Elseviers Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 20

[p. 162]

Marialegenden
door dr. C. Catharina van de Graft.
(Slot).

Maria staat vooral de vrouwen bij die in tijdelijke zonde afdwaalden, zonder daarbij haar geloof prijs te geven. De meest populaire legende van dezen inhoud is de Beatrijs, het verhaal van een kosteres die wegloopt uit haar klooster. Als zij veertien jaar later vol berouw terugkomt, bemerkt zij dat niemand

Hs. 9199. Rechts: Maria komt met twee engelen in de kapel, waar de abdis uit een boek dat voor haar ligt, de Mariagetijden bidt, om haar van 't kind te verlossen.
Links: Kluizenaar in grot die van de twee engelen het kind in ontvangst neemt.
Tusschen beide voorstellingen in de gang die naar de kapel leidt met portiershuisje boven den ingang.

haar afwezigheid bemerkt heeft, daar Maria al dien tijd in haar gedaante haar dienst heeft waargenomen. Slechts weinig minder bekend was de legende

Van een abdisse.

Men leest van eenre abdissen die Maria Onse Lieve Vrouwe seer devoteliken diende (eerde). Ende si was seer strenghe van leven, e[...]e die strengicheit der oerden (kloosterorde) dede si in dat cloester houden na haerre macht. Ende wat si geboet te houden, dat volbrochte si selve mitten werken. Die ghemeen (gewone) nonnen dochten dat si seer ghequelt waren overmits die strengicheit die haer abdisse hem (haar) gheboet. Ende het ghesciede overmits becoringe ende bedriechnisse des viants (door bekoring en bedrog des duivels) so onfinc dese abdisse een kint van horen rentemeester. Mer al hadde si dese grote sonde gedaen, si en liet nochtans niet of (af) van die strengicheit der oerden (orde) Ende si dede grote penitencie, ende si verberchde dat kint te draghen also langhe als si mochte (kon). Ten lesten doe worden die ghemeen nonnen ontwaer (gewaar) dat haer abdisse kint droech. Ende hem was daer seer lief

[p. 163]

