Elseviers Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 19

[p. 254]

AUGUST STRINDBERG.

[p. 255]

August Strindberg
door Henri van Booven.

Onlangs heeft Zweden met groote geestdrift het 60-jarig feest gevierd van zijn beroemdsten schrijver August Strindberg. In Duitschland verschijnen zijn werken bijna tegelijkertijd met de Zweedsche uitgaven. Deze vertalingen worden buitengewoon nauwgezet en met volle toewijding bezorgd door Emil Schering en Erich Holm; de eerste heeft tot devies het kenschetsende: ‘Die Eindeutschung Strindberg's ist meine Lebensaufgabe’, gekozen.

Deze ‘Aufgabe’ beteekent heel wat, wanneer we in aanmerking nemen, dat August Strindberg een geweldig vruchtbaar schrijver is, die boeken, sprookjes, romans, drama's, autobiografieën bij tientallen de wereld heeft ingezonden. Het spreekt wel haast van zelf, dat niet alles van dit kolossale werk even goed is. Vooral zijn drama's die, op kosten van den auteur (mogen we wel zeggen) in een afzonderlijk, klein théater te Stockholm worden opgevoerd, kunnen mij niet erg bekoren, maar eenige voortreffelijke romans, vooral die buitengewone autobiografieën in verhaal-vorm: ‘De roode kamer’, en vooral ‘De biecht van een dwaas’, en vele van zijn korte vertellingen, laten op den fijnproever van zeer verdienstelijke werken een onvergetelijken en heel bizonderen indruk na. Ik zeide dat in Duitschland Strindberg's ‘oeuvre’ zeer bekend is, dank Emil Schering's bemoeiingen, bij ons leest men weinig of niets van hem en dit is te betreuren, want zijn werk verdient ook zeker een ruime bekendheid, ware het alléén om het feit, dat de auteur op zulk een magistrale wijze in het wezen van de meest uiteenloopende dingen doordringt, om de breede manier waarop hij een macht van onderwerpen meesterlijk en krachtig behandelt. Van het Skandinavische driemanschap Arne Garborg, Knut Hamsun, August Strindberg, dat in tegenstelling met Ibsen en Björnson veel meer ‘artiste d'exception’-eigenaardigheden vertoont, is de eerste mij het sympatiekst, wijl hij verreweg de fijnste en gevoeligste romantische dichter is, in elk geval het grootst als kunstenaar. Garborg met zijn diep somber, hopeloos realisme lijkt mij te dikwijls een sikeneurigen huilebalk; maar wat een waarachtig menschenkenner, welk een ‘geboren schrijver’, wat een kranig samensteller van een roman.

Van Strindberg houd ik om zijn wetenschappelijkheid en om zijn altijd frissche, onstuimige, oerkrachtige, heerlijke ongebondenheid. Hij is de rustelooze onder alle schrijvers van alle tijden. Wat hij gisteren prees tot in de hoogste hemelen, slaat hij vandaag eigenhandig wreedaardiglijk en met een bijna sadistischen wellust stuk, hij is een hardvochtig ‘kerver in eigen vleesch’, zijn vrienden van gisteren zijn vandaag zijn vijanden, en die vandaag zijn vijanden waren, kunnen op het onverwachtst morgen zeer verknochte vrienden zijn, tot het hem invalt om de een of andere reden ook hen weder overboord te gooien.

‘Baisse la tête, Sicambre, Adore ce que tu as brûlé. Brûle ce que tu as adoré.’

Een overzicht van Strindberg's werk te schrijven in een zoo kort bestek als hier beschikbaar, kan niet mogelijk zijn. Ik wil daarom op de meest eenvoudige manier hem bij u inleiden, hem in algemeene trekken aan u voorstellen.

Om een denkbeeld te geven van de werkkracht en het veelomvattend genie van dezen schrijver - eigenlijk moest ik Strindberg een geleerde noemen, want in zijn boeken mist men veelal die intieme warmte, die de arbeid van den kunstenaar moet kenmerken; hij geeft niets dan feiten en argumenten met een tikje toon, een ietsje atmosfeer, een vleugje stemming, terwijl zijn overtuiging zijn voornaamste, maar dan ook buitengewoon groote charme is - geef ik allereerst een korte opgave van zijn werk uit de laatste veertig jaren. Hij voltooide:

Zes drama's van 1870 tot 1880 na zijn twintigste jaar; drie drama's van 1880 tot

[p. 256]

1890 na zijn dertigste jaar; vijftien drama's van 1890 tot 1900 na zijn veertigste jaar en achttien drama's van 1900 tot 1903 na zijn vijftigste jaar geschreven. Hierbij elf één-akters en negen geschiedkundige drama's, waarvan acht uit de Zweedsche geschiedenis.

