Elseviers Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 17

[p. 365]

De ontwikkeling der fotografie in onzen tijd
door Adr. Boer.

Wij willen met onze beschouwingen eens teruggaan, een 60 à 70 jaren, en wegdenken alles wat wij weten van de mooie uitvinding van Daguerre en haar groot aantal gewichtige toepassingen op bijna ieder gebied van wetenschap en nijverheid, en wegdenken onze familieportretjes en alles wat ons verder, misschien onbewust, een oordeel heeft doen vormen over de waarde der fotografie.

En dan vragen wij, als daar eens werd ontdekt een middel om het beeld der camera obscura vast te leggen en al het mooie dat wij zien, snel en juist af te teekenen, zou dat geen zaak zijn van groot belang?

foto helena goude, 's-gravenhage.

En als de keus van het te ontwerpen beeld dan was in de macht van een mensch met fijn gevoel en goeden smaak en men was vrij het beeld zóó te maken dat niet slechts een werktuigelijk afschrift der natuur werd verkregen, doch een beeld waarin het ideaal met de werkelijkheid was verzoend....

Welnu, wij zijn daar. Dat is mogelijk. De fotografie is uitgevonden en heeft heerlijke voortbrengselen te zien gegeven, maar toch, hoe anders is het met haar gegaan dan men had mogen verwachten! Te verwonderen is dat eigenlijk niet, want in welk een tijdperk werd de lichtbeeldkunst ontdekt! Wat zou er van de schilderkunst zijn geworden als zij omstreeks 1840 ware geboren en als daar niet waren geweest de ouden?

De negentiende eeuw en hare kinderen zijn bij uitstek praktisch geweest en zoo is ook de fotografie heel praktisch uitgebuit; tot doodbloedens toe!

Zien wij tusschen '40 en '50 de nieuwe ontdekking voornamelijk in handen van geleerden en schilders, menschen van hooger ontwikkeling, en zijn dan ook de voortbrengselen uit dien tijd, nog zoo vol technische moeilijkheden, niet zelden hoogst merkwaardig, in de volgende tientallen van jaren daalt het peil van hen die de fotografie als vak beoefenen al meer en meer. De massa, het genot zich te doen portretteeren, tot hier toe uitsluitend onder het bereik der meer bemiddelden gezien hebbend, wierp zich gretig op de fotografie. De eerste fotografen maakten dan ook schitterende zaken en het gevolg bleef niet uit.

[p. 366]

De schoone wetenschappelijke ontdekking, die zooveel voor de kunst beloofde, verwaterde tot een bedrijf, waarin de hoedanigheden van het voortbrengsel beheerscht werden door den smaak van het volk!

Tot omstreeks '80 bleef de fotografie een vak, dat niet zonder handen-knapheid en ervaring kon worden beoefend, doch toen begon de industrie zich meer en meer te doen gelden en nam de fabriek gaarne over wat den fotograaf het meest bezwaarde, en daarmee brak een nieuw tijdperk aan: dat van het grootste verval.

De fotografie van de grootste moeilijkheden bevrijd, werd gemeen goed; een tijdverdrijf voor de rijken eerst, een speelgoed voor Jan en alleman spoedig en als ambacht beoefend door menschen zonder smaak, zon der ontwikkeling, al te vaak door.... schipbreukelingen uit andere vakken.

* _* *

Eb en vloed, ook in de cultuur.

Wonderlijke wisseling van omstandigheden.

In de fotografie werd het verloopend getij gespeurd, omstreeks '98 à 1900, dus zoowat tegelijk met de herleving in de kunstnijverheid. Merkwaardig is het zeker, dat in de oorzaak van het groote verval der fotografie, de kiem voor het nieuwe leven was verborgen. De groote vereenvoudiging der techniek bevorderde in hooge mate de liefhebberij fotografie en hoewel het gehalte echte liefhebbers altijd maar klein was, uit die kringen van ware amateurs is haar nieuw leven ontsproten. De betere amateurs toch waren het die, als menschen van ontwikkeling, vrij van conventie en van de boeien van den publieken wansmaak, de camera konden gebruiken naar hun persoonlijke neigingen, en al wordt het meestal niet gaarne erkend, zij zijn het die den stoot hebben gegeven tot het ontstaan der nieuwe richting die nu steeds meer door de besten onder de vak-fotografen wordt gevolgd.

foto p.j. clausingh jr., haarlem.

