Elseviers Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 19

[p. 282]

Boekbespreking.

E.R.D. Schaap (kunstschilder), Romantiek, Amst., P.N. van Kampen & Zoon, 1908.

Men kan het ernstig voornemen hebben zich zorgvuldiglijk te onthouden van de inderdaad al te goedkoope geestigheid waartoe namen somtijds aanleiding geven, er doen zich gevallen voor waarin het bijna onmogelijk schijnt zich los te maken van het denkbeeld, dat in een ‘nomen’ zeker ‘omen’ verborgen ligt, en waarbij men - o vanitas! - ten slotte bezwijkt voor de verleiding ook anderen te wijzen op het curieuse van dit omineuze. De lezer vergeve het mij, maar wanneer men gedurende de lezing van een, in verschillenden zin, zoo veel-zijdige brochure als de hierboven genoemde op bijna elke der honderd-en-één zijden indrukken ontvangt van misschien lieve, maar toch ook wel eenigszins ontstemmend-domme onnoozelheid, en van wanhopig-krullige warhoofderij, dan gaat het niet goed anders of men herinnert zich daarbij herhaaldelijk, dat de schrijver een Schaap is, zij het dan met een kapitale S, en men vraagt zich af, zoo aan een pseudoniem niet valt te denken, of soms op eenige andere mysterieuse wijze verband zou kunnen bestaan tusschen eens menschen naam en zijn praestaties. Doch zie - alle zijde heeft haar keerzijde, en wol is niet enkel warrig maar ook warm, niet waar? - dezelfde gedachte die ons wellicht eenige verklaring vermocht te geven van de overigens bijna onbegrijpelijke ‘bêtises’ die in dit boekje voorkomen, maakt ons tevens in dit kille voorjaar niet zuinig jaloersch op den schrijver in zijn ongeschorenheid, en houdt ons nog tijdig af van den meelijdenden uitroep: Wat doet hij in de kou!

Doch laat ons ernstiger worden. De heer Schaap - wij willen trachten nu niet meer aan de beteekenis van dien naam te denken, een heer is een heer - de heer Schaap, die zich, op den titel van zijn brochure, uitdrukkelijk kunstschilder noemt, waarschijnlijk niet om op deze mingebruikelijke wijze aan te kondigen, dat hij geen huisschilder, maar om als 't ware terstond zelf toe te geven, dat hij geen schrijver is, verrast ons overigens niet bepaald door overtuigende blijken van zelfkennis en bescheidenheid. Ofschoon op blz. 60 van zijn boekje beslist constateerend het ‘bijna zonder uitzondering, door tal van dagbladbesturen verkiezen van onbevoegden tot critici,’ achtte hij het de moeite waard ons te onthalen op zijn eigen critische beschouwingen, niet slechts over de schilderkunst in haar geheelen omvang, maar ook over de hedendaagsche architectuur, de beeldhouwkunst, muziek en litteratuur. Wat mij nu betreft, met deze inhoudsopgaaf bedoel ik niet alleen op de ietwat bedenkelijke veelzijdigheid des heeren Schaap te wijzen, maar tevens de eenige opmerking van algemeenen aard te maken, waartoe mij de lezing dezer brochure in staat stelt. Den inhoud op andere manier, meer karakteriseerend, saam te vatten, het lijkt mij onmogelijk. Men zou misschien kunnen beweren, dat deze schrijver, deze ‘kunstschilder’ wil ik zeggen, niet voldoende aantoont zich eenig begrip van het wezen der kunst te maken, doch zulk een negatieve opmerking kan moeilijk als karakteristiek gelden - wat de heer Schaap met zijn boekje heeft gemeend te kunnen bereiken blijft totaal in 't duister. De voortreflijkheden der romantiek in 't licht te stellen? Maar hij verzuimt ten eenenmale ons een helder idee te geven van wat hij onder ‘romantiek’ verstaat! Er zijn plaatsen in zijn brochure, waar hij dit begrip tegenover het classicisme stelt en beweert, dat realisme en naturalisme volstrekt geen tegenstellingen van het ‘romantisme’ zijn. Doch uit veel talrijker andere plaatsen blijkt zijn geheele betoog (als men daarvan spreken mag), zijn ophemeling vooral van romantische fransche schilders, wel degelijk gericht te zijn tegen het moderne realisme, naturalisme, impressionisme, de ‘botte natuurstudie’, om met den heer Schaap te spreken. Misschien ook zou men geneigd zijn aan te nemen, dat deze curieuse schilder iemand is die meent, dat de schoonheid in het sujet gezocht moet worden, niet in de ziel van den aanschouwer - hij spreekt telkens van ‘afbeelden’ en