Dan elf deelen romans en novellen, een deeltje gedichten, vijf deelen autobiografie, vier deelen wetenschappelijke geschriften, en vier deelen philosophische geschriften.

Dezelfde rusteloosheid en achterdocht die zijn rijperen leeftijd kenmerkte, kwelde Strindberg reeds in zijn kinderjaren. Hij schrijft er in zijn sinds 1895 bijgehouden dagboek over. Natuurlijk is hij heel zijn leven een alleronaangenaamst mensch in den omgang geweest, maar door de veelbewogenheid van zijn innerlijk en zijn enormen ijver danken wij er tevens voortreffelijke werken aan, minstens een tiental boeken zijn regelrecht uit eigen maatschappelijke en zielservaringen geworden. In de eerste plaats zijn nog altijd meest gelezen boek: De roode kamer, artiesten-leven behandelende, en dan de vele korte verhalen en de onvergelijkelijke romans: ‘De biecht van een dwaas’, ‘De zoon der dienstmaagd’ en ‘Aan open zee’.

Een man van zoo rusteloos en onbestendig karakter moest noodzakelijkerwijze als maatschappelijk individu nooit volkomen slagen, hoe buitengewoon scherpzinnig of geleerd ook. Hij bekleedde velerlei betrekkingen, maar zijn studie en zijn letterkundig werk bleef natuurlijk hoofdzaak, en Strindberg, studie-mensch en groot denker tevens, omvatte en beheerschte een geweldig terrein. Het is al heel moeilijk te zeggen op welk gebied hij het meest zich thuis voelt, op dat van de geschiedenis, de aardrijkskunde, natuurwetenschappen of de wijsbegeerte. Zijn ‘aanteekeningen’ voor een uitgebreid philosophisch werk: ‘Een Bewuste wil in de Wereldgeschiedenis’ lezend, staat men verbaasd over de spitsvondigheid, het vernuft, de denkkracht die de schrijver ontwikkelt, en vindt men het onbegrijpelijk, dat deze auteur ook een gevoelig verhaaltje als b.v. ‘Een kindersage’ maken kon, of de frissche ‘Zwitsersche Novellen’. Het ‘oeuvre’ van ‘Strindberg’ is als een fontein van scherpzinnigheid, waarin de levendigheid van zijn geest zich onder de schitterendste kleuren vertoont. Zelfs zijn fouten zijn geniale fouten. Een aantal jaren geleden beweerde hij stellig, dat iemand, die de natuur kende, en haar liefhad in al de schoonheid waardoor ze zich aan den ontwikkelden mensch van groote beschaving vertoont, haar ook wel naar behooren kon schilderen. De kunstenaars, die zijn bewering natuurlijk zeer sceptisch ontvingen, vraagden hem ironisch om eens te toonen, wat hij wel van schilderen verstond. Daarop trok Strindberg zich in de eenzaamheid in de omstreken van Stockholm terug en ging schilderen met al den ijver waarmede zijn niet te breidelen energie hem bezielde. Hij maakte inderdaad schilderijen, overtuigende voorbeelden van zijn technisch onvermogen, maar toch op een manier, met een smaak en een gevoel voor toon en kleur, dat vaklieden er over verbaasd stonden.

Strindberg heeft altijd een voorliefde voor Frankrijk en de Fransche letterkunde gehad, vele passages in zijn boeken duiden een ongewone vereering voor Balzac aan, en geruimen tijd heeft hij ook in Parijs gewoond, er chemie gestudeerd en geschreven, (o.a. ‘Inferno’) totdat hij zich later in Berlijn vestigde. Voor Engeland schijnt hij nooit erg veel sympathie gevoeld te hebben, en dat is niet te verwonderen. Hoe zou een man die over alles zonder fatsoensoverwegingen schrijft, men denke slechts aan het hoogst erotische boek ‘Getrouwden’, kunnen voelen voor een volk, dat van de hypocrisie een allerverfijndste, hierom bijna sympathieke culte heeft gemaakt?