Maar een nieuwe richting volgen, in een vak met afzet onder alle lagen der maatschappij, dat gaat maar niet zonder slag of stoot. Vooral niet bij ons!

In Duitschland ging het vrij wel. De menschen zijn daar een weinig anders dan in onze lage landen. Vooral het betere publiek voelt daar wel voor ‘etwas künstleriches’ en wil daarvoor wel iets betalen ook, doch bij ons is dat geenszins het geval. Iets dat men nog niet heeft gezien, iets anders

[p. 367]

foto w.h. idzerda, 's-gravenhage.

[p. 368]

dan het gewone, dat deugt immers niet, en dan daarvoor nog meer betalen ook!

Als de menschen maar een weinig meer mee wilden, dan zou ook bij ons de fotografie wel grootere vorderingen in de goede richting maken, doch de weinige fotografen die den moed hebben gehad met de sleur te breken, moeten heel wat ondervinden van de zijde van het publiek, dat, hoewel voor een groot deel de bevoegdheid tot oordeelen missend, desniettemin zijn standpunt als afnemer, die voorschriften geeft en eischen stelt, niet wenscht te verlaten.

Zeker, de fotograaf is koopman, doch de betere fotograaf staat op een hooger zedelijk standpunt dan de beste koopman, wiens liefde de winst en niet het artikel geldt. Wie een vak met liefde beoefent, vraagt niet in de eerste plaats naar winst, doch streeft naar het hoogste en beste dat bereikt kan worden, in de overtuiging dat het goede werkelijk waardeering zal vinden.

Nu zijn teleurstellingen onvermijdelijk het loon van den mensch die naar idealen streeft en de fotograaf-idealist krijgt daarvan ruimschoots zijn deel.

foto w.j. van zaanen, gouda.

De fotografie is realistisch bij uitnemendheid, en het streven van den kunstfotograaf is dan ook naar schoone waarheid. Doch waarheid, wie wil waarheid! En schoon, wat is schoon!

Dat zullen de menschen u zeggen als zij hun portretten beoordeelen. Dan weegt geen goede techniek, dan weegt geen knappe compositie, dan telt geen scherpe blik op het karakter van het model, geen doorzien van zijn typische eigenaardigheden. Niets, niets telt; alles mag ontbreken als het model maar verjongd, minder zwaarlijvig of beter gevuld, als slechts flink opgeknapt en geen waarheid en echte schoonheid gegeven wordt.

En toch, niettegenstaande alles, wij gaan vooruit, wij moeten vooruit, want hoe goed, hoe werkelijk goed is zij, die nieuwe richting in de fotografie!

Door groote overwinningen der wetenschap staan voor den ernstigen, wetenschappelijken fotograaf zoovele andere wegen open dan vroeger en kan hij zooveel moeilijker opgaven oplossen dan voorheen. Het conventioneele portret, zooals men dat nu nog al te vaak beschouwt als het ideale voortbrengsel der fotografie, is toch eigenlijk niets anders dan het resultaat der belemmeringen van vroeger. Hoe zouden de fotografen er toch toe gekomen zijn die in 't niet wegvloeiende borstbeelden tegen lichte achtergronden te maken? Dankten zij dat voorbeeld aan de schilderkunst? In de eerste tijden der fotografie ziet men juist wel werken naar het voorbeeld der schilders; heele figuren, kniestukken en

[p. 369]

borstbeelden voluit, alles tegen echte achtergronden, doch toen de fotografie meer industrie werd en het ‘kunst’ werd met de minste moeite de grootste massa te produceeren, toen werd men ook zoo praktisch de moeilijkheden, die met de gebrekkige lenzen en minder gevoelige platen vele waren, ten koste van andere hoedanigheden te beperken. Men bouwde speciale fotografische ateliers met een zee van week, onkarakteristiek licht om maar snel te kunnen werken. De lichte achtergronden werden ingevoerd met hetzelfde oogmerk en de ‘buste’ werd in de ‘mode’ gebracht als een gevolg van de foutieve teekening der oude lenzen.

foto adr. boer, baarn.