toe omdat si alsulken sake van hare vrouwen wisten daer si mede mochte of gheset werden (waardoor zij kon worden afgezet), want het was yeghen hare alre wille (tegen haar aller wil) dat men so strenghelic inden cloester levede. Dese nonnen screven haestelic enen brief totten bisscop dat hi comen soude ende setten die abdisse of, want si niet waerdich en was dat convent te regieren noch haer abdisse te wesen. Doe die abdisse dat vernam, dat si verwurven (verkregen) hadden dat die bisscop daer comen soude, doe was si seer bedruct ende te liden (verdrietig). Ende si ghinc heymelic in die capelle daer si alle daghen Onser Liever Vrouwen ghetiden plach te houden, ende daer las si Onser Liever Vrouwen ghetiden mit groter devociën als si plach te doen. Ende doe dat ghetide uut was, doe viel si mit haren lichaem opter aerden. Ende si bat der glorioser (roemrijke) Maghet Maria mit screyenden oghen, dat si haer verlossen woude van der scande die haer nakende was, ende die haer die nonnen doen wouden. Ende si seide: ‘Maria Lieve Vrouwe, bidt uwen lieven soen dat hi mi die sonde vergeven wil ende verlossen mi van deser scande’. Ende in desen ghebede wert si ontslape (sliep zij in). Ende Maria, die Moeder Gods, quam tot haer mit twie enghelen ende sprac der abdissen toe, ende seide: ‘Ic hebbe iu ghebet ghehoort, ende ic hebbe iu van minen sone verwurven verghijffenisse der sonden ende der scanden’. Ende die gloriose moeder Gods Maria gheboet den twien engelen dat sise verlossen souden vanden bande des kindes, ende dat si dat kint souden brenghen een hermijt (kluizenaar) die niet verre van daen woende. Ende Maria hiete (beval) die twie enghelen segghen: ‘Segt hem dattet die gheen an (van) hem begheert die hi daghelics in so groter eren plach te hebben, dat hi dat kint soude houden VII jaer lanc’. Die enghelen deden dat Maria hem (hun) gheboden hadde, ende doe die abdisse vanden slape ontspranc, doe ghevoelde si dat si van dat kint verlost was. Doe dancte si Gode ende der waerder Maghet Maria mit groter devocien. Hier na doe quam die bisscop ende ghinc in dat capittelhuus om die abdisse of te setten ende in penitencien te doen. Doe quam die abdisse in dat capittelhuus ende woude op haer stede (plaats) bi den bisscop gaen sitten. Doe gheboet die bisscop dat men se uutten capittelhuis doen soude, ende dat wert ghedaen mit groter onwaerden (op zeer onwaardige wijze). Doe sende die bisscop twie clercken (geheimschrijvers) totter abdissen om te besien oft waer was dat die nonnen van haar gheseit hadden. Doe dese clercken totter abdissen quamen, doe en vonden si niet als (zooals) die nonnen gheseit hadden. Ende si quamen weder totten bisscop ende seiden dat die abdisse gheen kint en droghe (droeg). Doe dat die bisscop hoorde doe meende hi dat hem haer oghen mit ghelde uut ghesteken waren (dat zij met geld waren omgekocht). Ende hi ghinc selve totter abdissen ende na alle sijn verstandenisse so en vant hi gheen teyken noch openbaringhe des kindes. Doe viel hi voorder abdissen voeten neder ende badt haer om vergijffenisse dat hi haer die confuus ende scande hadde gedaen. Doe gheboet die bisscop dat men al die nonnen uutten cloester doen soude die dat over der abdissen gheseit hadden. Mer die abdisse was daer teghen, ende si begeerde haer biecht te spreken. Ende si seide, al hadden die nonnen dat over haer in enen toornighen moede geseit, nochtans hadden si waer gheseit. Ende si seide den bisscop hoe dat Maria, die Moeder Gods, haer verlost hadde vanden kinde, ende hoe si dat kint gesent hadde tot enen hermijt. Doe dat die bisscop hoorde, verwonderde hem seer, ende hi sende twie clercken in die woestijn totten hermijt om te besien oft waer was van den kinde. Doe si totten hermijt quamen, vonden sijt als die abdisse gheseit hadde. Ende doe dat kint VII jaer out was, doe namt die bisscop ende settet ter scolen. Ende het leerde wel ende graf hem tot duechden (beoefende de deugd). Ende doe die bisscop doot was, doe wort dat kint bisscop na hem.

Wie Maria trouw vereerde, had volgens den middeleeuwer ook recht op haar bescherming; zij was verplicht haar dienaren bij te staan. Deed zij dit niet, dan waren deze ook volkomen in hun recht als zij zich beklaagden of zelfs dwang toepasten. De[...]

[p. 164]

gedachte ligt ten grondslag aan de in onzen tijd wonderlijk aandoende legende

Van een vrou die hoer soen ghevanghen was ende maria Haren soen weder nam voor horen soen.^*)

Het was een wijf die haren man gesturven was ende si behielt een enighe zoen die si seer lief hadde. Op een tijt wort haren zoen gevanghen van sinen vianden ende wert in een kerker gheleit. Doe die moeder dat verhoorde doe screyde si seer, ende si badt

Hs. 9198. Links: De jongeling wordt uit den kerker verlost door Maria, die boven hem verschijnt.
Midden: De jongeling met zijn moeder: vertelt aan omstanders hoe hij bevrijd is geworden.
Rechts: De moeder brengt het kind dat zij van 't Mariabeeld dat in de kerk op 't altaar stond, gestolen had, ten aanzien van verschillende aanwezigen, weer aan Maria terug.

