Elseviers Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 19

[p. 35]

Een Nederlandsche middeleeuwsche vesting
door F.A. Hoefer.

Wanneer wij aan een middeleeuwsche vesting denken, verrijst onwillekeurig voor onzen geest een scherp tegen de lucht afgeteekend silhouet van getinneleerde muren en torens.

Maar hebt gij wel eens ingedacht hoe vaag dit beeld is, als men die vesting in bijzonderheden wil kennen? Toch verdient zij een nadere kennismaking, al ware het alleen, omdat het de sterkten waren, die ons eens tegen de Spanjaarden zoo voortreffelijke diensten bewezen.

Gezichten op een dergelijke stad vinden wij in de meeste stedenatlassen uit de XVII^e, zelfs nog XVIII^e eeuw en later, daar de schilderachtige ommuringen nog bleven bestaan, toen het kanon reeds lang haar kracht gebroken had.

Thans vindt men van die muren en torens slechts overblijfselen, maar die ons doen watertanden, en betreuren, dat men hen in ons land bij zoo menig stadje zonder noodzaak sloopte.

Vergun mij, dat ik, geleerd door nog bestaande gedeelten en teekeningen, in gedachte en in groote trekken een middeleeuwsche vesting voor u opbouw. Ik doe dit met des te meer genoegen, omdat ik hierdoor onwillekeurig in aanraking kom met het nederlandsche leger - zij het ook in vroegeren tijd - waartoe ik mij steeds tot de hoogste eer reken eens behoord te hebben.

Ik stel mij voor, van het open veld uit, naar de vesting te wandelen en wel in vredestijd, zoodat wij gerust alle dood en verderf brengende werktuigen zonder aarzelen van dichtbij kunnen beschouwen.

Ons treft, dat bij sommige sterkten de verdedigingswerken niet beperkt zijn tot de muren, die de stad onmiddellijk omgeven, maar dat reeds op aanmerkelijken afstand van hen bij den weg een wachttoren, koerhuis^*), ligt, terwijl de weg zelf, daar ter plaatse, door een ronneboom versperd kan worden. Zien wij nu rond, dan bemerken wij, dat op elken weg naar de stad een dergelijk koerhuis ligt en dat deze waaktorens onderling door een aarden wal, waarvoor een sloot ligt, verbonden zijn. Die wallen worden landweren^†) genoemd. Hun doel is te voorkomen, dat de eigenlijke stad onmiddellijk door eene kleine macht kan ingesloten worden en dat mensch en dier tusschen stad en landweer, zelfs in oorlogstijd beschut, nog bouwen vooral weiland^§) kan vinden.

*) Bekend is het Koerhuis te Deventer op den weg van Deventer naar Epse, ongeveer 1750 M. buiten den ouden vestingmuur. Een teekening er van komt in den ‘Tegenwoordigen Staat van Overijssel’, III, voor. Deze toren werd herhaaldelijk belegerd en o.a. in 1521 door de Gelderschen ingenomen. Later diende hij tot boerenwoning en uitspanning en werd in 1866 afgebroken.
In de rekeningen der 15e eeuw der stad Zwolle wordt herhaaldelijk gesproken van koerhuizen. Zoo werd in 1403 aan het koerhuis gewerkt, in die van 1420 wordt de ronneboom bij het koerhuis, ook wel koerboom genoemd, vermeld. Het sluiten van den boom was in gewone tijden aan een man opgedragen, die vlak bij het Koerhuis woonde.

†) Landweren worden vermeld bij het koerhuis te Deventer. Over die oude landweer werd in het begin der 19e eeuw een wandeling aangelegd, die nog dertig jaren geleden in gebruik was. Ook in de rekeningen der stad Zwolle van de 15e eeuw komt de ‘lantweer bi den Kuerhuis’ herhaaldelijk voor.
Eens vond men een uitgestrekte linie aan de Geldersche zijde, loopende van Grol op Borculo en van daar langs Nettelhorst, Ampsen, Wildenborch, Verwolde en Dorth op Zutphen. Daartegenover lag aan den Overijsselschen kant de linie Haaksbergen, Diepenheim, Goor, Arkestein, de Swormertoren en Deventer. Op de meest toegankelijke plaatsen tusschen de moerassen en broeken, die vroeger bijna altijd onder water stonden, lagen òf deze sterkten òf opgeworpen wallen, waarvan de overblijfselen onder den naam van landweren nog hier en daar op het terrein aanwezig zijn.
Opgemerkt zij echter, dat niet elke landweer een versterking is. Men gebruikt dien naam ook bij een wal ter verdediging tegen het water, zelfs als afschutting tegen wild en vee.