Misschien is het deze hypocrisie, die Strindberg niet in staat zou zijn te doorgronden en in een zijner boeken te verwerken, en zoo zou er dan toch één onderwerp zijn waarover hij niet zou kunnen schrijven, hoewel ik de laatste ben die dit met overtuiging zou durven beweren.

Vergun mij intusschen uw aandacht eens even te vestigen op het hierbij afgedrukte portret van den auteur. Kijk eens in die onrustige, lichtgrijze oogen, die na zestig jaren het licht der wereld te hebben gezien, die wereld nog bekijken met een scherpte en een zin tot doordringen en doorgronden dat 't allerverwonderlijkst is. Gelijken de kleine, zwarte

[p. 257]

pupillen, opmerkelijk klein mogen we wel zeggen, niet op lancetspitsen, die loerend gereed zijn om met een venijnig onderzoek gretig te beginnen? Zie die zonderlinge, kleine, vastgesloten mond, die drieste snor, als van een vechtkater in het vroege voorjaar, die bonkige neus en dat kolossaal breede voorhoofd, al zijn trekken duiden een ‘klaarstaan tot toespringen’ aan, een vaste wil, een onweerstaanbare onverzettelijkheid en een buitengewoon intellect. Ja, zéker, iets Napoleontisch, dat is de algemeene indruk dien zijn kop op u maakt. Het kan er spoken in dien kop, en hij laat den stortvloed van ideeën maar tuimelen, noodt den lezer tot wanorde, beveelt hem deze aan, laat hem zien, dat ook in de natuur de ongelooflijkste wanorde heerschen kan: ‘Volg mij, wandelaar, als uw weg langs mij voert, en gij zult vrijer ademen, omdat in mijn wereld de wanorde heerscht, en die beduidt daar niets anders dan vrijheid!’

Een paar bladzijden verder zal hij alles herroepen, en hij zal het met zulk een vuur doen, dat gij niet verwonderd moet zijn, wanneer hij de chemie, de aardrijkskunde, de geschiedenis, en alle wetenschappen daartoe te hulp roept.

In Madrid, in het park Buen Retiro, een openbare wandelplaats, waar des middags de rustige, wat loome bevolking van de Spaansche hoofdstad in rijtuigen rondrijdt en onder acacias en platanen gaat wandelen zoodra het uur van den grooten paseo heeft geslagen, staat aan het begin van den voornaamsten, breeden rijweg een heel merkwaardig standbeeld van den schilder Goya.

Op het voetstuk van dit schoone beeld zijn vele der zonderlinge figuren afgebeeld, die Goya eens op het doek bracht, een keur van ‘caprichos’.

Wanneer er voor Strindberg ooit eens een standbeeld opgericht wordt, zou het voetstuk daarvan met de grootste verscheidenheid van figuren kunnen verfraaid worden, want ook zijn ‘caprichos’ zijn als die van Goya duizendvoudig geweest, in vele opzichten zijn ze zelfs wilder en waanzinniger. In bonte wanorde zou de beeldhouwer er op mogen aanbrengen: de elfen uit de fijne sprookjes van Strindberg: w.o. ‘Blauwvleugeltje’, de duivels boven op de Notre-Dame van Parijs, de caricaturen van Swedenborg, Sar Péladan, Balzac en Cagliostro, een paar retorten, een mikroskoop, een bidet, een mummie, een bijbel, een galg, een foetus... ik zou er nog duizenderlei dingen bij kunnen noemen die den lezer om de grillige volgorde beurtelings zouden amuseeren, ergeren, beleedigen, verrassen, ontstellen enz. al die dingen zouden, ik geef u de stellige verzekering in dat voetstuk gebeiteld volmaakt op hun plaats zijn. Wanneer gij twijfelt, lees dan om te beginnen, Strindbergs autobiografieën en wel allereerst ‘Inferno.’ Het is het vervolg op het verhaal van zijn jeugd ‘rijk aan verschrikkingen’, toen hij als kind bang, doodsbang was voor letterlijk alles.