naernstelic aen Maria, Onser Lieve Vrouwen, dat si haren soen verlossen woude. Ten lesten doe si vernam (toen zij merkte), wat si bat, dattet haer niet en halp, doe ghinc si alleen inder kerken, daer dat beelde van Maria stont, ende knyelde daer voor ende seide: ‘O heilighe Maghet Maria, ic heb iu dicwijl ghebeden om die verlossinghe mijns kints, ende noch (maar toch) en hebt ghi mi niet ghehoort (verhoord) ende ic en verneme (ondervind) genen troest. Daerom dat mi mijn kint ghenomen is, desghelijc sel ic u kint weder nemen (afnemen) ende leggent (leggen het) in een stede (plaats) daert niet uut en mach (kan), tot enen pande voor mijn kint.’ Ende doe trat si an (naar voren) en nam Onse Lieve Vrouwe haer kint van haren scoet ende ghinc daermede thuuswaert. Ende si bewant (wikkelde) dat kint in een suver cleet ende sloten (sloot het) in haren scryen (kast), ende si was blide dat si dat kind hadde voor (in plaats van) haren soen. Ende des anderen nachtes doe openbaerde haer (zich) Maria in den kerker daer des wijfs zoen in lach, ende si dede den kerker open ende seide: ‘Jonghelinc, ganc tot dijnre moeder ende segt haer dat si mi mijn kint weder gheve, omdat ic haer kint ghegeven heb.’ Die jonghelinc ginc uutten kerker ende quam tot sijnre moeder, ende vertelde haer hoe hi van Maria, der moeder Gods, verlost was, ende dat haer Maria beval dat si haer hoor kint weder gheven soude. Ende die moeder was zeer blide ende si nam dat beelde van den kinde ende ghinc daermede in die kerc ende gaf Maria, der moeder Gods, haer kint weder

*) Van een vrouw wier zoon gevangen genomen was en die Maria's zoon nam inplaats van haar eigen zoon.

[p. 165]

ende seide: ‘Maria, lieve vrouwe, ic dancke u seer dat ghi mi mijn kint weder hebt ghegeven. Daerom so brengt ic iu kint weder want ic mijn kint ghesont (ongedeerd) hebbe ontfanghen.’

Het grootste voorrecht dan aan een stervende te beurt kan vallen, is door Maria met haar maagdenstoet te worden afgehaald en naar den hemel geleid. De oudste legende van dezen inhoud, die het voorbeeld werd voor tal van andere, is de legende van Musa, die hier (onder een ande ren titel) volgt.

Hs. 9199. (Verkleinde reproductie). Rechts: Musa ligt in het gebeeldhouwde ledikant aan welks hoofdeinde door de beeldjes van Maria (hier niet te zien) en Gabriel en den pot met lelies in het midden de Boodschap des Engels is voorgesteld. Hoofdkussen met kwasten, rolvormige peluw. Naast 't bed hooggerugde stoel en ervoor op den grond ronde mat. De middeleeuwers sliepen naakt.
Links: Maria, gevolgd door haar maagdenstoet, komt Musa afhalen.

Van een heilich vader die hiete Probus.

Het was een heilich vader die ghehieten was Probus, als Gregorius bescrijft in Dyalogo^*). Dese Probus sat op een tijt bi sinen broederen ende vertelde hem datter een cleyn joncfroukijn was ende (dat) was sijn suster ende was ghehieten Musa. Ende op eenre nacht so quam haer Maria, die moeder Gods, te voren (verscheen haar) in een visioen mit veel joncfrouwen, ghecleet mit witten clederen. Ende dat joncfroukijn badt Onser Liever Vrouwen Maria dat si mit haer in haer gheselscap mochte wesen. Doe vraechde haer die maghet Maria of si in haren dienst leven woude, ende dat joncfroukijn seide ja. Doe gheboet haer Onse Lieve Vrouwe Maria, die maghet ende moeder Gods, dat si haer wachten soude voor (dat zij zich in acht zou nemen voor) lachen ende voor spreken, ende voort so seide si dat si des Saterdaghes comen soude in haren dienst^†) mitten joncfrouwen die si daer sach. Dat joncfroukijn levede voortan in groten duechden sonder lachen ende sonder veel spreken sodat die vader ende die moeder hem (zich) seer verwonderden hoe haer dochter so verwandelt (veranderd) was. Doe vertelde die dochter hem (hun) wat si ghesien hadde. Daerna opten selven dach die haer gheset (bepaald) was, quam Onse Lieve Vrouwe Maria mitten selven maechden daer si eerst mede tot dat maechdekijn gheweest hadde. Ende doe dat maechdekijn Maria ende die ander maechden sach, doe sach si begheerlic op die maghet Maria ende riep ‘Ic come, o vrouwe, ic come!’ ende mit dien gaf si den gheest. Ende die siel scheide uut dat maechdelike lichaem ende voer mitten heilighen maechden in den hemel. Daerop seit Petrus, Sinte Gregorius dyake: ‘Nadien dat die menschen so menigerhande ghesichten gheopenbaert worden, so en twivelt mit niet dat hemelrijc en sel meest mit maechden vervolt werden.’ (Hiervan zegt Petrus, de diaken van St.-Gregorius: ‘Afgaande op de

