Elseviers Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 17

[p. 406]

Pastorale
door Frits Hopman.

‘Gisteren had in onze gemeente weer een droevig automobile ongeluk plaats. Een wielrijder uit de richting van Arnhem komende, geraakte door een nog onverklaarde oorzaak, in den Rhedenschen Enk onder een auto, die van den tegenovergestelden kant kwam aanrijden. Deerlijk verminkt werd de ongelukkige in een der nabijzijnde villa's ingedragen; doch toen dokter van Oyen Twisk, was gehaald, kon hij slechts den dood constateeren. Voorzeker zullen onze lezers zich met ons afvragen, wanneer de tijd zal aanbreken, dat het verantwoordelijkheidsgevoel.... etc. etc.’

Dat was wat ‘de Steegsche Nieuwspost’ er van maakte en het leek den ooggetuige onbevredigend, stylistisch zoowel als metaphysisch. Aanvaardt zijn lezing van het voorval.

Neemt het dramatisch: het decor eerst. Een lange, breede beukenlaan. Dat is de Zutphensche straatweg tusschen Velp en de Steeg. Sterk en recht stuwen de gave boomstammen van blauwgrijs omhoog en werken zich kronkelend in de dichte looverhagen van zwaar bruin groen. Zuidwaarts een snoer villa's. Noordwaarts hoog op een heuvel een blinkend landhuis met kolommengalerij en kleurige bloemperken. Links en rechts daarvan daalt een lommerrijke laan van oude kastanjes naar den straatweg; die begrenzen een uitgestrekten zachtglooienden driehoek - een ontzaggelijken lap weiland vol witte bloemplokken. Achter het landhuis, de wijde hei, mijlen en mijlen diep tot de Zuiderzee. Achter de villa's, de akkers reikend tot de Westfaalsche heuvelen. En boven alles de blauwe, ijle hemel, aan alle zijden reikend in de eeuwigheid. Dat is mijn decor, mijn grootsch decor: een plekje van de aarde, vergeten wentelend in de zonnenbespikkelde Kolk.

Laat er thans leven komen in het landschap. Wind waait. De groote witte wolken drijven boven langs de boomtoppen. Het loof schudt en ritselt. De kastanjelanen zijn bezield met onstandvaste zonlichtplekken. De bloemen in de wei wiegen op hun stengels.

En er zijn dieren. Koeien staan log droomerig op de grashelling, onbeheerscht stampend met de korte houten pooten, of loopen - ongemakkelijke zakken vleesch om stroeve, zware botten - met klapperende ooren en slungelig zwabberenden staart. Een prachtige isabella met krijtwitte sikkelhorens gooit telkens woest den kop om naar de pijnigende vliegen. Een jonge roodbonte half in schaduw en half uit, ligt met malende kaken te herkauwen. De kippen scharrelen overal; het plompe lijf schokt moeizaam achter den bewegelijken, vooruitstrevenden kop. Ze krabben vluchtig-nerveus in den grond en neigen daarbij als dames die een oud-modische dienaresse maken. Een jong wit haantje oefent de schorre stem: ukke rúweku en een oude antwoordt van uit het verborgene: kukere kúwe, nadrukkelijk als een meester, die een latijnsch accent verbetert. Ook zijn er vogels en insecten en terwille van de romantiek houden we den vlinder van Victor Hugo bij de hand voor contrastwerking. De toeschouwer zit half-aandachtig een boek te lezen en een pijp te rooken onder een veranda begroeid met clematis en crimson rambler, waartusschen de zon speelt. Wetend wat komen zal, heb ik hem daar neergezet, van het gevaar gescheiden door een withouten hek en een reep gazon met randen van Oost-Indische kers. Hij bereidt zich voor in onwetendheid; bereidt zich voor om te zien en op den bepaalden tijd in te grijpen, naar mijn wil.

