Elseviers Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 19

[p. 285]

gesneden houten paneeltje.

Bali en Lombok.

W.O.J. Nieuwenkamp, Bali en Lombok, tweede gedeelte.

Nieuwenkamp verzamelde op zijn jongste Bali-expeditie nieuwe gegevens voor zijne ‘reisherinneringen’ die hij met de nauwgezetheid van een ouden dagboek-schrijver te boek stelde.

Hij heeft het over land en volk, over kunst en kunstnijverheid, het is dus Bali en Balinees van alle kanten bekeken. Zoo lezen we, dat hij bij zijn laatste verblijf, gedurende zeven maanden onafgebroken Bali heeft doorkruist, hetzij te voet hetzij te paard, per stoomboot of inlandsche prauw; dat hij op zes verschillende plaatsen het eiland van noord naar zuid en zuid naar noord is doorgetrokken, wegen heeft bewandeld, en streken bezocht, waar geen Europeaan vóór hem geweest was. Het behoeft ons dus niet te verwonderen, dat hij veel wetenswaardigs heeft verzameld; en dat wij, hoewel belang stellende in land- en volkenkunde, hier ter plaatse de kunst en kunstnijverheid van den Balinees willen gedenken, zal u evenmin vreemd voorkomen.

Er bestaat nog maar zoo weinig echte, onvervalschte volkskunst, dat wanneer wij ze ergens aantreffen, wij niet kunnen nalaten er de aandacht op te vestigen. Want volkskunst, en wel van zeer goed gehalte, is de kunst van den Balinees. Het is niet de uiting van een enkele, maar van velen, en zij wordt begrepen, gevoeld door allen, ziedaar het kenmerkende. Kunst, en in zonderheid ornamentiek is den Baliër een behoefte, hij houdt er van met snijwerk, met schilderwerk zijn omgeving te sieren, en al mogen zijne motieven door de tijden heen, min of meer conventioneel geworden zijn, een bepaald type hebben aangenomen, er zit toch iets frisch, iets pittigs in de Balineesche kunst. Zij draagt een bepaald karakter, afwijkend van de kunstuitingen elders, zoodat men bij eenige studie ze spoedig onderkennen kan zoowel in de figurale composities, als in hare florale samenstellingen.

Deze laatste vooral zijn voorbeelden van een zoo uitstekende vulling en verdeeling van het vlak, dat zij menig modern sierkunstenaar tot leering zouden kunnen strekken.

[p. 286]

gouden krishandvat.

Waarom toch blijven velen onzer ornamentisten zoo vasthouden aan hunne schema's, die goed zijn als grondslag, maar waarop verder gebouwd moet worden. Een studie van vergelijkende ornamentiek zou hun leeren, dat de door hun gewenschte regelmaat, zij het dan ook onwillekeurig, in iedere goede compositie te vinden is.

Een houten paneeltje, als het hierbij afgebeelde, door een Balinees gesneden en, naar ik zeer sterk vermoed, zonder een ingewikkeld diagram van verdeellijnen, zit toch vast en zeker in elkaar, en is daardoor alleen reeds rustig en goed.

De rijkdom van details, die een gevolg zijn van het gevoel voor schoone vormen en lijnen van den Balinees, maken dat dit paneeltje niet alleen goed is, maar dat wij er den indruk van krijgen dat er waarlijk een kunstenaar aan het werk geweest is. Een man die meer nog dan dat hij wist hoe hij doen moest, het voelde. Zij voelen den vorm, de juiste verhouding en weten ook wel waaròm; waarschijnlijk zullen hier eertijds ook maten en getallen voor bestaan hebben, die bij metingen wel weer terug te vinden zullen zijn.

Teekenend hiervoor is wel wat Nieuwenkamp schrijft op pag. 126 van zijn boek: ‘In den omtrek liggen o.a. de plaatsjes Pengastoelan, Kalopaksa, Pantemon, Tanggoewesia, Kalianget en Bandjar. Bijna al deze dorpjes hebben het een of ander dat de moeite waard is om te gaan bezien, hetzij een mooien tempel, een paar poorten of beelden. Vooral de tjandi-bentar van Pengastoelan is fraai bewerkt; volgens gevoelen van eenige Balineesche beeldhouwers, waarmede ik de poort in oogenschouw nam, was deze echter in verhouding tot de breedte een ietsje te hoog, te rank; wat ik volkomen met hen

[p. 287]

eens ben. Zij teekenden

gouden krishandvat.

mij in het zand verschillende modellen en noemden een paar poorten uit den omtrek, die beter van verhouding waren, maar gaven dan tevens aan welke andere fouten weer aan deze of gene poort te ontdekken vielen. Algemeen goed gevonden werden de verhoudingen van een kleine tjandi-bentar van een nieuw tempeltje te Boeboenan, vlak bij de pasanggrahan gelegen.’