*) Paus Gregorius de Groote schreef in de 6de eeuw een legendenverzameling de ‘Libri IV Dialogorum, waarin o.a. voorkomt de geschiedenis van Musa, welke hem door Probus, den abt van het klooster Renati te Rome, omtrent diens zuster was meegedeeld.

†) De Zaterdag is aan Maria gewijd, daarom is het een voorrecht voor haar vereerders op dien dag te sterven.

[p. 166]

vele visioenen die den menschen geopenbaard zijn, betwijfel ik niet of het hemelrijk zal grootendeels met maagden bevolkt worden.’)

Een dienaar van Maria behoefde den duivel niet te vreezen. De woorden ‘O heilige Maria, help mij’ of het Ave Maria waren voldoende om den duivel op de vlucht te jagen; en over dengene die dagelijks zijn Maria-groet uitsprak, kon de duivel geen macht krijgen. Hiervan verhaalt de volgende legende

Hs. 9199. De ridder valt voor den monnik op zijn knieën om vergiffenis te verkrijgen voor zijn misdaden. Links voor het huis met drie torens vlucht de duivel (kamerdienaar weg. Aardig tooneeltje (marktplein met straat).

Van enen ridder.

Een ridder was inden ghemeenen wech (Er was een ridder die aan den openbaren weg) enen casteel hadde ende hi roofde (beroofde) alle die die daer leden (voorbijgingen) zonder eneghe ontfermecheit; maer nochtan so gruette hi dagheleec Onser Vrouwen, ende om negheen dinc dat hem toe quam so en liet hi dat achter (en om niets ter wereld verzuimde hij dit). Het ghesciede dat een religioes (geestelijke), een heilech man, aldaer leet, ende de riddere beval te hant (terstond) dat menne (dat men hem) rooven soude. Dese heileghe man bad den roovers dat sine leeden (dat zij hem leiden) souden te haren here, want hi hadde hem heimelecheit (een geheim) te segghene. Doe hi vore hem bracht was, so bad hi hem dat hi alle sine meysenide (dienstpersoneel) van den castele vergaderen dade, dat (opdat) hi hen dwoort (het woord) Gods predeken soude. Doe si alle vergadert waren, so seide hi: ‘Ghi en sijt hier alle niet want hier ghebrect yeman (ontbreekt iemand).’ Ende doe si seiden dat si daer alle waren, so seide hi: ‘Besich nerensteleec (kijk goed) ende ghi selt vinden datter yemen ghebrect.’ Doe seide een van hen dat de camerlinc (kamerdienaar) daer allene ghebrake. De man seide: ‘Waerleec hi eest die allene ghebrect, men sinder, (men zende er) vollec (terstond) omme ende bringhenne (brenge hem) hier.’ Doe hi quam ende hi den goeden man sach, so sloech hi vreselec de oghen omme (toen rolde hij verschrikkelijk met zijn oogen) ende begonste te

