo kwamen de murines ook in Europa, waar zij gevonden zijn in Gallische graven.

De imitatie van edelsteenen, als smaragd, porfier, chalcedoon, onyx, enz. moet op de uitvinding van het polychrome glas gevolgd zijn; te voren is, redelijkerwijs, de techniek voor de vervaardiging van het heldere, doorzichtige glas gevonden, surrogaat voor het edele bergkristal.

In welken tijd de kralen en vooral de murine kralen in Italië gemaakt zijn^*), is niet met zekerheid bekend. Wel is in de Illustrierte Geschichte des Kunstgewerbes van W. Behncke, O. van Falke, enz. te lezen, dat het mille fiori reeds in de eerste helft vóór Christus in Italië gemaakt is geworden, maar dit staat niet vast.

Verhaald wordt, dat het de groote reiziger Marco Polo is geweest, die, de voorliefde van natuurvolken voor kleurige kralen en edelsteenen kennend, de glasfabrikanten aanmoedigde, deze artikelen te maken of te imiteeren, en uit te voeren. ‘De retour à Vénise, en 1295’, schrijft Edouard Garnier over Marco Polo in zijn hierboven reeds aangehaald werk, ‘après avoir parcouru la plus grande partie de l'Asie centrale, les rivages et les îles de l'Océan Indien et le golfe Persique, il fit connaître les moeurs des peuples, qui habitent ces immenses régions, et le gout tout particulier, qu'ils avaient pour les perles, les pierres de couleur et les bijoux de toute sorte, dont ils aimaient à se parer et à enrichir leurs vêtements’.

*) Als uitvinders der egaal-gekleurde, glazen rijgkralen worden genoemd: Christoforo Briani en Domenico Miotto.

[p. 187]

De echt-kornalijnen kralen bestonden in Nederlandsch Indië en vooral in de Timor-eilandengroep, voordat de genoemde edelsteensoort in glas werd nagebootst, althans uit G.P. Rouffaer's werk: Waar kwamen de raadselachtige moetisalahs (aggri-kralen)in de Timorgroep oorspronkelijk vandaan? (Bijdragen tot de Taal-, Land- en Volkenkunde, deel L) blijkt, dat zij in oude tijden uit Cambay in onze koloniën werden ingevoerd. ‘Maar belangrijk daarnevens’, schrijft Rouffaer, ‘blijft, dat prof. Wichmann deze ouderwetsche moetitanahs (een andere soort) - welke geen kornalijnen, geen waterhoudend mikrokristallijn kwartsgesteente zijn - ook als glaskralen determineert, maar als antieke, waarschijnlijk oud-Venetiaansche, Muranosche, waarvan de technische volkomenheid zóó aanzienlijk veel hooger staat dan die der fabrieksprodukten van deze eeuw, dat zij op zich zelf, hoewel deels namaak van natuurlijke steenen kralen, den namaak tarten der moderne, alles namakende, Europeesche nijverheid’.

Tot die overoude technieken, waartoe ook de vervaardiging van het latticinio (melkwit glas), van het glas met luchtbellen, van de email-incrustaties, van het glascraquelé, van het alla lume^*) en van de vetri graffiti e dorate^†) gerekend moet worden, heeft de glaskunst van Venetië en omstreken zich niet bepaald. Lavori di Giacomo Franchini en Luigi Moretti hebben door nieuwe uitvindingen tot de ontwikkeling van het artistieke bedrijf veel bijgedragen. Het is vooral de eerste geweest, die met de reeds zoo dikwijls genomen proeven tot het verkrijgen van het aventurine een groot en blijvend succes had. Aventurine, de glas-substantie, die in haar transparanten schijn de kleur als van korrelgoud laat zien! Als een dicht strooisel van schitterend goud-pulver tusschen twee doorzichtige glaslagen! Geen wonder, dat men dit effect van het versieringsglas der toekomst gezocht en gezocht heeft als den steen der wijzen. Niet het minste beetje edel metaal gebruikend, moest en wilde men het glas hebben, als ware het rijk met goud doorstrooid. Het procédé werd gevonden, de goud-imitatie werd verkregen, schittering in allerlei nuancen van kleuren (van geel tot zwart toe). En als door een toeval ontstaan uit een samenstelling, welke een resultaat aangaf van een anderen aard, noemde men het materiaal aventurine.

plaat 10. venetiaansche filigranavaas, (museum van kunstnijverheid te haarlem).