§) Bij Deventer is de naam dier oude weiden nog als Koerhuis-weiden ten Zuid-Oosten van de stad bewaard gebleven.

[p. 36]

Stalling en voeding voor de dieren waren in de steden der middeleeuwen groote factoren, omdat de boerenstand binnen hare muren nog sterk vertegenwoordigd was.

De koerhuizen vormden hooge punten, van waaruit men de nadering van den vijand kon waarnemen en de achtergelegen stad waarschuwen. Daartoe stonden zij met bepaald aangewezen punten van de vesting in verbinding, met wie zij bij dag en bij nacht seinen konden wisselen^*). Nemen wij aan, dat de bewaker, die bij het koerhuis woont, ons den ronneboom geopend heeft en vervolgen wij onzen weg naar de stad, dan treft ons de reeds van verre in het oog vallende galg. Liefst op een verhevenheid, Galgenberg^†), opgericht, moeten de lijken van opgehangenen in staat van ontbinding en omzwermd door roofvogels den booswicht tot afschrikking, den vroeden burger tot bewijs van recht strekken.

Terwijl wij voortgaan, maken de lijnen van licht en schaduw, dat én muren én torens zich scherper beginnen af te scheiden. Toch is de afstand nog ver genoeg om een gesprek te beginnen, niet alleen over het ontstaan van de stad maar ook over hare uitbreiding. Natuurlijk kan het onderhoud op een dergelijke wandeling niet het wetenschappelijk karakter van de studeerkamer dragen.

plattegrond van kampen van p. vtenwael. a^o 1598.

In het algemeen zou men van de plaats, waar een stad onder bepaalde omstandigheden verrees en tot ontwikkeling kwam, kunnen zeggen, dat zij daar en niet elders kon ontstaan. Dit feit moet dus met zekere oorzaken samenhangen, waaromtrent men soms zonderlinge stellingen hoort opwerpen. De voorstelling, dat een stad een onafgebroken geschiedenis had, van den Romeinschen tijd tot heden, moet gewraakt worden, omdat de alles omverslepende volksverhuizing een geduchte gaping in de historie der stad

*) Te Deventer bestond het sein bij onraad, van het Koerhuis uit, overdag in het met een touw op en neer halen van een mand langs een stang, tobberoede, terwijl men bij nacht een lantaarn aanstak.

†) Al is de galg bij de voormalige steden verdwenen de verheven plaats, waar zij eens stond, is bijna overal nog bekend onder den naam van Galgenberg of Galgenbelt.

[p. 37]

bracht. Verrees zij op de puinhoopen der oude, of ontstonden geheel nieuwe steden, dan lag de oorzaak hiervoor in versterkingen of in handelsbelangen, vooral echter in de laatste. Alleen die steden, die levensvatbaarheid bezaten en waaruit allengs de boerenbevolking verdween, breidden zich uit. Die uitbreiding of uitleg had bij alle evenmin als bij de oorspronkelijke stad denzelfden vorm. De kern was of min of meer rond^*), vierkant^†) of lang gerekt^§). Bij de uitbreiding groepeeren zich kringen om de oorspronkelijke stad^**), ontstaan verlengingen^††) in bepaalde richtingen of ontwikkelen zich buiten den kern uitwassen^§§).

