Elseviers Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 20

[p. t.o. 73]

Prof. Dr. J. BOSSCHA,
naar een potloodteekening van H.J. HAVERMAN.

[p. 73]

Prof. dr. J. Bosscha.

De volgende regelen, op uitnoodiging der Redactie van dit Maandschrift geschreven ter begeleiding van het portret van Prof. Bosscha, dat zij het voorrecht heeft, hare lezers aan te bieden, kunnen uit den aard der zaak geene in bijzonderheden tredende wetenschappelijke biographie zijn. Zij kunnen slechts uitdrukking geven aan de gevoelens van bewondering en vereering, opgewekt door eene werkzaamheid van meer dan een halve eeuw, die in de eerste plaats op vermeerdering van kennis en verheldering van inzicht op natuurkundig gebied gericht was, maar in niet mindere mate beoogde, de uitkomsten en opvattingen der wetenschap ter bevordering van het algemeen belang te doen strekken.

Reeds het eerste van de drie deelen ‘Verspreide Geschriften’, bij gelegenheid van zijn 70^sten verjaardag op 18 November 1901 door zijne vrienden uitgegeven, het deel dat loopt van 1853 tot 1869, toont de groote veelzijdigheid van Bosscha's arbeid. Hij had het geluk, als jong natuurkundige niet alleen den tijd te beleven, toen de wet van het behoud van arbeidsvermogen tot een hechten grondslag en een betrouwbaar richtsnoer der natuurwetenschap werd, maar ook door zijne proeven over de werkingen van den electrischen stroom en de verschijnselen in de galvanische elementen tot de bevestiging der nieuwe leer bij te dragen. Doch, terwijl hij deze en andere onderzoekingen voortzette, gevoelde hij zich al spoedig gedrongen, zich tot een ruimen kring van hoorders en lezers te richten, hetzij tot zijne vakgenooten, hetzij, zooals in zijne populaire opstellen in de ‘Blikken in het Leven der Natuur’ tot het groote publiek, en hooren wij hem binnen weinige jaren zijne meening over belangrijke maatschappelijke vraagstukken uitspreken. Is het thans nog een genot, de meesterlijke in 1858 in het Natuurkundig Gezelschap te Utrecht gehouden voordracht over het behoud van arbeidsvermogen in den galvanischen stroom te lezen, behartiging verdienen ook in onze dagen wat hij in 1865 in een artikel over de geneeskundige staatsregeling omtrent het al of niet wenschelijke van staatsbemoeiing schreef en het warme pleidooi voor de neutrale openbare school, waarmede hij als voorzitter der Maatschappij tot Nut van het Algemeen de Algemeene Vergadering van 1869 opende.

Inmiddels had Bosscha zich, reeds eenige jaren vroeger, na eene korte werkzaamheid aan de Militaire Akademie, tot het eerste der drie belangrijke ambten geroepen gezien, die hij achtereenvolgens bekleed heeft. Toen in 1863 Thorbecke's wet tot regeling van het Middelbaar Onderwijs was tot stand gekomen, werd aan hem met Steyn Parvé de taak opgedragen, als inspecteur den nieuwen tak van onderwijs te organiseeren, waardoor het hem gegeven werd een grooten invloed uit te oefenen op de wijze waarop zich de Hoogere Burgerscholen zouden ontwikkelen. De verdienste der grondleggers van het Middelbaar Onderwijs en de dank dien twee generaties hun verschuldigd zijn, zijn er niet minder om, al zijn niet alle toenmaals gekoesterde idealen voor verwezenlijking vatbaar gebleken.

Voor het natuurkundig onderwijs aan de nieuwe scholen zorgde Bosscha door zijn bekend, door helderheid van uiteenzetting uitmuntend leerboek.

Tot 1873 bleef Bosscha als inspecteur werkzaam. In dat jaar werd hij tot hoogleeraar aan de Polytechnische School en 5 jaren later tot directeur daarvan benoemd. In den te Delft doorgebrachten tijd vallen zijne werkzaamheden als secretaris der internationale metercommissie te Parijs, als lid van de Nederlandsche commissie voor standaardmeter en kilogram en van de commissie voor de graadmeting. Evenals hij door zijne groote werkkracht, zijne uitgebreide kennis en zijn helder oordeel in alles wat deze commissien tot stand brachten een belangrijk aandeel had, heeft hij ook in later jaren steeds zijne krachten en zijn tijd voor de verzorging van wetenschappelijke en andere instellingen over gehad. Van 1899 tot 1903 was hij curator van het Kon. Meteorologisch Instituut te de Bilt, van 1899 tot 1907 curator der Rijksuniversiteit te Leiden en langen tijd

[p. 74]

had hij zitting in de commissie van toezicht op het Krankzinnigengesticht Meerenberg.