[p. 167]

weyvenne (zwaaien) metten hoofde ghelijc enen sot ende hi en dorste hem niet naerre (naderbij) comen. Ende de goede man seide hem: ‘Ic besweere di bi onsen here Jhesus Cristus dattu ons segs wie du bes (zijt) ende waeromme dattu hier comen bes.’ Ende hi antwoordde: ‘Ic moet segghen mijns ondanckens om dat ic besworen ben. Want ic en ben negheen mensche maer een duvel die eens menschen ghelikenesse an ghenomen hebbe, ende hebbe hier XIIII jaer met desen

Hs. 9199. Links: Kapel, kluizenaar leest mis; het kind onder het altaar. Buiten aan de kapel een klok die geluid wordt als de kluizenaar mis gaat lezen opdat omwonenden daarbij tegenwoordig kunnen zijn.
Rechts: Bovenhoek hel met verdoemden. Duivel met horens en vleermuisvlerken is woedend omdat Maria hem het kind ontnomen heeft, zooals een weinig naar links is afgebeeld.

riddere gheweest. Want onse prince (vorst d.w.z. Satan) sant mi hier dat ic nerenstelec enen dach wachten (verbeiden) soude dat dese riddere sijnre Marien gruete niet en seide, want dan soudic macht over hem ghehadt hebben ende hebbenne (hebben hem) dan ghedoodt, om dat hi dan onse gheweest soude hebben om dat hi in quaetheiden sijn leven gheindt (geëindigd) hadde. Want op dien dach dat hi hare gruete seide so en mochtic (kon ik) negheen macht hebben over hem. Want (en) siet, ic hebt dach na dach ghe wacht, ende hi en liet enen dach niet hi en gruetese (hij liet geen dag na haar te groeten).’ Doe dit de riddere hoorde, so ontsach hi hem, ende viel vore des goets mans voete ende bad ghenade ende beterde voort sijn leven. Ende de goede man seide toten duvel: ‘Duvel, ic bevele di inden name ons heren Jhesu Christi dattu nu van hier gaes, daer du niemenne deren en moghes die der Moeder Gods dient.’ Doe hi dit gheseit hadde, so voer de duvel wech.

Al is de duivel dus gemakkelijk machteloos te maken, toch moet men voorzichtig met hem zijn. Wie in een oogenblik van onbedachtzaamheid iets aan hem belooft, is gebonden. Een man die tot zijn kind riep: ‘Loop naar den duivel!’ zag het onmiddellijk daarop door den duivel weghalen. Een Marialegende verhaalt van een kind dat nog vóór de geboorte door de moeder vervloekt

[p. 168]

werd, en slechts met groote moeite kon het later door Maria's bemiddeling aan den duivel ontrukt worden.

Van een kint dat die duvel enwech (weg) voerde.