Ofschoon later de uitbreiding mede in den algemeene stadsmuur werd opgenomen, zoo zijn de verschillende tijdperken van ontwikkeling toch nog in de meeste van onze steden zeer duidelijk te herkennen. Pelt men, zooals wij dit noemen willen, een dergelijke stad, dan zal men gewoonlijk bij de kern en bij den uitleg vinden, dat de kerk aan het uiteinde ligt^***), en dus niet ‘in het midden te gelaten’ is, een uitdrukking die trouwens alleen een wensch te kennen geeft, geen feit. Die ligging der kerk houdt wellicht rekening met het sparen van metselwerk, door de kerkmuren in de verdediging op te nemen^†††), en het beperken van het aanvalsfront uit hoofde der gewijde plaats. Bij het nagaan van de uitbreiding van een stad, kunnen wij ons een tijd denken, dat twee versterkingen - de oude en de nieuwe - bemuurd naast elkander lagen en rijst de vraag: hoe is althans een tijd lang de verhouding geweest tusschen die beiden? Bij ons te lande is van dit onderwerp nog geen bepaalde studie gemaakt. In Duitschland is men zoover gekomen, dat men in dit geval van ‘Sondergemeinde’ spreekt.

Met dit open vraagstuk, dat ik opwerp, zijn wij thans zóó dicht de vesting genaderd, dat wij zelfs de grachten, die de muren omspoelen kunnen zien. Die grachten vormen een geduchte tegenweer, vooral in ons land, waar zij slechts bij hooge uitzondering droog voorkomen. De waarde van die gracht was vooral groot in een tijd, dat de strijd niet op afstand maar van dichtbij gevoerd werd, en zij dus gedempt of althans overbrugd moest worden, alvorens de muur beklommen kon worden. Reeds de uitdrukking enkele en dubbele stormvrijheid, naar mate één of twee grachten vóór den verdedigingsmuur liggen, spreekt voor zich zelf.

Aan het water in het algemeen ontleende en ontleent nog menige sterkte in ons land een verhoogd weerstandsvermogen, hetzij door het terrein van aanval te beperken tot droog gebleven gedeelten, hetzij door den vijand te dwingen reeds op grooten afstand met zijn naderingswerken onder zeer bezwarende omstandigheden te beginnen. Op onze stedeplannen van Jacobus van Deventer^*) zijn de zoogenaamde militaire inundatiën, die men stellen kon door het water op te stuwen, of door het water door het openen van sluizen op het land te brengen, met een licht blauwen tint aangegeven.

Voor ons, wandelaars, is echter het water geen beletsel, wij vervolgen droogvoets onzen weg tot bij de poort. Zij vormt een van de weinige toegangen tot de stad, waar binnen men niet anders komen kan, tenzij men den muur wil overklimmen, die van poort tot poort loopt. Wat herinneringen van blijden en droeven aard zijn aan een poort verbonden! Door haar deed de vorst zijn blijde inkomst, trok het overwinnend leger door, op en bij haar hadden vroolijke samenkomsten plaats^†), in haar

*) Hiervan vindt men een voorbeeld bij Zwolle.

†) Deze vorm komt bij Elburg voor.

§) Kampen levert hier een voorbeeld van.

**) In dit opzicht levert Kampen een merkwaardig voorbeeld.

††) Een zeer opmerkelijk voorbeeld hiervan vindt men in Culemborg.

§§) Vermeldenswaardig is in dit opzicht Zutphen.

***) Voorbeelden hiervan vindt men bij Zwolle, Kampen enz.

†††) Een merkwaardig voorbeeld vinden wij te Rothenburg o.d. Tauber bij de St. Wolfgangs- of Schäferskirche.

*) Jacob Roelofsz. van Deventer beoefende eerst de geneeskunde, daarna de wiskunde en aardrijkskunde en overleed in 1575.

†) Zoo vierde men te Hattem jaarlijks in de 15e eeuw op de Hoenwaardsche poort feest ‘doe men den wilkoer las,’ meestal werd die vreugde verhoogd door de jouferkens van de stat, die ‘op die poirte hair spill’ ‘spelden.’

