Elseviers Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 18

[p. 376]

Nederlandsche kerken,
door A.W. Weissman.

VI.
De Lieve-Vrouwekerk te Breda.

Onder de Nederlandsche kerken is die te Breda, welke vóór de Hervorming aan onze Lieve Vrouw was toegewijd, een van de fraaiste.

Dat het nu bestaande gebouw reeds vóór 1200 voltooid geweest zou zijn, zooals sommige schrijvers beweren, wordt door den stijl wêersproken, die op de 15e eeuw wijst. Ongetwijfeld heeft er reeds in de 12e eeuw zich te Breda een kerk bevonden, doch deze moet in Romaanschen stijl gebouwd zijn geweest. Men sloopte haar, toen het tegenwoordig gedenkteeken zou verrijzen.

Zooals wij de kerk thans aanschouwen, dagteekent zij echter niet uit één tijdperk. Den stijl der 15e eeuw treft men aan in het schip en het westelijk gedeelte van het koor, waar de zuilen van met bladwerk versierde kapiteelen voorzien zijn en onder de vensters in den middenbeuk een triforiumgalerij met betrekkelijk strenge traceeringen werd aangebracht.

De nis van het koor en de daar omheen gebouwde koortrans zijn echter van later dagteekening. Dit blijkt niet slechts uit den stijl, maar wordt bewezen door de rekeningen, met welker uitgaaf de heer J.R. Baron van Keppel een zeer verdienstelijk werk verrichtte.

schip der lieve-vrouwekerk te breda.

Volgens die rekeningen toch was men in 1525 en 1526 met het afsluiten van het koor door een nis en een trans bezig, die ‘d'omganck achter die choir’ wordt genoemd.

De geheele kerk is van steenen gewelven voorzien. Dat ook zij uit de zestiende eeuw afkomstig moeten zijn valt daaruit op te maken, dat de ribben niet op afzonderlijke kapiteelen rusten. Inderdaad blijkt uit de rekeningen, dat het ‘welfsel’ van 1535 tot 1543 aangebracht is.

In 1540 werden de portalen tegen den kruisbeuk geplaatst, in 1547 waren de kapellen aan de zuidzijde van het schip onderhanden, nadat die aan de noordzijde reeds voltooid waren.

De toren der eerste kerk viel 16 Januari 1457 in. Elf jaar later werd de nieuwe toren begonnen, die in 1509 gereed kwam.

Zoowel kerk als toren onderscheiden zich door rijke vormen, waartoe het gebruiken

[p. 377]

van een gemakkelijk te bewerken steensoort als van zelf aanleiding moest geven. Maar de zachte steen is in den loop der tijden sterk verweerd, zoodat met nu bezig is de stukken af te hakken en door nieuwe te vervangen, wat aan het schilderachtig aanzien niet ten goede komt. De toren is vroeger reeds gerestaureerd.

Schip en koor zijn van luchtbogen voorzien. Aan de koornis ontbreken die, doch zijn zware steunbeeren gemaakt, die op de bogen van den trans rusten.

Boven de vensters zijn frontalen aanwezig, die, volgens de bedoeling der oorspronkelijke ontwerpers, met balustrades verbonden hadden moeten worden. De traceeringen der vensters hebben grootendeels een Laat-Gothisch karakter. De ramen, na 1525 gemaakt, hebben echter geen traceeringen meer, doch hun stijlen loopen tot den spitsboog door. In dit tijdperk raakten de traceeringen in onbruik, waaraan onze hedendaagsche restaurators zóó weinig gedacht hebben, dat zij de stijlen, als in later tijd gemaakt, verwijderden en door flamboyante vullingen vervingen! Het is te hopen, dat men te Breda niet in deze fout zal vervallen.

De toren der Lieve-Vrouwekerk te Breda wordt terecht onder de fraaiste van Nederland geteld. Vergelijkt men hem met andere van dien tijd, bijvoorbeeld die te Delft, te Amersfoort of te Rhenen, dan wint hij het, wat rijkdom van versiering aangaat. De andere torens zijn echter slanker. Misschien is het wel de bedoeling van den ontwerper geweest, evenals te Delft het achtkante bovendeel uit twee verdiepingen te doen bestaan, waarvan evenwel alleen de onderste werd uitgevoerd. Opmerking verdient de smaakvolle wijze, waarop het vierkante benedendeel behandeld is, dat met zijn overhoeksch geplaatste steunbeeren, door fialen bekroond, een uitmuntende verbinding heeft met het achtkante bovendeel.

voormalige sacristie der lieve-vrouwekerk te breda.