Het was een man die hadde een eerbaer vrouwe, ende si gheloveden Gode (legden aan God de gelofte af) dat si beide voortaen cuuscheit wouden houden. Daerna ghesciedet dat die man die ghelofte brac teghen der vrouwen wille. Doe was die vrouwe seer toornich ende onverduldich (zichzelf niet meer meester) ende sprac uut toornicheit: ‘Die duvel moet die vrucht hebben die hier van ghemaect wort.’ Ende daer quam een vrucht of (van) ende doe die tijt des barens quam, so baerde si enen soen ende dat kint wies op. Ende doe dat kint XII jaer out was, doe quam die viant (duivel) totter moeder ende seide: ‘Ghijf mi dijn kint want het is mijn, ende bereyt iu daer toe, want over drie jaren wil icket halen.’ Ende die vrouwe wert van herten seer bedroeft ende so wanneer si dat kint aensaech, so begonde si te screyn. Ten lesten began dit kint dit te merken, ende vraghede sijnre moeder waer om dat waer (was) dat si so dicke screyde als si hem sach. Ende die moeder en woude hem dat niet segghen. Ende die sone woude dat ymmer weten, wat dat die sake waer. Doe seide si hem alle dinghen hoe daer ghevaren waer (hoe dat gekomen was). Doe bereyde hem die sone ende wanderde (ging) totten Paeus ende claghede hem sinen noet. Die Paeus gaf hem enen brief ende senden (zond hem) daermede totten bisscop van Jherusalem. Ende die bisscop senden voort tot enen eenzedel (kluizenaar). Doe hi den brief op dede (opende) ende las, doe sprac hi: ‘Dit sijn seer swaere saken, wi moeten Onse Lieve Vrouwe Maria aenropen ende bidden haer dat si di te hulpe come.’ Doe die dach aenquam, dat die bose viant dat kint halen soude, doe bereyde hem (zich) die heilighe man misse te singhen (om de mis te doen). Ende sette dat kint tusschen den outaer ende hem, ende bat Onser Liever Vrouwen dat si den kinde te hulpe quame. Doe die stille^*) vander missen was ghedaen, doe quam die viant ende voerde dat kint enwech. Doe seide die oude vader: ‘O Maria, moeder der ontfermherticheit, waer sijn nu dijn ghewoenlike ghenaden? O suete, lieve moeder, ic en mistroest mi niet (ik wanhoop niet) want ic kenne iu liefte tot uwes kints creatueren. O vrouwe, dwinct den duvel ende laet niet verloren desen jonghelinc.’ Ende mit betrouwen dede hi sijn misse voort. Doe quam Maria, Onse Lieve Vrouwe, ende ontnam hem (den duivel) dat kint weder ende settet bi den outaer. Ende doe die priester seide: ‘Pax dominus (“domini” moet er staan) sit semper vobiscum,’ doe antwoerde dat kint weder: ‘Et cum spiritu tuo.’ Doe die misse uut was, doe vraechde die priester den kinde, wat hem ghesciet was. Doe antwoorde dat kint ende seide, dat hem die viant nam ende voerden (voerde hem) voor die helle. Doe quam Onse Lieve Vrouwe ende ontnam mi den viant weder ende brochte mi weder al hier. Doe dancten si Gode ende Onser Liever Vrouwen. Ende die priester sende dat kint weder tot sijnre moeder. Ende dit laet di een teer sijn ende bedencke di wel te voren wattu spreecste.

Van duivels die hun prooi van het sterfbed komen afhalen, verhaalt de legende

*) De zoogenaamde Secreta, een gebed dat in de Mis onmiddellijk voor het hoofdgedeelte, den Canon, wordt gebeden.

Van een prochypape (pastoor).

Het was een prochypape die minde dat ghelt meer dan God. Ende daer worden twie luden siec in sijn prochi: die een was een rijc man ende dat ander was een arm wijfkijn, ende si begheerden beide haer Sacramenten. Die priester ghinc eerst totten riken man ende hoorde hem sijn biecht ende gaf hem sijn Sacrament. Doe quam daer noch haestelic een bode van dat arme wijfkijn datmen haestelic tot haer comen soude want si was seer cranc. Sijn cappelaen seide: ‘Heer, gaet doch tot dat arme wijfkijn ende gheeft haer dat Sacrament.’ Die prochypape seide hi en mocht (kon) so haestelic vanden riken man niet scheyden. Doe seide die cappelaen, het waer alte (zeer) grote sonde liet hijse sonder biecht sterven (indien hij haar zonder biecht

[p. 169]

liet sterven) ende het waer anxtelic (gevaarlijk voor) hare zielen. Doe seide die prochypape: ‘Ic en wil daer noch niet gaen.’ Doe seide die cappelaen: ‘Heer, waert iu lief, ic ghinc gaerne aldaer ende berechte dat wijfkijn haer Sacrament (en diende het vrouwtje haar Sacramenten toe). Doe gaf hem die prochypape oerlof (verlof). Ende doe nam daer die cappelaen dat Heilighe Sacrament ende ghinc daer mede totten armen wijfkijn. Ende doe hi daer quam, sach hi dat si lach op dat stroe. Ende hi sach daer Maria die moeder Gods mit vele enghelen ende mit