Hij zag de figuranten komen - de menschen-stoffeering van een Zondagnamiddag in Augustus. Een bezadigde boer met zwart zijden pet scheef op zijn mahoniehouten kop wandelde op een grashalm kauwend - een ontbladerd takje in de hoornige hand - naast zijn vrouw in oranje palmdoek en geldersche kornet. Hun tegemoet fietsen een sergeant en een meisje wier neteldoeksche mouwen om de armen tril-wapperden in haar vaart. Daarop trok, achteruitleunend en stroef stappend een sliert dorpsmeisjes voorbij, arm in arm, de lijfjes plankig in stijve hooge corsetten, overtrokken met kleurige jurken. Gevolgd door

[p. 407]

een vrouw met een witte floddermuts en ongerept bont boezelaar achter een sportkar met dauwwurm kind. Een tentwagen naderde met Zondags-toeristen - een corpulente, verniste spekslager achter een wonderbaar gesneden meerschuim sigarenpijp; zijn zwart satijnen gade en twee bloedarme opgeschikte kinderen op het achterbankje.

Toen zette de stoomtram uit Dieren (en als die terugkeert is het Oogenblik) een pronkgezelschap neer van dames en heeren in wit sportflanel van onvergelijkelijk zuiveren snit, Die begonnen op een tennisbaan aan den straatweg een set te spelen en voor de afrastering stelde zich een groep boerenjongens; sommige leunend op hun rijwielen, andere languit in het gras pruimend of rookend (een rechtop gezeten verdiept spelend op een mond-harmonica. Phyllis in Arcadië).

Den toeschouwer impassief op de veranda, leek het een zorgvuldig ingestudeerde vertooning voor een bioscoop-opname. Er móest eenvoudig iets gebeuren.

De stoomtram vertrok om 2.05 uit Velp en werd op de Plaats des Onheils verwacht om 2.20. Ongeveer terzelfder tijd vertrok de auto uit Dieren. De fietsrijder was al lang onderweg en reed naar zijn dood. De janplezier was van ‘het Wapen van Athlone’ weggereden. De keeshond, eindelijk, lag nog aan de ketting op ‘Valkenhof’ en zou pas over een kwartier worden losgemaakt. Alles was dus precies zoo ingericht, dat elk der onbewuste spelers zich met de eigen snelheid voortbewegend op het voorgeschreven tijdstip op de bepaalde plaats zouden samentreffen, als legerafdeelingen bij een belangrijke strategische beweging. Elk had zijn opdracht, elk mensch, elk voorwerp, elke atoom zijn blinde noodlots-bestemming en de lange schakeling van daad op daad, terugreikend door den mist der eeuwen in den nacht van rauwe, amorphe tijd vond hier een eind; een eind waar een nieuwe reeks begon, die strekt tot voorbij den wereldbrand tot aan de lichtpoorten van den nieuwen dag.

Aan het einde van de laan kwam de stoomtram aan. De tijd was bijna verstreken. De wagens wiegelden zacht, bij het rythmisch rollen over de railsverbindingen. De reizigers in de open wagen grijnsden en fronsden tegen het wervelend stof en den neerslaanden rook. Met de handen aan de hoedranden en wapperende linten en bloezes zaten ze, een heele tramlading vol en zagen bewonderend naar de golvende rog op de heuvels en naijverig naar elkaars toiletten. En met hen wentelde de ontzaggelijke aarde, meedoogenloos. De zandlooper was bijne leeg.

Toen ging Eefje naar het hondehok en maakte Sjoep, den keeshond los, die onder kerktijd natuurlijk vast had gelegen en na de koffie vergeten was. Sjoep was erg blij over zijn herwonnen vrijheid. Hij draaide eerst verscheiden malen luid blaffend om zijn staart en schoot toen den straatweg op, waar hij den kleinen jongen van Kraaienbrink omver liep en toen achter den Fietser aanvloog. Hij was trouwens voor dat doel als een armzalig puppy uit München gekomen, had de hondenziekte doorstaan en was ontsnapt aan sneltreinen en de geweren van jachtopzieners, die hart hebben voor hun wild.

Heel in de verte werd een klein donker rechthoekje zichtbaar in een blinkend wolkje stof. Een flauw getoet werd gehoord. Dat was de auto die haar werk kwam doen.

De auto joeg aan; van alles wat zich vrij op straat bewoog het eenige wat doelbewust en krachtig voorwaarts streefde, als een eerzuchtig, talentvol man in een wereld van weifelaars en zwakken. Zulk een moet vernietigen een ieder, die niet ruim baan maakt. De fietser nu, was een droomer, een poeet. Voor hem was er geen plaats op den grooten Heirweg. Het wereldbestel wil ons wakker, zelfbeheerscht en krachtig.