De spits van den toren is 11 Mei 1694 door den bliksem vernield. De Stadhouder Willem III bekostigde de vernieuwing in den vorm van tegenwoordig. De bouwmeester, die dit werk in den stijl van zijn tijd uitvoerde, is er in geslaagd de harmonie met het werk zijner voorgangers te behouden.

Toen de kerk in 1307 een kapittel kreeg, zal waarschijnlijk het oude koor vergroot zijn. Doch blijkbaar werd reeds in de 15^e eeuw dit koor onvoldoende geachten kwam het tegenwoordige daarvoor in de plaats.

Dat, vóór de Hervorming, het gebouw rijk gemeubeld en versierd was, spreekt van zelf. Van de altaren bleef slechts bewaard een drieluik, door Barend van Orley geschilderd. Het behoort evenwel niet tot de beste werken van dezen meester, die hofschilder van Karel V was en te Brussel woonde.

In de vensters bleven nog enkele fragmenten van gebrandschilderd glas uit de eerste helft der zestiende eeuw over. De

[p. 378]

schoonheid van wat nog aanwezig is doet het betreuren, dat het overige verloren is gegaan.

koorbanken in de lieve-vrouwekerk te breda.

De banken der kanunniken staan nog in het koor. Het snijwerk, hier en daar uit moedwil beschadigd, vertoont den stijl van omstreeks 1500. Vooral de zijwanden, waar engelen met muziekinstrumenten aangebracht zijn, maken een prachtigen indruk. De misericordes onder de zittingen, die anders met zeer gewaagde voorstellingen besneden plegen te zijn, blijven hier binnen de grenzen van het betamelijke.

Wat zijn lijsten en stijlen aangaat is het koorhek van 1581, doch de deuren en de koperen spijlen, die een Laat-Gothisch karakter hebben, zullen omstreeks 1540 vervaardigd zijn.

Het orgel, in 1534 in den zuider-kruisbeuk geplaatst, werd in 1715 naar den westelijken muur van het schip overgebracht en toen van een gedeeltelijk nieuwe kas voorzien.

Joost de Backer, een geelgieter te Mechelen, voltooide in 1540 de sierlijke doopvont, welke aan de zuidzijde van den toren in een afzonderlijke kapel is geplaatst. Is deze vont, wat de hoofdvormen betreft, nog Gothisch gedacht, in de details is de Renaissance reeds aan het woord. Onder de overhuiving van het deksel stond oorspronkelijk een groep, die den doop van Christus door Johannes verbeeldde. Nu die groep ontbreekt schijnt de overhuiving geen zin meer te hebben en doet zij door haar te massieve behandeling, minder aangenaam.

grafteeken van jan van polanen in de lieve-vrouwekerk te breda.

Bijzonder fraai is de ijzeren kraan, die dient om het deksel van de vont te heffen. Pieter van Beers

[p. 379]

koperen grafplaat van willem van galen in de lieve-vrouwekerk te breda.

heeft haar gesmeed en ofschoon hij het geraamte onversierd liet wist hij binnen de lijnen daarvan door keurig ornament zijn bedrevenheid te toonen. Vooral de bekronende bloemen verdienen met aandacht te worden beschouwd.

Heeft dus de kerk van haar oorspronkelijke meubelen nog het een en ander over, zij is vooral merkwaardig om haar talrijke grafteekenen, waaronder zich de fraaiste bevinden, die in Nederland nog worden aangetroffen.

In den noordelijken zijbeuk van het koor ziet men de graftombe van Jan van Polanen, een werk van omstreeks 1400 en derhalve reeds gemaakt voor de kerk, die aan de tegenwoordige voorafging. De tombe wordt door nissen omringd, waarin zeer beschadigde beeldjes staan. Bovenop liggen de verminkte beelden van Heer Jan en zijn beide vrouwen, Oeda van Hoorne en Machteld van Rotselaar. Rijke overhuivingen zijn boven de hoofden dezer liggende figuren aangebracht. Zulke overhuivingen zijn niet wel overeen te brengen met het redegevend karakter, hetwelk men gewoon is aan de kunst der middeleeuwen toe te kennen. Er bestaan echter meer voorbeelden van dergelijke troonhemels bij liggende figuren. In de St. Nicolaaskerk te IJsselstein vindt men ze op de 14^e eeuwsche tombe der Heeren van Amstel.