Hs. 9198. Rechts: Sterfbed van den rijke, waartegen de duivels in de gedaante van zwarte katten opklauteren. Aan het hoofdeinde zit de pastoor. Daarboven sleuren de engelen de ziel, voorgesteld als miniatuurmenschje, mee.
Links: Hutje waarvan de voorwand grootendeels open is opdat men de stervende vrouw zal zien die door den priester wordt bediend. Daarboven nemen Maria en de Engelen (die om binnen te dringen een gat in het dak gemaakt hebben!) de ziel der vrouw in ontvangst.

veel maechden. Doe die priester in quam, doe vielen alle die enghelen ende maechden op haer knyen ende baden Jhesus Marien (Maria's) soen aen. Doe die priester dat sach, was hi vervaert ende en dorst niet voortgaen, ende (maar) Maria, die moeder Gods, die hiete hem (beval hem te) comen ende gheven die vrouwe dat Sacrament der heiligher kerken. Doe ghinc die priester voort (trad naderbij) ende berechte (bediende) dat wijfkijn, ende Maria die coninghinne die diende daer (was hierbij behulpzaam) mit alle dat hemelsche gheselscap. Ende doe si die Sacramenten ontfanghen hadden (had), doe nam Maria, die moeder Gods, die siel ende voerdese mit haer in dat ewighe leven mit groter vruechden. Doe die priester dit ghesien hadde, ghinc hi vandaen mit groter vruechden, ende ghinc weder tot des rike mans huus omdat hi die prochypape daer waende te vinden. Doe sach hi die duvelen in catten ghelijc (in de gedaante van katten) daer staen om des rike mans bedde. Ende die rike man riep, datmen die catten uutyaghen soude, want (omdat) sy hem scoren (verscheuren) wouden. Doe sach die priester dat een duvel quam ende stac een haec in des rike mans keel, ende haelde die ziel uut mit groten yammerliken ghelaet (die zeer jammerde en misbaarde). Ende die duvelen toghen die ziele ter hellen. Doe dat die priester sach, doe viel hi in onmacht ende lach so een wijl tijt, ende (maar) Maria, die moeder Gods, hief hem weder op ende vertroesten (bemoedigde hem). Ende hi nam an een heilich leven ende diende (eerde) Gode ende Maria, sijn lieve moeder.

Maria strekt haar gunstbewijzen niet uit-

[p. 170]

sluitend tot haar gunstelingen uit; ook tegenover de door allen verworpen Joden, de paria's der maatschappij, toont zij zich een moeder van barmhartigheid. Eenvoudig door een daad van liefde brengt zij hen tot het Christendom. Het oudste exempel van Jodenbekeering is de hier volgende beroemde legende van den Jodenknaap; zij behoort tot de meest verspreide legenden van de middeleeuwen.

Hs. 9198. Links: Kapel. Jodenkind ontvangt met christenkinderen de H. Communie (het H. Sacrament) uit de handen van den priester, die in de linkerhand den kelk houdt en met de rechter de Hostie geeft.
Rechts: Kind uit oven. Misbaarmakende moeder. Op den voorgrond staat het kind zijn redding te vertellen. Bij uitzondering ziet men hier nog houten huizen afgebeeld.

Een mirakel dat die gloriose Jheronimus^*) bescrijft van Onser Liever Vrouwen.