Hij had den geheelen morgen op zijn wiel gezeten - doodstil gezeten met de ronde handvaten van het stuur in zijn palmen. Er was niets geweest dan het zachte knetteren van de banden in het fijne kiezelgruis op het harde fietspad, het murmelend ruischen van de gewrichts kogeltjes en het fladderend windschokken, zachtdreunend in de oorschelpen. Beneden gleed de weg zachtjes onder hem. Hij was éen geworden met zijn machine, het gestadige trappen op de pedalen niet bewuster meer, dan het kloppen van zijn hart - zijn lichaam was uitgebreid; de beweeg-

[p. 408]

zenuwen schenen te reiken tot in de verste deelen van het rijwiel, dat iederen halfbewusten wensch gehoorzaamde.

Zoo had hij gereden in zoet gepeins over de heiheuvelpaden en door de bosschen, onbewegelijk zittend, tot zijn voortgang zweven geleek. Dieper en dieper werd de wonderbare zegening van het uur. Vormlooze herinneringen kwamen, onbeschrijfelijk teer en weemoedig. Een vaag hunkerend verlangen en de gewisheid, dat het geluk voor immer verloren is.

Voor enkele dagen was hij ontkomen aan de groote, rumoerige, sombere stad waar zijn werk was, waar hij eenzelvig en droevig leefde in een oud huisje op een vergeten gracht. De vacantie-week was gekomen. Een machtig verlangen dreef hem naar het open veld en een onbegrepen drang deed hem de streek zoeken, waar hij als kind had gewoond. Hij zag weer de wijde panorama's van de heuvels af en de open plekken in de schaduw-bosschen en de wonderbare leemafgravingen; hij herkende den geur van de gestoofde dennenbosschen en den rook van het plaggenvuur, dat zijn weerga in de wereld niet heeft; hij hoorde weer de wielewaal fluiten in de beuken-toppen en het gerinkel der bellen op het paardentuig; hij genoot van honderd vergeten vage aandoeningen, die de werkelijkheid van het gedroomde doen verschillen. En het was goed. God, wat was het goed!

Toen kwam het boschpad uit op den straatweg, den heirweg van beschaving en vooruitgang; de wereld hernam haar rechten met het lawaai van uitgelaten Zondagsmenschen. Doch de fietser hoorde het niet. Hij was hoog en stil te midden van het leven. Hij reed onbewust door tot in den Rhedenschen Enk waar het blaffen van Sjoep hem uit zijn rêverie deed opschrikken. Hij had toen nog zestig secunden te leven.

Het was vol op het punt. Achter hem kwam fluitend en sissend de stoomtram aan. Bij de waarschuwing week hij van het pad naast de rails naar het midden van den weg. Daar sjokte hem de janplezier te gemoet. Hij moest uitwijken. De hond voor zijn voorwiel verwarde hem. De tram achter joeg hem op. Juist toen schoot de auto van achter de janplezier, recht voor hem uit op geen drie meter afstand. Een koel, wakker man had kunnen ontkomen, zooals de advocaat voor de Arnhemsche rechtbank juist opmerkte. Hij had het stuur omgegooid en was tusschen de boomen de boekweit ingereden, waar hij hoogstens zijn pols kon hebben ontwricht. De droomer weifelde een oogwenk en was verloren. Drie en vijftig. Vier en vijftig. Hij schrok met een woeste kramp in de zonnevlecht en diepe inademing. De perfiede machine onder hem reed met hem weg. Zeven en vijftig. Hij sloot de oogen en wachtte een eeuwigheid met half-apathische nieuwsgierigheid wat komen zou. Een oogenblik van vreeselijke hoofdpijn. Zestig! En het was volbracht.

Daar is uur noch tijd. Ik zet de gebeurtenissen nog even terug als de rol van een phonograaf en laat weer afloopen. De fietser zit nog op zijn wiel, alsof hij nog jaren te leven had. De auto vertrekt uit Dieren, waar de familie Strengers - meneer, mevrouw, haar zuster met juffrouw Dozy, een logée uit den Haag, - in ‘de Kroon’ geluncht had.