Strindbergs jeugd was voor den overgevoeligen jongen reeds een soort hel. Hij was angstig voor het donker, voor vallen, voor stooten, voor zijn vader die meende de ‘ziekelijkheid’ er uit te moeten ranselen, angstig voor de plagerijen van zijn broers, de grofheid, de ruwheid van de dienstmeid. Als alle jeugdige hysterio-neurasthenici verwachtte hij een te veel aan zachtheid, liefde, toewijding, genegenheid, schoonheid, en maakte de wreede ontgoocheling hem schuw en achterdochtig. Een geloof kon hij er in een wereld van kwaadwilligen niet op na houden, hij woog zich zelve en bevond zich veel te licht, een leelijk menschje en huichelaartje. Aldus zich zelf onvolmaakt ziend had hij eerbied noch ontzag voor anderen en dacht de gansche wereld vol zelfzuchtigen en huichelaars.

Zoo dacht Strindberg dus als kind, toen hij nog in de duisternis van de groote hoofdstad woonde.

Dan komt er licht in zijn sombere jeugd.

Buiten op het land vindt hij de natuur, en de natuur wordt voor dezen sterveling zonder kameraden de verknochtste vriend. Juist die vereering voor de natuur is in dezen zoogenaamden pessimist, (ik persoonlijk geloof volstrekt niet in het pessimisme van Strindberg, daar is hij mij een veel te intens genieter van eigen vreugden en smarten voor) zulk een frissche, aantrekkelijke eigenschap. Midden in zijn somberste, meest cynische of ironische oogenblikken komt die natuurvereering, telkens

[p. 258]

en telkens evenals een zoete troost als iets verwonderlijks en onverwacht-helders voor den dag: (Legenden, Een kindersage, Zwitsersche novellen). Dáárom ook is het werk van Strindberg zoo verbazend knap, omdat hij u als geen ander tegelijkertijd in diepste smart en hoogste vreugde kan doen gelooven.

‘Inferno’ dan behandelt het leven van den ouder geworden twijfelaar die veel heftiger nog dan vroeger nu overtuigd is van de verdorvenheid der menschen. Zulk een levensovertuiging, dat is ten slotte wel echt Strindberg.

Nadat hij zich van de vrouw het allerlieflijkste had voorgesteld, en er het ware geluk van verwacht, trof Strindberg het met zijne vrouwen allerellendigst, ‘De Biecht’ en ‘Het verleden van een Dwaas’, ‘Aan open zee’, ‘De Vader’ en zijn lang niet malsche beschuldigingen tegen de zwakke sekse hebben hem ten onrechte den naam van een vrouwenhater bezorgd. Een vrouwenhater is Strindberg beslist niet, hij mag zijn eigenaardige rancunes tegen vrouwen hebben, maar heeft hij geen wrok tegen de geheele menschheid?

Deze van vrouw en kind gescheiden man trekt zich alleen in Parijs terug en leeft er twee en een half jaar in de eenzaamheid en die eenzaamheid is eigenlijk zijn ‘Hel’, die maakt hem zenuwziek en al zijn ‘helle-pijnen’ zijn daar de oorzaak van. Toch is de moraal van ‘Inferno’ een geheel andere. De auteur brengt er het occultisme bij te pas, heel handig en bedriegelijk weet hij ons te suggereeren dat het booze geesten zijn, die zijn leven tot een hel maken. Om de kroon op deze beetnemerij te zetten beveelt hij den lezer minzaam de lezing van verschillende werken over occultisme aan: ‘Bibliografie, als sleutel voor den in de occultistische wetenschap niet ingewijden Lezer: Quaïta Le serpent de la Génèse. La clé de la magie noire. Mulford. Vos forces et le moyen de les utiliser. Lermina Geheimlehre. Sawyer: Le livre des Augures. Sar Péladan. Comment ou devient Mage. Jollivet Castelat Comment ou devient Alchimiste Balzac Séraphita. Louis Lambert. Swedenborg Arcana Coelestia etc. (De meeste dezer werken zijn te koop bij Chamuel, Rue de Savoie 5, Parijs)’.

Zoo neemt de realist Strindberg ons bij den neus!

Strindberg doet in zijn geestigste uitvallen en beschrijfmanieren dikwijls sterk aan Bernard Shaw denken, hij heeft ook veel van de onverwachte leukheid en de verbazende spotlust van dezen schrijver.