Toen kwam de vinding van het calcedonia, glas-nabootsing van de door mysterieuze natuurwerking ontstane, groen-lichtgele vloeivlekken-teekening in het chalcedoon. Eigenlijk bracht men daarmee de glaskunst van haar typische richting af, al werden van de pas gevonden technieken uitmuntende proeven vervaardigd. Want waar bleef nu het cachet van broze fijnheid?

*) Alla lume zijn kralen, die gevormd worden, door een glazen staaf boven de vlam van een lamp (vandaar de naam: alla lume) te smelten, om een ijzeren staaf te winden en met gekleurde, glazen draden te versieren.

†) Vetri graffiti e dorata zijn vergulde glazen, waarop een teekening is aangebracht: de beste verzameling hiervan heb ik gezien in het Museo civico te Turijn.

[p. 188]

Het voorwerp van aventurine, hoe vormluchtig bedoeld, leek immer als rijk doorvuld met glitterend metaal en kon een indruk van zwaarheid niet wegnemen. En hoe precies in kleur en teekening het chalcedoon was weergegeven, in plaats dat men een mooie harmonie verkreeg van techniek en materiaal, lijn en versiering, contrarieerde de steennabootsing den ranken glasvorm en kreeg de aldus vervaardigde vaas iets gedwongens in haar gansch aspekt. Een latere correctie van die averechtsche richting, waarlangs een goed deel van de karakteristieke artisticiteit der Venetiaansche glaskunst was weggevallen, werd uitgevoerd, door de vormen van calcedonia-vazen meer in overeenstemming te brengen met de materiaal-imitatie, en ze te maken, alsof ze gehouwen en geslepen waren uit een blok van de genoemde steensoort. Eenigszins komt dit streven voor den dag op de calcedonia vaas, die op plaat 9 is afgebeeld. In ieder geval zijn die technieken beter geschikt voor het kleinglasbedrijf, de verroterie, die zetsteenen, charivaris, medaljonversieringen e.d. oplevert.

Neen, ik houd meer van het antieke, Venetiaansche glas, van het oude, fleurige murine en van de even oude en kunstige producten van filigrana^*), voorwerpen, waarop fijne draden zich slingeren en spiralen of welke de middels stiftjes met gloeiend, melkwit glas opgeteekende figuren vertoonen. Een zeer mooie proeve van deze typisch-Venetiaansche kunst wordt afgebeeld op plaat 10, voorstellende een bloemenvaas met eivormigen bol en een van versierende spiraal voorzienen, tulpvormig zich openenden hals. Voorwerp van bijzondere gratie, luxe-vaas, waarvan het fragiele nog nobeler uitkomt door de ranke, filigraanteekening, die in wentelende slingering het lichaam omvat.

plaat 9. venetiaansche calcedonia-vaas, (museum van kunstnijverheid te haarlem).

Van de groote, egaal gekleurde luchters en kroonlampen, die met al de sierlijk-soepele ornamenten gelijken op ruikers van glasbloemen, van de vazen met de staatsie en gratie harer vormen en details, van het fijne mozaiek, samengesteld uit dunne, platte, in mastiek gestoken glasstaafjes van allerlei kleurnuancen, van de grosseurs, rocailles, charlottes, maccas, pipiotis, cornalines en hoe die kleine, schitterende glasparelen nog meer mogen heeten, gaat meer bekoring uit dan van de imitaties, die den aard van het gebruikte materiaal verbergen. Zelfs is de uit het glasblazers-kunstbedrijf ontstane vervaardiging van vitrofiliato, het glasgaren, dat uit een op smelthitte gebrachte, glazen staafpunt gesponnen wordt en waarvan men allerlei curiosa vlecht, sympathieker dan de twee beschreven uitvindingen, welke dan ook eigenlijk haar groote waarde hebben als demonstraties van de technische knapheid des vroegeren glaskunstenaars.

*) Het filigrana werd ongeveer in 1540 uitgevonden. Bij decreet van 27 October 1547 werd den glaswerkers van Murano op strenge straffen verboden, deze uitvinding buiten hun gebied bekend te maken. Volgens sommige schrijvers was het filigrana reeds bij de Romeinen bekend. De te voren bereide filigraan-staven (canne ritarti of canne reticelli), die de teekening van spiralende draden aan het glaswerk moeten geven, rangschikt men in de leest, waarin de vorm geblazen wordt.