Boven de tombe van Heer Jan ziet men drie Laat-Gothische nissen met beschadigde figuren.

Is dit grafmonument gebleven in den staat, waarin de eeuwen het brachten, dat daarnaast, waaronder Engelbrecht en Jan

grafteeken van engelbrecht ii van nassau in de lieve-vrouwekerk te breda.

[p. 380]

van Nassau begraven liggen is in 1860 door Cuypers en Stolzenberg te Roermond hersteld. Die herstelling is een vernieuwing geweest, zoodat men alleen over de ordonnantie van het geheel, doch niet over het karakter van het beeldhouwwerk kan oordeelen. Tusschen twee zuilen van het koor geplaatst vertoont dit gedenkteeken een Laat Gothische nis door een zoogenaamden Tudorboog gedekt en door rijke pinakels bekroond. In de nis is een beeld van Maria geplaatst, aan beide zijden waarvan Jan, Engelbrecht, hunne vrouwen en patroonheiligen zijn aangebracht.

Een meesterstuk van smidskunst is het ijzeren hek, dat het gedenkteeken omgeeft. Door zijn eigenaardige samenstelling doet het aan vlechtwerk denken.

De noordelijke kapel van het koor bevat de beroemde tombe van Engelbrecht II, die in 1504 stierf, terwijl zijn vader in 1475 was overleden.

Men ziet Engelbrecht, die een vermaard krijgsoverste in dienst van keizer Maximiliaan was, naast zijn in 1500 overleden gemalin Limburga van Baden op een mat als lijken uitgestrekt liggen, met de handen kruiselings over elkander. Beiden zijn in een doodskleed gehuld. Op de hoeken van het lage zwart marmeren voetstuk, waarop deze in albast uitgevoerde beelden liggen, knielen vier levensgroote figuren, die een zwart marmeren zerk dragen, waarop de wapenrusting van Engelbrecht is geplaatst. Drie dezer albasten beelden hebben een rijk versierde wapenrusting aan, de vierde is alleen in een draperie gehuld. Men meent, dat de beeldhouwer Julius Caesar, Hannibal, Philips van Macedonië en Marcus Attilius Regulus heeft willen voorstellen.

Merkwaardig is, dat elke toespeling op het Christelijk geloof ontbreekt. Alleen de vergankelijkheid der aardsche grootheid is in tegenstelling gebracht met den roem, dien de overledene door zijn veldheerstalenten had verworven.

muurschildering der lieve-vrouwekerk te breda (beschadigd).

Een jaartal komt op het gedenkteeken niet voor, dat Hendrik van Nassau, in 1538 gestorven, heeft doen maken.

Dat Michelangelo de vervaardiger zou zijn, wordt wel beweerd, doch is onwaarschijnlijk. Met meer recht zou men Vincenzo da Bologna of Pietro Torrigiani kunnen noemen, die, uit de school van Michelangelo voortgekomen, in Vlaanderen werkzaam zijn geweest.

Dat Engelbrecht en zijn gemalin in hun doodsgewaad als lijken op een mat uitgestrekt liggen, zou doen vermoeden, dat de vervaardiger zich door het grafteeken voor Lodewijk XII te Saint-Denis heeft laten inspireeren. Zulke realistische voorstellingen der vergankelijkheid waren een lief hebberij van de beginnende zestiende eeuw.

Door een fraaigesneden eikenhouten hek wordt de kapel, waarin dit monument geplaatst is, van de kerk afgesloten.

De graftombe van Jan van Polanen II, aan de noordzijde van het koor, is uit het

[p. 381]

begin der 15^e eeuw en vertoont eenzelfde opvatting als het monument voor Jan I, dat reeds werd genoemd. Maar in de nissen waren geen beelden, doch blazoenen aanwezig.

Daar de koortrans niet vóór 1530 voltooid was, zijn de hier aanwezige grafteekenen er na dien tijd geplaatst. Toen was de Renaissance reeds uit Italië naar Nederland gekomen. Wat zij hier heeft tot stand gebracht behoort tot haar fraaiste voortbrengselen.