[p. 38]

zuchtte menige gevangene^*). Die poort zullen wij tot recht begrip in haar eenvoudigsten vorm beschouwen en wij maken ons daartoe gereed de brug over te gaan. Maar vóór dat wij dit kunnen, moeten wij eerst het hek door, dat vóór de brug bij het waakhuis, ook wel poirthuysken genoemd, staat. Dit hek kan om een spil in het midden draaien. Wij komen daarna op de houten brug wier planken in tijd van oorlog weggenomen kunnen worden en waarvan het laatste vak een valbrug vormt. Deze valbrug is in oorlogstijd opgehaald en vormt dan de sluiting der poort aan de buitenzijde. Thans staan wij vlak voor de poort, die onder de hand van menig bouwmeester een gedenkteeken^†) werd, dat thans meestal alleen spreekt van den goeden smaak in den stichtingstijd, daar de naam van den bouwmeester^§) verloren ging.

de dijkpoort te hattem gerestaureerd.

Door den doorgang onder de poort zien wij niet rechtuit de stad in, want de straat, die er op uitkomt, komt er met een bocht op aan, anders toch zou die straat in oorlogstijd van buiten geheel onder vuur genomen kunnen worden. Links en rechts van dezen toegang zijn schietgaten met grillig gerichte lijnen aangebracht, wier rechte sleuven dienen voor den haak van de later te bespreken haakbus, om den toegang tot het laatst te verdedigen. Boven den ingang vindt men een plat met getinneleerden muur, die aan de hoeken met hangtorentjes verbonden zijn. Het plat dient voor het opstellen van geschut en voor het verzamelen van verdedigers. De torentjes, spietorentjes, geven gelegenheid tot bedekt verspieden van het voorterrein en het bestrijken der muren van de poort. De leien daken van poorten en torens^*), ofschoon wij ze reeds in het midden der 14e eeuw aantreffen, dagteekenen toch in het algemeen uit lateren tijd. Bij velen van hen, zelfs nog ten tijde van Prins Maurits, wordt nog het leien dak gemist, soms komt er echter op die vlakke poorten een waakhuis voor, waarvan dan het dak met leien gedekt was.

Gaan wij onder de poort door met haar steenen gewelf, dan treft ons dicht bij den buitenkant de valpoort, scotpoort, valhek, reke of hamei, een reeks van scherpgepunte of van ijzeren punten voorzien balken, die van boven kon neergelaten worden om een indringer van de buitenwereld af te snijden^†). Aan de binnenzijde hangen

*) De reeds meer vermelde Hoenwaardsche poort te Hattem was tot gevangenis ingericht, op haar vond men ook de pijnbank, richtbank.
De Sassenpoort te Zwolle diende eveneens tot gevangenis, op haar woonde ook de gevangenbewaarder. Eens zat er Wolfgang van Ittersum en zijne echtgenoote, toen hij met zijn zwager Wolter van Keppel in 1464 over de verdeeling der nalatenschap in twist geraakt was. Door die gevangenschap ontstond de legende, dat de gang tusschen de twee buitentorens gemaakt was, om met de in- en uitgaanden te kunnen spreken.

†) Hierbij dient opgemerkt te worden, dat men zeer omzichtig zijn moet met teekeningen en prenten van poorten, daar menige teekenaar zijn verbeelding sterk liet werken.

§) Onder de weinige poorten, waarvan de bouwmeester bekend is, behoort de Diezerpoort te Zwolle, waarvan het fundament in 1473 gelegd werd. Zij werd gebouwd door meester Jacob van Campen, terwijl in 1476 meester Coent van Campen betaald werd, omdat hij het bestek dier poort had helpen maken. Van deze fraaie poort, die in 1829 afgebroken werd, vindt men teekeningen op het Overijsselsch Geschiedkundig Museum te Zwolle,
De Hoenwaardsche poort te Hattem naar het model der Sassenpoort te Zwolle gebouwd en die bij het beleg van 1528 grootendeels instortte, werd van 1461-1465 door Henric Verdriet uit Zwolle gebouwd.

*) Den 3 April 1417 besloten schepenen en raad van Zutphen, dat de overrentmeester elk jaar één der stadstorens met een leien dak zou dekken, tot ze alle een beurt gehad hadden. Hieruit is af te leiden, dat ze vóór dien tijd platte daken of rieten daken hadden.