Spotlust, ironie en een allerscherpst sarkasme behooren tot zijn voornaamste opmerkelijkheden en zwakheden.

In ‘Inferno’ staat de auteur voor het relief van Theodore de Banville en beweert 't volgende:

‘Kan men in dit rendiergezicht met zijn opgeblazen wangen, vleezige fijnproeverslippen en zijn oogen van een vrek een spoor van rozen of jasmijnen ontdekken? Neen, dat kan de dichter van Gringoire niet zijn! Dat moet een ander zijn, maar wie?

Ik herinner mij de buste van Boulay. Deze gnomenneus, deze mond, boosaardig als van een ouden toovenaar, deze boerentronie, neen, dat is de brave en achtenswaardige Boulay niet!

En Dumont d'Urville, de geleerde natuur- en taalvorscher, de dappere en flinke ontdekker! Wat de kunstenaar dáár gemaakt heeft, is 't gezicht van een gemeenen wisselagent. Wat is dat? Draagt de man een masker?’

Eenmaal aan het spotten is Strindberg niet te houden, hij vervolgt:

‘Ik haal mij de portretten van groote tijdgenooten voor den geest: Darwin, een Orang-Outang, Dostojewski, het algemeene type van een galeiboef, Tolstoi, een straatroover, (Strindberg moet zich ook eens aan onzen van Eeden laten voorstellen) Taine een beursman;... genoeg.’

Strindberg vervolgt zijn allerinteressantste vertelling:

‘Nu, zij allen hebben twee gezichten, minstens twee, onder hunne min of meer behaarde huid. Een romeinsche legende verhaalt ons, dat Jezus Christus' gelaat onvergelijkelijk schoon was, doch in oogenblikken van toorn van een schrikkelijke, ja beestachtige leelijkheid.

Sokrates met zijn faunengestalte en een gezicht waarop alle laster, alle ondeugden

[p. 259]

zich afspiegelden, leefde als een heilige en stierf als een held.

De heilige Vincentius a Paulo, die alles weggaf, en zich opofferde, zag er uit als een boosaardige dief.

Waar van daan komen deze maskers? Zijn ze de erfstukken, van een vroeger aardsch of bovenaardsch bestaan?

Misschien heeft Sokrates de oplossing gegeven in zijn beroemd antwoord, toen zijn belagers hem zijn misdadigersgezicht verweten:

“Hoe groot moet mijn deugd geweest zijn, wanneer ze met zooveel slechten aanleg te strijden heeft gehad!”

... De aarde is een kolonie van boetelingen, waarop wij de straf voor de misdaden ondergaan, die wij in een vorig bestaan begingen en wier zwakke herinnering ons geweten tot voortdurend streven naar veredeling aanmaant. Wij zijn dus allen misdadigers, en de pessimist die altijd kwaad van zijn naaste denkt en spreekt, heeft geen ongelijk.’

Aldus Strindberg.

Ik zou u nog veel uit zijn werk willen aanhalen, vooral uit ‘De biecht van een Dwaas’, uit ‘Een Heks’, ‘De Roode Kamer’, ‘Aan open zee’, ‘Eenzaam’, de ‘Sprookjes’, ‘Legenden’ en ‘Zwitsersche Novellen’, maar de ruimte ontbreekt ten eenen male.

Veel fouten heeft Strindbergs werk, maar zooals ik reeds zeide, die fouten doen u des te duidelijker de grootheid van zijn figuur beseffen, ze hinderen u nauwelijks, omdat zijn arbeid er belangrijker door wordt. Zijn voornaamste fout is wel dat hij in zijn romans zoo weinig atmosfeer, stemming en toon brengt, die gedeelten worden door hem verwaarloosd; bijna niet verklaarbaar voor een man die ook legenden en sprookjes wist te schrijven.

‘Vóór alles daad is mijn werk’, voelt men uit Strindbergs romans, ‘lyriek dient mij niet, ik moet beweren.’ En hij doet dit machtig en zich fel bewust van eigen reuzenkracht. Daarom is het lezen van Strindberg een waar genot en voor velen een openbaring. Hij overtuigt u onmiddellijk dat gij met een groot denker te doen hebt, ja, dat hij tot de vernuftigsten en geestigsten behoort onder onze tijdgenooten.