Op de stuurplaats zat meneer met een stofbril en gele gummi autojas, de eene hand luchtig op de houten ring van het wiel en de andere aan den elastieken bal van den signaalhoorn; de beide voeten, volgens voorschrift, op de pedalen. Naast hem zat Mies Dozy, die voor het eerst in een motorwagen zat. De twee oudere dames, door bontmantels en dichte voiles beschermd, in de tonneau.

Mies gaf, na de ervaringen van een kwartier, nadrukkelijk haar goedkeuring aan de sport, waarmee de moeilijke vraag voor mij en alle weldenkenden voor goed is afgedaan. Ze keek belangstellend, maar met den schroom van onkunde naar de geheimzinnigheden achter het schutbord: naar het nette houten hokje van de bobine, naar het automatisch oliereservoir met de pomp, waar een kolommetje groene olie in den verklikker werd gekarnd, naar den onstandvastigen wijzer op den snelheidsmeter, die een bedachtzame 60 K.M. aanwees. Het was een prachtige, wijnrood gelakte machine. Vooruit tusschen de breed welvende spatborden was de metalen motorkap met vier fonkelende koperen lantarens aan de hoeken, waarin het langstrekkende

[p. 409]

landschap een oogenblik leefde. De ongekende gewaarwording van het rennen bracht Mies in opwinding. Het scheen haar, dat de jammerlijke beperking van de wijdwillende menschenziel door het logge lichaam (schoon het hare een van de rankste was) en de omringende materiewereld eenigermate was opgeheven. De snelle verplaatsing, die de opvolgende beelden in het bewustzijn in klein bestek samendrong was een kleine nadering tot alomtegenwoordigheid. Ze zat in vervoering met half gesloten oogen en fladderende krullen de sterk geurende lucht te drinken, terwijl de trage vliegen tegen haar blozende wangen bonsden als keisteentjes. Voor haar kromp het perspectief van de Middachterlaan gestadig ineen, als de iris van een oog. Beangstigend ingewikkelde groepen van menschen en voertuigen weken uiteen en losten zich op bij het naderen van de auto. Toen kwamen de pensions van de Steeg met hun geganteerde, vlottende bevolking, de breede IJssel in de diepte achter de zware eiken, de viaduct, het gemeentehuis, station en de Rhedensche Enk begon.

De auto joeg aan, tonend gonzend door de boomentunnel als een wesp in een cylinder-glas. De hoorn waarschuwde de janplezier en het vrijend paartje in den kattebak keek verschrikt om. Een moeder griste haar waggelend kind van het fietspad. De auto sprong terzijde om uit te halen en tegelijk reed haar de fietser recht te gemoet. Mies Dozy bracht de handen voor de oogen, maar moest door de vingers kijken. De bestuurder drukte instinctmatig met den rechtervoet de pedaal neer, haalde de handrem over en gooide de benzine-regulateur om, die op het stuurwiel is aangebracht. De auto schuurde een eind voort op de dikke pneu's. Er was het geluid van een neerkletterende fiets met ratelende spatborden - en een knal.

De ooggetuige zat nog steeds op de veranda en verdreef in menschelijke perversiteit de geur der rozen met zijn tabaksrook. De stoomtram gilde, de auto loeide, de menschen in de janplezier zongen ‘hij is gaan va-ren, zoo ver van hier’ begeleid door een spasmodische harmonica, Sjoep blafte, de fietser belde. Er klonk op eens verward geroep en gegil. Een juffrouw op het tennisveld liet haar racket vallen en hield de armen omhoog (zoodat de partij op thirty-love kwam). Toen was er een seconde stilte: de tram, het rijtuig, de auto stopten en de menschen bleven roerloos in groteske houdingen als op momentfoto's. De val volgde onmiddellijk en het schot van de barstende fietsband; toen verwarde geluiden van toeloopende menschen.

De toeschouwer had het ongeluk nauwkeurig gezien en het had de gelijkmatigheid van zijn bloedsomloop verstoord. Zijn eerste aandrang was om te vluchten want vreemde, ongewettigde angst werkte machtig in hem. Maar hij verbeterde zich dadelijk, zooals een gedisciplineerd mensch dat doet. Hij stond op en liep naar het hek toe, beraden om ook het verschrikkelijke in het leven rustig, grootoogig aan te zien.