[p. 283]

verwijt o.a. aan Millet diens ‘geforceerd, opdringerig steeds den leelijksten kant van het leven weergeven’ - toch noemt hij dien zelfden Millet ‘ontegenzeggelijk een zoon der romantiek.’ Dit schijnt dan wel te zijn, omdat de groote kunstenaar van tijd tot tijd ‘uit den sleur zijner vastgewortelde dagelijksche dingen komt’ en ‘beïnvloed’ wordt ‘door grootsche effecten, zooals in zijn “arc-en-ciel”, of door het hoogwaardige statige van een eeuwenoud bedehuis’, maar volkomen duidelijk is het daardoor toch nog niet, want uit het stukje over Jules Breton volgt, dat men den ‘boerenstand ook met ruimer blik’ kan ‘observeeren’ en ‘den idealen kant van het schoone boerenbedrijf gevoelen’. In die ‘grootsche effecten’ schijnt het geheim dus ook al niet te schuilen!...

Het is eigenlijk wel zoo goed als onmogelijk met iemand, die zoo volkomen incapabel zich uittedrukken en daarbij zulk een schooljongens-kennis der geschiedenis heeft als deze heer Schaap, te praten over kunsthistorische onderwerpen. Al op blz. 6 stuiten wij op de volgende beweringen:

‘Tot eene kunstrichting werken allerlei omstandigheden mede, en om een bepaald cachet op eene periode in de kunst te drukken, moet de tijd waaruit die ontsproot er een zijn van krachtig streven in éénzelfde richting. Een voorbeeld daarvan is de Louis XIV tijd. Het is geen gevolg alleen van wat wij geleerd hebben, dat wij weten dat Le Brun (1619-1690) in denzelfden tijd leefde als de bouwmeester Mansart (1568-1666) en de beeldhouwer Puget (1622-1680), maar wie kunsttaal weet te lezen, voelt dat het groot geheel van hun werk één is in oorsprong, n.l. in de majesteit van le Roi Soleil’.... Nu vraag ik u!... En dat is iemand die de ‘Gedichten van den Schoolmeester’ kent en dus ook de beroemde regels:

‘Doch iemand die logica leert

Zegt terstond: 't Is juist omgekeerd!’

De groote grief van den heer Schaap, die welke hem aanleiding gaf zich aan zijn schrijfbureau te zetten, ik geloof, wij zijn niet te ver van de wijs, wanneer wij haar het scherpst uitgedrukt achter op bl. 14 van zijn boekje waar wij lezen: ‘Ja, er wordt op walgelijke wijze gecoquetteerd met het gemeene. - Architecten bouwen in damesboudoirs schoorsteenen van ruwe metselsteenen, zooals er ook in varkensschuren voorkomen; schrijvers dwingen de bevalligste lezeressen haren geest te bepalen bij de viezigheden, die een beschonken polderjongen pleegt; men vindt in de eetkamers der deftigste familiën door kunstkoopers geïmporteerde voorstellingen, door zoogenaamde meesterhanden geschilderd, van boerenmaaltijden, die gehouden worden in stallen, waar het lieve vee aan zijne natuurlijke neigingen en behoeften den vrijen loop laat (foei Schaap! denk aan de bevallige lezeressen die uw brochure in handen zouden kunnen krijgen! H.R.), en waar gore kleine boerenkinderen zoo allervreeselijkst op den grond met hun eten zitten te smeeren en te morsen, dat een gast, wiens oog toevallig op zulk een kunstvoortbrengsel gevestigd wordt, het hart in het lichaam omdraait van walging over zóóveel in “first rate Dutch art style” voorgestelde viezigheid en intieme geuren!’

Deze zelfde heer, op bl. 26 over de kunst der oude Grieken sprekend zegt: ‘Ja, er is een erg burgermenschen-gedoe waar te nemen in het gekijf en de voortdurende afgunst onder de goden, die in der Grieken voorstelling zich in niets onderscheiden van menschen dan het in hoogere mate bezitten van gewenschte eigenschappen.’ Men zou zoo zeggen, dat de heer Schaap de faculteit verloren had ‘erg burgermenschen-gedoe waar te nemen.’

Zooals gezegd, de heer Schaap velt, in de slotpagina's van zijn boekje, ook over de litteratuur dezer tijden een vernietigend oordeel. Behalve Bilderdijk, de Schoolmeester, Walter Scott, Huijsmans en Marie Madeleine (is het geen curieus gezelschap?) schijnen er niet veel bizondere schrijvers geleefd te hebben in de 19^e eeuw. Toch acht deze ‘kunstschilder’ de litteratoren niet bepaald zeldzaam. Er zijn tegenwoordig, zegt hij, ‘weinig schilders, niet één beeldhouwer, en wederom zeer velen die aan muziek doen. Maar zonder voorbehoud is elk sterfelijk mensch litterator. Van dat het hem gegund is als zuigeling tot verbazing der

[p. 284]

huisgenooten het schoone woord “papa” uit te spreken af is hij litterator, drukt hij zijn innerlijk zijn uit door het woord. En een beoefenaar der schoone letteren is ieder, die tracht een gedachte, een bevel, een vraag schooner uit te spreken dan voor het begrijpen strikt noodig was. Een hoogbeschaafd man die, boven alle burgermenschen-doen staand, zijn taal in woordenkeus en zinnensamenstelling tot een apartheid heeft opgewerkt, pleegt voortdurend belletrie.’