Pleegt de Baliër zijn gevoel voor schoonheid in de eerste plaats in zijn tempels en zijn godenbeelden te uiten, niet minder spreekt zijn versieringszucht uit zijn voorwerpen van weelde en van gebruik.

Beziet eens op uw gemak, niet om der wille van de waarde aan goud en edelgesteenten, de zoogenaamde ‘Schatten van Lombok’. Wat een gratie en sierlijkheid van ornamentiek, wat een pracht van vulling en verdeeling, wat een ‘schatten’ van vindingen en goede oplossingen dikwijls.

Geen wonder dan ook dat wij voor de vitrine een onzer ‘edelsmeedkunstenaars’ eens aantroffen, die een gouden ring of armband moest maken en niet beter wist te doen dan bij zijn Lomboksche en Balineesche collega's te kijken.

Een gouden sigarettenkoker door Nieuwenkamp afgebeeld is zeker mede een der meest kenmerkende voorwerpen uit deze collectie. Terwijl dit bekertje echter geheel drijfwerk is, toonen een paar krishandvatten de vaardigheid van den Balinees ook in het inzetten van steenen. Het ‘vatten’ van de steen in een sierlijk gouden ornamentatie, het groepeeren tot een samenstelling die rijk en toch voornaam is, dit zijn moeilijke problemen door den Balinees gelukkig opgelost. Zijn aangeboren schoonheidsgevoel leidt en beheerscht hem hier.

[p. 288]

Trok ons uit Nieuwenkamps boek allereerst de kunst en kunstnijverheid van den Balinees aan, dan is dit onwillekeurig een compliment aan den teekenaar, daar zijn afbeeldingen zóó goed het karakter der dingen weten te geven, dat zij ons Nieuwenkamp deden vergeten. Maar zijn persoonlijkheid treedt ook meer op den voorgrond bij zijn afbeeldingen van het landschap, waarvan enkelen reeds een plaats hier, in dit maandschrift, vonden. Dàn toont hij ons op zijn eigene wijze den rijken plantengroei, de wuivende palmen en de zwaargetakte waringins, de uitgestrekte velden, de rookende vulkanen, dan geeft hij ons een indruk van het land die ons de situatie uitstekend doet begrijpen.

gouden sigarettenkokertje.

Met niet gering te schatten vaardigheid heeft Nieuwenkamp ook enkele Balineesche teekeningen weergegeven, die, al missen zij de frissche kleurigheid, toch het karakter zeer deugdelijk bewaard hebben. Wezen wij een vorigen keer reeds op de typografische ordonantie van het boek, op nog een enkel punt willen wij thans even de aandacht vestigen, n.l. op Nieuwenkamps landkaarten. De juistheid, de nauwkeurigheid zullen wij niet wagen te beoordeelen, maar de genoegelijkheid ervan trof ons. Een landkaart is doorgaans een machinaal vervelend ding, behalve in zeer oude atlassen of oude reisverhalen, en zie, datzelfde aantrekkelijke vinden wij hier bij Nieuwenkamp terug. De zwierige penneletters die plaatsen en landstreken aanduiden, even als kleine figuurtjes in het water of op het land, zij geven aan de landkaart direct een aardig aanzien, en waarom zou dit niet mogen?

Stel u eens voor dat wij aantrekkelijke belastingpapieren hadden, men zou ze met veel meer genoegen misschien.... invullen?.... Maar dit ligt thans buiten mijn bestek.

Nieuwenkamp bracht ons tot de kunst van Bali en zijn Bali-boek bracht ons van zelve weer terug tot de kunst van Nieuwenkamp, waarvan, dit zij hier terloops gezegd, bij de firma D. Komter, Rokin, Amsterdam, een kleine tentoonstelling gehouden wordt.

R.W.P. Jr.