Bosscha verliet Delft in 1885 om als secretaris van de Hollandsche Maatschappij der Wetenschappen te Haarlem op te treden, een werkkring dien hij 24 jaar lang tot op ruim 77-jarigen leeftijd heeft vervuld en die hem misschien de liefste van alle is geweest. Hij vond nu gelegenheid, naar zijn beste inzicht langs verschillende wegen den bloei der Nederlandsche wetenschap te bevorderen. Aan hem was de redactie der Archives néerlandaises opgedragen, die in Fransche vertaling de uitkomsten van in Nederland verrichte onderzoekingen wereldkundig maken, en zijne adviezen bepaalden voor een groot deel de wijze waarop de Maatschappij met hare rijke hulpmiddelen steun verleende aan wetenschappelijke ondernemingen of aan de pogingen van bijzondere geleerden. Eindelijk kon Bosscha zich thans met hart en ziel wijden aan een werk dat meer en meer zijn lievelingsarbeid zou worden, de uitgave der werken van Christiaan Huygens.

Nadat in 1882 de Akademie van Wetenschappen het initiatief tot dit monument voor Nederland's grootsten natuurkundige had genomen, belastte de Hollandsche Maatschappij der Wetenschappen zich met de uitvoering der kostbare onderneming en stelde zij de Huygens-commissie in staat, de briefwisseling van Huygens en al zijne werken met de grootst mogelijke volledigheid in het licht te geven. Om dit doel te bereiken was het noodig de uitgebreide verzameling der in de Leidsche Universiteits-bibliotheek berustende handschriften aan een nauwgezet onderzoek te onderwerpen en met gegevens uit het buitenland aan te vullen, terwijl het plan werd gemaakt in ophelderende aanteekeningen het verband tusschen de verschillende stukken te doen uitkomen en bijzonderheden mede te deelen over de in den tekst genoemde personen en boekwerken. Dat een arbeid van dezen omvang heeft kunnen slagen is te danken aan de volhardende inspanning van drie mannen, den in 1895 overleden Leidschen hoogleeraar D. Bierens de Haan, aan wien de voorbereiding grootendeels te danken was en die zijne laatste levensjaren nagenoeg al zijn vrijen tijd aan de uitgave heeft besteed, Prof. Bosscha en Prof. D.J. Korteweg te Amsterdam. De beide laatsten hadden de voldoening, nu 4 jaar geleden, de laatste der tien zware kwartijnen die de correspondentie bevatten, voltooid te zien. De bewerking der bijna 3000 brieven van en aan Huygens vormt een geheel dat bevoegde beoordeelaars onovertroffen achten en geeft met menige belangrijke bijzonderheid van anderen aard een volledig tafereel van het natuurwetenschappelijk leven in de 17^de eeuw.

Onmiddellijk na de voltooiing der briefwisseling hebben de uitgevers de werken van Huygens ter hand genomen, zoowel die, welke reeds bij zijn leven in druk zijn verschenen als de onderzoekingen die in uitgewerkt handschrift of in dagboek-aanteekeningen bewaard zijn gebleven. Tot het beste wat men Prof. Bosscha kan toewenschen behoort zeker de geregelde en voorspoedige voortgang ook van dit gedeelte van de uitgave.

Waarom juist in het Huygens-werk voor Prof. Bosscha zoo groote bekoring ligt, kan voor wie hem van nabij kennen, geen raadsel zijn. Hij moest zich wel sterk aangetrokken gevoelen door wat wij in Huygens in zoo hooge mate bewonderen: de oprechte waarheidsliefde, den eenvoud en de grondigheid in de behandeling van wetenschappelijke vraagstukken, den afkeer zoowel van oppervlakkigheid als van noodeloos geleerdheidsvertoon. Bovendien gold het hier de eer der Nederlandsche wetenschap. In zijne op het Nederlandsch Natuur- en Geneeskundig Congres van 1887 uitgesproken rede over ‘Het leven en de werken van Van Marum’ heeft Bosscha het zoo goed gezegd: ‘Men kan bij de beoefening van wetenschap zich plaatsen op een hoog wijsgeerig, in zekeren zin kosmopolitisch standpunt, en onverschillig zijn omtrent nationaliteit en persoonlijkheid van degenen, die kennis en beschaving bevorderen. Men kan ten aanzien van deze den stelregel huldigen, door Bernoulli in een brief aan 's Gravesande vermeld: “unde habeas nemo quaerat sed oportet habere”, van waar wij haar hebben, moet niemand vragen, het hebben is de zaak. Zoolang evenwel de menschheid in natiën verdeeld is, wier reden

[p. 75]

en recht van bestaan bepaald wordt door hetgeen zij bijdragen tot den vooruitgang van het menschelijk geslacht, en wier aanzien en voorspoed voor een deel hiervan afhangt, zoolang is de juiste erkenning van hetgeen aan elke natie toekomt, even gewichtig als bevordering van nationale wetenschap plichtmatig is.’