†) Een aardig voorbeeld van een vorst, die achter de hamei in de klem geraakte, leverde hertog Karel van Egmond, de laatste hertog van Gelder, in 1524 in de Sassenpoort te Zwolle. Hij wilde die stad door list vermeesteren en trok onderhandelingen voorwendende de poort binnen. Toen zijn krijgsvolk hem tegen de afspraak volgde, viel de hamei neer, scheidde den hertog van zijn leger en sloot hem in de poort op. De hertog werd hierdoor willig, beloofde veel, maar hield vrij zijnde zijn woord niet.

[p. 39]

ten slotte een paar deuren, waarvoor men steeds met groote zorg het z g. keerkwaad, straatvuil, verwijderde, om hen te kunnen sluiten Naast den grooten ingang vond men gewoonlijk een kleinere, om te nacht en ontijde niet steeds verplicht te zijn de groote deuren te openen, of wel in een der vleugels van de groote poortdeur bevond zich hiertoe een deurtje, wyncket. Ter voltooiing van het beeld kunnen wij er nog bijvoegen, dat boven den hoofdingang zoowel aan de buitenals binnenzijde gewoonlijk een nis was aangebracht, waarin een heilige geplaatst was^*), terwijl op de windvanen het stadswapen voortkwam.

de koornmarktspoort te kampen van de yssel uit gezien.

Wij zagen een poort in haren grootsten eenvoud, maar wezen er reeds op, dat sommige meesterstukken van bouwkunst zijn met hunne flankeering door twee of vier zware torens op de zijden, die soms boven den doorgang aan de buitenzijde onderling verbonden zijn door een vooruitstekende geheel overdekte gang, schuttersgang, met machicoulis, werpgaten, aan de benedenzijde, waardoor van de poort uit de voet van den muur bestreken kan worden.

Gewoonlijk kregen de poorten de namen van plaatsen vlak vóór hen gelegen, of waarheen de onder haar doorloopende weg leidde, maar er waren ook algemeene benamingen b.v. naar de windstreken. Wanneer twee toegangen hetzij te water of te land in één gebouw vereenigd werden, kreeg de poort den naam van koppelpoort. Men sprak van waterpoorten^*), wanneer men door hen van de vesting uit in de gracht of in een vaarwater kon komen. In tijd van oorlog werd de doorvaart met een valhek gesloten. Een posterne noemde men de kleine poort, waardoor men het voorterrein kon bereiken.

Op sommige punten eener vesting vergenoegde men zich later echter niet met één poort tot afsluiting, maar legde twee achterelkander, een binnen- en een buitenpoort, aan en verbond deze onderling ter weerszijde door een muur met schietgaten. Om de reden, die wij reeds mededeelden, lagen dan de toegangen onder de poorten niet in elkanders verlengden. Toen allengs het vuur geschut in trefkans en juistheid toenam, legde men vóór de poorten inplaats van het waakhuisje aarde werken aan. Meestal waren deze

*) Op de Geschiedkundige Overijsselsche tentoonstelling in 1882 te Zwolle gehouden, kwam onder No. 1506 voor:
Groep beeldwerk in hout, voorstellende de H. Anna, naast welke Maria met het Kind. Voorheen in de Sassenpoort, 15e eeuw.
In 1487 werd een ‘crucifix’ gemaakt, dat te Hattem in een nis der Hoenwaartsche poort geplaatst werd.

*) Sneek was eens bijzonder rijk aan waterpoorten en wel de Leeuwarder-pijp, voor de trekvaart op Leeuwarden; de Kleine-Zandster-pijp, naar het Sneekermeer; de Kleine Paalster-pijp, naar de Witte Brekken, de Koevoet enz. en de Hoog-eindster-pijp, waardoor men langs de Geeuw naar IJlst vaart.
De schilderachtige waterpoort over de Berkel te Zutphen, thans de ‘Berkelruïne’ is algemeen bekend.

[p. 40]

met baksteenen bekleedingsmuren aan de buitenzijde voorzien. Zij boden gelegenheid den doorgang aan het gezicht te onttrekken en tevens ongezien troepen voor een uitval buiten den hoofdmuur samen te trekken. Dergelijke werken noemde men barbakanen. Dit woord had een zeer afwisselende beteekenis. Men paste het zelfs toe op een schietgat, een voormuur of in het algemeen op een buitenwerk van een vesting.

de sassenpoort te zwolle aan de buitenzijde.