‘Draag hem hier maar in’, zei hij.

Mannen tilden het lichaam op. Het leek een pop met een slap lijf en verdraaide, starre armen en beenen van bezemstelen, zooals kinderen maken voor een sinterklaas surprise. Maar het was een gruwelijk gezicht, want schedel en kleeren waren vol van wat daar in de boomenschaduw traag-vloeiende koolteer leek. Toen traden de dragers binnen het witte hek en de zon vond de koolteer en ontstak die tot granaat-roode tressen en klodders gestold bloed. (Nu is het tijd voor het witte vlindertje om even langs te fladderen). Zoo kwam het nader langs het effen grintpad, een lugubere stoet. Voorop schichtig omkijkende kinders, dan de gezeulde doode met knikwaggelenden kop, verwilderd haar en gescheurde, zandbemorste kleeren, de bestuurder van den auto en eindelijk een stroom van omstanders, nieuwsgierig, dringerig, maar zonder uitzondering een heilzaam octaaf lager gestemd dan gewoonlijk. En steeds meer mannen en vrouwen liepen toe, soldaten, meiden, kinderen, over gazons en door bloembedden, waar eenige minuten te voren het zonlicht onschendbaar leek.

Doch het verwonderde den getuige niet. Vlak na het ongeluk leek het voorval eeuwen oud. Het was als ware dit alles al meer gebeurd, zoo vaak, tot vervelens toe. Ook in de zonnige kamer, het stille, zwarte ding op

[p. 410]

de blauwe sofa omringd door de eerbiedig zwijgende menigte, de fantastisch misvormde fiets fel-glinsterend op het gras buiten, de dokter die stoffig en bezweet kwam binnenloopen, het was geheel volgens een vastgesteld programma - een wat erg realistisch tooneelspel van een afgezaagd motief.

De jonge man ging naar buiten. Zijn rol was afgespeeld. Niemand had hem verder noodig. Zijn beenen waren wat beverig en zijn gehemelte wat droog. Hij ging tusschen de kamperfoelie zitten achter tegen het huis. Daar stak hij zijn pijp weer aan en rookte met heftigheid. Achter dien muur, waar tegen hij leunde, deed de dokter zijn werk. Van Rheden woei een scheut fanfare muziek over, bestippeld met slagen op de turksche trom.

Hij dacht over het mysterie van den plotselingen dood en over andere diepe vragen, waarvoor geen tijd is in het leven, dat ons doet voortspoeden van taak tot taak, door lagere, middelbare, hooge school tot de baantjes den gevaarlijken wetenshonger hebben gestild zooals dat welmeenend is beschikt.

‘Die weet nou’ dacht hij ‘die is verlost van de wereld met zijn waan, de storende daad, de troebelende hartstochten. Die ontwaakt niet weer tot een nieuwen moeizamen kleurloozen dag; die...’

Toen kwam de dokter in een atmosfeer van lysol met opgestroopte hemdsmouwen bezig zijn handen af te drogen.

‘Zit je daar kerel’ zei hij ‘ik heb je overal loopen zoeken. Ik wou je vragen of je vanmiddag bij ons komt eten. Ik ben vandaag jarig, moet je weten. Geen excuses! Ik vergeet die dingen altijd zelf. Die vènt? Zoo dood als een pier! God die komt al haast weerom. Hersenfractuur, borstkas ingedrukt en nog een hoop andere dingen. Die knul van de auto zal hem laten weghalen. Een akkevietje voor jou om die smeerboel in huis te krijgen. Nou maar je komt! Afgesproken. Suprème de Poulets à l'Archiduc, Rôti de Perdreaux. Ik laat de heele zaak uit Arnhem komen. Adio.’

Deze laatste particuliere aangelegenheden kon de reporter niet weten, maar ik geef ze terwille van den landelijken eenvoud en rust die er uit spreekt, zooals trouwens uit dit geheele verhaal, dat ik op draag aan al mijn oud-onderwijzers, -leeraars en examinatoren, die ik nooit met een opstel over ‘een ongeluk’ heb kunnen voldoen.