Deze korte schets zou al te onvolledig zijn zoo ik niet van Bosscha's meesterschap over de taal in schrift en woord gewaagde. Dezelfde vereeniging van belangwekkenden inhoud en smaakvollen vorm, die in de voordracht over het arbeidsvermogen in 1858 treft, vindt men in al zijne latere redevoeringen weer, zooals die ter herdenking van Christiaan Huygens, de rede waarmede hij het Natuur- en Geneeskundig Congres te Haarlem opende, en het overzicht dat hij bij de viering van het 150-jarig bestaan van de Hollandsche Maatschappij der Wetenschappen van hare geschiedenis gaf. Ieder die Bosscha gehoord heeft, in een vergadering of aan een feestmaal, in een ernstig betoog of in eene hartelijke met fijnen humor gekruide toespraak is onder den indruk zijner welsprekendheid gekomen.

Talrijk waren de bewijzen van hoogachting en waardeering die Bosscha bij verschillende gelegenheden ten deel vielen. Bij zijn vertrek van de Polytechnische School boden zijne leerlingen hem een borstbeeld van Christiaan Huygens aan en zijn 70^ste verjaardag bracht hem naast de ‘Verspreide Geschriften’ een feestbundel met wetenschappelijke bijdragen uit binnen- en buitenland, en van Directeuren van de Maatschappij der Wetenschappen zijn eigen door Bart van Hove in marmer gehouwen beeld. Eindelijk, toen het in het afgeloopen voorjaar onmogelijk was gebleken, in de residentie het standbeeld van Huygens op te richten, waarvoor wijlen Dr. Bleekrode de middelen had nagelaten, boden Directeuren der Hollandsche Maatschappij het door Dr. Cuypers ontworpen, en op verkleinde schaal uitgevoerde monument als teeken van waardeering zijner verdiensten aan hun aftredenden secretaris aan. Prof. Bosscha heeft het gedenkteeken aan de Maatschappij overdragen, en het heeft in den tuin van haar Gebouw aan het Spaarne eene plaats gevonden.

Het behoeft niet gezegd te worden dat Prof. Bosscha in zijne lange loopbaan met tal van personen, van den meest uiteenloopenden aard in aanraking is gekomen. Krachtig trad hij op waar het gold te bevorderen wat hij goed en nuttig achtte, of wat hem verkeerd scheen te bestrijden. Voor velen was hij een trouw en warm vriend, voor jonge vakgenooten een welwillend en vriendelijk raadsman; menigeen heeft hij blijken van hartelijke belangstelling gegeven, zooals slechts zelden voorkomen. En terwijl hij van jeugdige verontwaardiging kan gloeien als hij in het leven of in de geschiedenis der wetenschap een geval van onrecht of aanmatiging ontmoet, weet hij elke eerlijke overtuiging te waardeeren en te eerbiedigen. Steeds bleef hij getrouw aan de woorden in zijne Nutsrede van 40 jaar geleden: ‘Is vrijheid van geweten een onweerstaanbare drang van ons individueel bestaan, ons sociale leven stelt nog een anderen, niet minder dringenden eisch. Het verheven gebod: “heb uwen naaste lief als u zelven”, wil meer van ons dan hulpbetoon in nood, deelgenootschap in de uitwendige omstandigheden in het leven van onzen medemensch. Het eischt in ons het vermogen, om ons zoo zeer in het inwendige leven van den naaste te verplaatsen, dat wij bij hem niet minder dan bij ons zelven den innigen band erkennen, die zijne overtuiging met zijn gansche wezen samenweeft. Onbevangenheid, objectiviteit, deze gaaf, die ons op wetenschappelijk gebied de waarheid doet vinden, is op zedelijk gebied de voorwaarde voor oprechte liefde. En zij wordt te eer verkregen, naarmate wij door zelfonderzoek ons beter hebben voorbereid om anderen te begrijpen en uit gehechtheid aan eigen subjectiviteit die van anderen hebben leeren eerbiedigen. Verdraagzaamheid, wel verre van beginselloosheid te zijn, is de vrucht van diepte en innigheid van overtuiging.’

H.A. Lorentz.

Leiden, December 1909.