En verderop: ‘Het voor iedereen zonder onderscheid toegankelijke der techniek heeft, al van haren oorsprong af, de litteratuur doen zijn de draagster van allerlei schoone en goede gedachten - meer dan woordkunst. Het verhaal, de roman, de profetie, het betoog zijn de elementen geworden der schoone letteren’...

Doch genoeg!... Blaat rustig voort, edele Schaap, vermaak u, en wind u op, met Marie Madeleine, die ‘met één glimlach in haar kunstvol werk de vrouw weder in hare eer en plaats hersteld heeft’, grijp, als het ‘romantisme’, ter verdediging uwer eer ‘nimmer dan naar ridderlijke wapenen’, blijf nog lang ‘kunstschilder’, dan twijfel ik niet, of u zal gegeven worden wat gij zoo edelaardig hoopt, n.l. het ‘verscheiden’ te beleven van het thans bloeiende geslacht nederlandsche litteratoren (zie bl. 97, bovenaan!), de ‘modderbaggeraars en delirium-lijders!’

A.S.C. Wallis, Zielestrijd, Haarlem, H.D. Tjeenk Willink & Zoon, 1908.

Met alle respect voor Wallis, de zeer intelligente, diep-denkende, ja geleerde schrijfster, die stellig meer historiekennis bezit in de punt van haar kleinsten teen - indien het geoorloofd is te onderstellen dat een zoo vergeestelijke vrouw teenen heeft! - dan de heer Schaap in zijn geheele body, en ofschoon onze echt-hollandsch degelijke romanschrijfster en Marie Madeleine - het noemen van wier naam alleen reeds u te omzweven schijnt van benauwende zwoelte en vaag verontrustende boudoirgeuren - bitter weinig gemeen hebben, het vermoeden is mij niet vreemd, dat, wanneer deze beiden, ik bedoel A.S.C. Wallis en E.R.D. Schaap, kunstschilder, elkander ontmoetten, zij het ‘in zake kunst’, wonderlijk spoedig vrij wel eens zouden zijn. Want ook Wallis is ongetwijfeld van meening dat, ‘al naar mate gij in uw werk den mensch wijst op het hoogere of op het lagere, zijn geest tot het hemelsche verheven of aan het aardsche gekluisterd wordt, en gij zijne waardigheid verheft of vernietigt’ (Schaap bl. 101), ook zij doet al haar best den mensch op het hoogere te wijzen en zijn geest bezig te houden met het goede, schoone en welluidende: edelaardige personen, nobele daden, ethische gedachten! In dit nieuwe boekje van haar, dat zij zoo wél tersnede ‘Zielestrijd’ doopte, als wilde zij met dat ééne titelwoord, boven elke pagina geplaatst, zachtelijk maar gedurig suggereeren, dát wat zij verzuimde ons te doen gevoelen in de woorden en zinnen van het boekje zelf, in dit nieuwe (en gelukkig slechts korte) geschrift, zeg ik, is het wederom van een zeer belangwekkende, voornaam-denkende edelvrouw, van Anna van Zweden, en haar teleurgestelde liefdes, dat zij verhaalt. Zij doet het in zinsneden als deze: ‘Als het kind van een vader, tegen wiens daden haar hart in opstand kwam, van een moeder, die haar landgenoote niet was en wier geloofsgenoote zij niet wezen mocht, later deze moeder maar al te spoedig vervangen ziende door een jonge stiefmoeder van Zweedschen adel, aan wie het Johan III niet gepast had de plaats der edele Katharina Jagellonica te geven, zoo was de jeugdige Anna opgegroeid als eene, die voortdurend moest vergelijken en verzoenen.’ Knap, niet waar?, zooveel wetenswaardigs samen te vatten in een enkelen, zij het dan ook foeileelijken zin! En wie proeft niet de groote ethische beteekenis van een alinea als de volgende: ‘Karel achtte de bitterheid, die hij haar had toegediend, voor ditmaal voldoende; hij verwaardigde zich dus tot een glimlach, die haar niet alle hoop benam; ja, hij raakte bij 't afscheid zelfs haar voorhoofd aan met den onder bloedverwanten gebruikelijken kus, al te vaak een hartelooze gewoontekus, zooals juist onder bloedverwanten nooit moest worden gegeven’.

Inderdaad!

H.R.