Het gedenkteeken voor den Heer van Borgnival is geen tombe, maar een tegen den muur geplaatst monument van 1536. Het bestaat uit drie nissen met pilasters daartusschen, naar de wijze der Romeinsche triumfbogen. Daarboven ziet men een wapenschild met fronton, terwijl het benedendeel der compositie door een opschriftbord gevormd wordt. De pilasters zijn met festoenen en trofeeën versierd, doch de beelden werden uit de nissen verwijderd

De tombe van Frederik van Renesse draagt het jaartal 1538, en is weinig merkwaardig. Doch daarboven bevindt zich, naar Italiaansche wijze, een nis met fronton. In die nis is het beeld van Maria, omgeven door medaillons die de Zeven Weeën der H. Maagd voorstellen, geplaatst.

Ongeveer terzelfder tijd werd de koperen plaat gegraveerd, die het graf van den 20 Augustus 1539 gestorven kannunnik Willem van Galen dekt. De overledene is voorgesteld staande in een nis, met een miskelk in de handen. Blijkbaar heeft de vervaardiger zich de plaat tegen een muur geplaatst gedacht, maar heeft men haar, naar oud gebruik, op den vloer der kerk gelegd.

Onder de grafplaten van koper, die in ons land bewaard bleven, staat die te Breda bovenaan. De architectuur der nis is Vlaamsch, met herinneringen aan de Italiaansche ‘grottesken’. De hier en daar aangebrachte festoenen en kransen herinneren aan den stijl van Mantegna

muurschildering der lieve-vrouwekerk te breda (gerestaureerd).

De omlijsting was oorspronkelijk voor het graf van een gehuwde vrouw bestemd, gelijk uit de twee wapen-schilden, door engeltjes gehouden, blijkt. Op een dezer schilden werd het blazoen van Van Galen aangebracht, doch het andere bleef ledig. Onder het hoofd van Van Galen is een kussen geplaatst, wat niet met de staande houding overeenkomt.

Met bijzondere uitvoerigheid is de kazuifel bewerkt, die heiligen onder Laat-Gothische overhuivingen vertoont. Email heeft oorspronkelijk het effect verhoogd.

Een der meest merkwaardige kunstwerken is het grafteeken, tegen den muur geplaatst, waaronder Dirk van Assendelft en zijn gemalin Adriana van Nassau begraven liggen, die in 1553 en 1558 overleden zijn. De compositie vertoont nissen, die ten deele nog met het oorspronkelijk beeldhouwwerk zijn gevuld.

In den koortrans vertoonen de monumenten

[p. 382]

van Nicolaas Vierling, in 1546 gestorven, van Jan van Hulten, 1555 gemaakt, de fijne Italiaansche vormen van dien tijd. Vooral van het motief der sarcofaag is hier een zeer gelukkig gebruik gemaakt.

Aan de noordzijde van het schip is onlangs een gedenkteeken aan het licht gebracht. Het vertoont een naakt liggend man, waarachter, tegen den muur, drie Laat-Gothische nissen zich bevinden. Aanvankelijk zag men het beeld voor een lid der familie Keldermans aan, later werd het voor Christus of den H. Franciscus gehouden. Misschien is slechts een voorstelling der vergankelijkheid bedoeld.

grafteeken van engelbrecht i en jan van nassau in de lieve-vrouwekerk te breda.

Tegen den noordelijken muur van den kruisbeuk ziet men een beschildering, die de Boodschap aan Maria voorstelt. Toen deze beschildering van onder het witsel te voorschijn werd gehaald, was zij zeer beschadigd, gelijk de hierbij gevoegde afbeelding doet zien. Door over- en beschildering werd zij in haar tegenwoordigen toestand gebracht. Zoomin voor den kunstliefhebber als voor den oudheidkenner is daardoor de waarde verhoogd. Het werk der 15e eeuwsche meesters, hoe geschonden ook, overtreft zelfs het beste van wat de tegenwoordige weten te maken. Men heeft de muurschildering bijgewerkt om haar voor den niet- deskundigen beschouwer een aangenamer geheel te doen zijn. Maar men heeft niet willen inzien, dat zulk een vernieuwing, met hoe goede bedoeling ook ondernomen, de vernietiging van het origineel ten gevolge heeft gehad.

Al kan, wat na de Hervorming ter versiering der Lieve Vrouwekerk te Breda werd gedaan, niet in vergelijking komen met hetgeen van vroeger tijd dagteekent, toch moet worden erkend, dat de predikstoel en het doophek, uit de tweede helft der zeventiende eeuw afkomstig, fraaie staaltjes van houtsnijkunst zijn.

Breda bezit in zijn kerk een der meest belangrijke bouwwerken, waarop Nederland kan bogen. Hopen wij, dat de thans ondernomen herstelling de schoonheid van het geheel niet zal doen te loor gaan.