Ter weerszijden van de poort sloot de vestingmuur aan. Slechts steden van zeer kleinen omvang^*) hadden een aarden omwalling door een palisadeering beschermd. De hoogte van de muren hing af van het voorgelegen terrein en kon dus bij een vesting op verschillende punten zeer afwisselen. Aanvankelijk één doorloopenden muur vormende werden er allengs aan de binnenzijde torens tusschen in gemetseld, die, door hun grootere oppervlakte dan de gewone muur, gelegenheid gaven grooter span- en vuurgeschut te plaatsen en later door hun vooruitsteken de rechte muren, soms gordijnen genoemd, te flankeeren. Bovendien kon van hen uit de walgang bestreken worden, wanneer de vijand haar beklommen had, en vormden zij hindernissen op den walmuur, om het doorloopen te beletten, wanneer de muur tusschen twee torens in handen van den vijand gevallen was. Van daar dan ook, dat zoo die toren soms traptoren was, om op de walgang te komen, de toegangen tot dien wal met stevige deuren gesloten was. Deze ronde, vierkante, zes- of meerzijdige torens droegen veel tot het schilderachtige van een vesting bij^*). In elke vesting kregen zij namen^†), ontleend aan een historisch feit, veelal echter naar de persoon, aan wie zij in vredestijd verhuurd waren. Door dit laatste wisselden hunne namen in verschillende tijden nogal af. Uit het oogpunt van verdediging verdeelden zij verder de ommuring in vakken van toren tot toren^§). De bezetting bij alarm verplicht op bepaalde punten, loopplaatsen, samen te komen rukte van daaruit ter verdediging van een zeker aangewezen torenvak op.

Elke toren had zijn eigene bezetting, waardoor hij een zelfstandige post in den muur vormde.

Behalve de genoemde komen ook nog ronde torentjes voor^**), torrelen, die niet tot den grond doorliepen, maar als ronde uitstek zich aan

*) Zooals b.v. Steenwijk.

*) Vermeldenswaard is de Oostelijke vestingmuur met hare torens van Harderwijk, die behalve de bovenkant nog in wezen is.

†) In vele vestingen komt een Bourgoensche toren voor, vermoedelijk omdat deze omstreeks het midden der 15e eeuw door of tegen de Bourgondiërs gebouwd was.
De oude Saltpoort te Zutphen, thans de Drogenapstoren, werd aldus genoemd naar den stadsmuzikant Drogenap, die er in de 16e eeuw op woonde.

§) De afstand der torens bedroeg te Zutphen gemiddeld 67 M. en wisselde van hart tot hart tusschen 56 en 82 M. af.

**) Dergelijke hangtorentjes vond men ook bij de poorten, zooals wij reeds mededeelden. Te Tiel vond men er een op den muur hij de Westluidensche Poort.

[p. 41]

de hoeken van een muur vertoonden. Misschien heetten zij ook corneelen of hornecktorentjes. Hierbij moeten wij tevens vermelden de groote halfronde versterkingen, die men in het algemeen rondeelen of bolwerken noemde.

schets van een geglenten muur met rondegang en bogen.

Maar onwillekeurig speelde onze verbeelding ons parten en waren wij reeds bijna in een gevecht gewikkeld alvorens de aanvalswerktuigen te kennen. Maar keeren wij nog even tot den muur terug, om er enkele bijzonderheden bij na te gaan. In zijn eenvoudigsten vorm bestaat hij uit een z.g. schildmuur. Deze was van boven geglent, d.w.z. van een borstwering voorzien. Op den glent stond een rand van tanden, trans genoemd. Deze tanden heeten soms tinnen, ook wel kanteelen, enkele malen pinnen of pennen. De openingen tusschen de tinnen dragen den naam van veinsters, veensters of vensters, soms ook carteelen, vandaar dat men van een gecarteelden muur sprak. Achter de schildmuur lag de wal- of rondegang, rustende niet op een massieven muur, maar op een, voorzien van bogen. Door die bogen bespaarde men niet alleen veel metselwerk, maar bemoeilijkte ook het bresleggen der muren, want al werd de schildmuur doorbroken, dan kon toch het gewelf niet instorten. Van die rondegang uit zonden de verdedigers hunne projectielen van allerlei aard op den aanvaller. Er kwam echter een oogenblik, dat de aanvaller zóó dicht den muur genaderd was, dat de verdediger hem niet meer van boven bereiken kon. Hij bevindt zich dan in den z.g. doodehoek. Om dien weg te nemen, bracht men een uitbouw, mesekiste of mesekouw^*) aan, welks bodem van openingen voorzien was, waardoor men den voet van den muur bereiken kon. Soms liet men het bovenstuk van den muur op bogen vooruitspringen en spaarde men voor dit doel tusschen benedenen bovengedeelte van den muur werpgaten.