Inder stat van Ciryo, als wi vinden bescreven, so woenden sommige Joden onder die Kerstenmenschen (Christenen) also dat (zoodat) der Joden kinder ende der Kersten kinder mit malcander verenichden ende speelden dicke (dikwijls) te samen na kinder manyeren (naar de manieren van kinderen) ende volchden die een den anderen na als noch der kinder manyer is. Op een tijt ghebuerdet op ten heilighen Paesdach dat die Kerstenmenschen totter kerken ghinghen om te ontfanghen dat Heilighe Sacrament (communie) alst ghewoenlic (gebruikelijk) is. Ende sommighe kinder [die] tot horen jaren ghecomen waren die ghinghen mit horen ouders oec totten Heilighen Sacrament. Ende onder dese kinder der Kerstenmenschen so volchde oec een Jodenkint ende ghinc mitten anderen kinderen inder kerken ende bleef aldaer al den dienst door. Daerna doe die priester began (begon) te monighen (de communie te geven), doe stout dit kind van verre ende sach vast (nauwkeurig) toe watter te doen waer. Ende doet (toen het) naerstelic mercte (oplette), soe (toen) sach dat kint bi den priester ter syden staen een uutnemende scone maghet ende (die) eerde mit horen dienst (door hare zorg) ende mit horen minliken bewisinghe (door haar vriendelijk gunstbewijs) alle dieghene die daer quamen om Ons Heren lichaem te ontfanghen. Doe dit Jodenkint die scone maghet mit verwonderen aensach, doe quamt bet naere (kwam het naderbij) ende vermenghede hem mitten

*) De H. Hieronymus, een der beroemdste kerkvaders uit de 4de eeuw. Om meer gezag aan de Marialegenden te verschaffen, noemde men vaak een kerkvader als schrijver ervan.

[p. 171]

(mengde zich onder de) andere kinderen. Ende quam oec mede voor den priester ende ontfinc dat Heilighe Sacrament, dat lichaem Ons Liefs Heren; ende Onse Lieve Vrouwe toende (bewees) hem oec grote vrienscap ende waerdicheit ghelijc den anderen. Doe den dienst in der kerken al (geheel) gedaen was, doe ghinc een yghelic thuus, ende doe ghinc dit kint mede tot sijn ouders huus. Doe die vader dat kint sach, so vraechde hi waer dattet alden dach hadde gheweest. Dat kint seide: ‘Ic hebbe geweest mitten Kersten inder kerken, ende ic hebbe ghesien die scone maghet die Jhesus droech. Ende ic hebbe oec mede ontfanghen horen soen in mi mitten anderen Kersten’. Doe dat die vader hoorde, so wert hi uuttermaten seer ghestoort (boos), ende greep dat kint mit toornighen moede (in arren moede) ende warpet (wierp het) in enen gloyenden oven. Doe die moeder van den kinde dat sach, doe riep sy lude ende dreef groet misbaer also dat dat volc quam ghelopen al datter omtrent (in de buurt) woende, beyde Kersten ende Joden. Ende doe si dat kint in den oven saghen, so namen sijt (zij het) uutten oven onverbrant ende ongequest. Doe die Kerstenmenschen dit scone mirakel saghen, so dancten si Onsen Lieven Heer ende sijn ghebenedide moeder Maria. Ende dat kint vertelde den Kerstenmenschen waerom dat hem sijn vader in den oven ghewurpen hadde. Ende vertelde oec altemael hoe dat hi die scone maghet hadde sien staen biden priester, ende dat hi dat lichaem Ons Heren ontfanghen hadde. ‘Ja’, sprac dat kint, ‘die selve maghet inder selver ghedaente was bi mi in den oven, ende hief hoor mantel op over mi ende scutte (weerde af) so die hette van den vuer, ende sprac mi suetelic ende troestelic toe. Siet, dese vrouwe ende hoor lieve kint wil ic voortan dienen (vereeren) alle mijn leven lanc. Want dien god dien die Kersten aenbeden, is een waerachtig god ende een behouder der werlt’. Doe die Jode, des kints vader, dit wonder hoorde ende sach, so viel hi neder op sijn knyen ende aenbede (bad tot) die Moeder Gods, ende hi wert Kersten gemaect mit alle sijn huusghesin. Ende doe alle die Joden die in der stat waren, dit grote mirakel saghen, so werden si alle Kersten ende aenbeden Onsen Lieven Heer ende sijn gebenedide lieve moeder Maria. Ende alle die stat was in groter vruechden om dit scone mirakel ende om die bekeringhe der Joden, ende si loveden ende dancten alle te samen die hemelsche coninghinne Maria.