Niet altijd was de walgang van metselwerk, maar soms ook van hout. Een samenstel van balken en planken vormde in dit geval wel eens twee walgangen boven elkander, elk met een rij schietgaten in den muur. Hierdoor konden twee rijen verdedigers het voorterrein bestoken. Zelfs bracht men soms een houten uitbouw - een mesekouw op groote schaal - schuttersgang of hordijs genoemd, langs een groot gedeelte van den muur aan.

Om in de schuttersgang te komen, moest de muur van grootere openingen dan de schietgaten voorzien worden, moordgaten^†) genoemd.

De bogen onder de gemetselde walgang dienden in oorlogstijd ook als schuilplaats, wanneer de vesting hevig beschoten werd. In vredestijd werden zij voor allerlei doeleinden gebruikt, niet het minst voor mestplaats van varkens.

mesekouw.

*) Een voorbeeld van een mesekiste of mesekouw vindt men te Amersfoort aan de Koppelpoort en wel onder de doorvaart.

†) Aan de Berkelruïne te Zutphen vindt men nog moordgaten en schietgaten en drie gaten boven elkander, waaruit vermoedelijk de houten gaanderij, schuttersgang, werd uitgestoken. Tevens kan men hier nog zien aan de gleuven hoe die moordgaten gesloten werden, wanneer de schuttersgang vernield was.

[p. 42]

De hieruit verspreide lucht was nu en dan zóó ondragelijk, dat schoonmaak op groote schaal van stadswege bevolen werd. In lateren tijd, toen deze soort van versterking een stuk geschiedenis geworden was, werd menige muur en boog gebruikt bij den bouw van een er tegen aan geplaatst huis^*).

Boven werd reeds de verhouding tusschen toren en muur besproken. Om den toren van meerdere verdiepingen, met schietgaten in harden steen voorzien, te bezetten, beklommen de manschappen gewoonlijk eerst een vaste trap, terwijl het laatste eind langs een ladder werd afgelegd, die na het ingaan in den toren verwijderd werd, waardoor de verdedigers opgesloten werden.

Hiermede hebben wij in breede trekken een beeld van een bemuurde vesting gegeven, alleen willen wij er nog bijvoegen, dat, naarmate het vuurgeschut zich ontwikkelde, men bedacht was eensdeels het eigen vuur te verhoogen en anderdeels het vuur van den vijand te beperken. Vandaar den aanleg van lagere muren vóór de hoofdmuren, waardoor de aanvaller aan étage-vuur werd blootgesteld^*) en in de tweede plaats den aanleg van dekkende voorwerken op bepaalde, zeer blootgestelde punten^†).

(Slot volgt).

*) In 1421 besloten schepenen en raad van Zwolle, dat men noch torens, noch rondeelen, noch bogen verhuren zou, noch ook de stadsmuren laten betimmeren anders dan ‘toe der stad behoef.’ Verder werd het hebben van varkensschotten en mesten van varkens in de bogen verboden.
Later, vooral in het begin der 17e eeuw, werd tegen menige boog een huis geplaatst, tegen een geringe vergoeding aan de stad.

*) Zoo was Zwolle b.v. op sommige punten met twee en drie muren achter elkander omringd.

†) De bescherming der poorttoegangen door barbakanen bespraken wij reeds.