En nu, na tientallen van jaren, nadat de wetenschap deze moeilijkheden grootendeels heeft opzij geruimd, zit er toch bij de menschen nog altijd die oude sleur in. Vergelijken wij nu een fotografie van de oude bekende soort met een degelijke moderne fotografie, dan is het verschil in alle opzichten heel groot. Het ligt buiten de grenzen van een opstel in een letterkundig tijdschrift om in technische bijzonderheden af te dalen, doch de hoofdzaak, waar het om gaat, staat buiten de techniek en is voor ieder waarneembaar.

Waar alle foto's, die tot het oude tijdperk gerekend moeten worden, al zijn zij ook in dezen tijd gemaakt, zonder uitzondering de ‘pose’ verraden en door houding en verlichting steeds kunstmatig en gezocht blijken te zijn, daar tegenover staat de moderne fotografie met houdingen aan het werkelijke leven ontleend, met verlichtingen, zonder effect-bejag, zooals die in woonkamers en andere ruimten waarin verkeerd wordt, gezien worden.

De retouche, het troetelkind van den leugen-fotograaf, is tot haar eenig geoorloofd doel, het verhelpen van kleine gebreken, teruggebracht en wordt nu niet meer gebruikt om de menschelijke huid te misvormen.

De speciale fotografie - meubelen hebben plaats gemaakt voor werkelijke gebruiksmeubels en in plaats van de wonderlijke geschilderde achtergronden van vroeger gebruikt men nu den kamerwand als achtergrond.

Doch ook dit zijn slechts uiterlijkheden. Het streven der moderne fotografie gaat verder, gaat hooger. De groote opgaaf voor den fotograaf is: zijn model begrijpen, de eigenaardigheden daarvan doorgronden en dat begrijpen op volkomen eigen wijze in zijn werk tot uitdrukking brengen. En dit is wel moeilijk, heel moeilijk, doch mogelijk, heerlijk mogelijk! Is de fotografie, zoo opgevat, niet een schoone kunst in den besten zin des woords?

[p. 370]

foto j.h. tollens c.h. zn., dordrecht.

[p. 371]

Doelden wij tot hiertoe meest op het portret als hoofdvoortbrengsel der fotografie, daarnaast is het landschap, het heerlijke terrein dat zulke wondere gelegenheden biedt, doch nog bijna onontgonnen ligt.

Hoe gaarne zouden wij breed en ver uitwijden over wat de fotografie op dit gebied, verlost van de ijdelheid der menschen en vrij van de vele beperkingen der portret-kunst, vermag! Hoe het den fijnvoelenden mensch mogelijk is, zelfs door fotografie, met groote zuiverheid na te vertellen wat hij heeft gezien en gevoeld van toon, van kleur, van stemming in de natuur! Waarlijk het schoonste, het edelste gebied voor de fotografie is het landschap. Doch helaas, hoe bedroevend gering is daarvoor de publieke belangstelling!

Breekt echter het verzamelen van fotografische kunstwerken zich meer algemeen baan - en die tijd komt - dan zal de fotografie haar krachten vol en rijk ontplooien en dan zal gezien worden wat deze schijnbaar machinale kunst vermag.

Dat in de fotografie al heel lang met het woord ‘kunst’ is geschermd, moet helaas worden toegestemd, doch dat was de ‘uithangbord-kunst’ die door het ‘photographie artistique’ in groote letteren, op een paar klanten of op een paar guldens meer werkte dan de ander!

Nu echter is het kunstbesef een weinig meer ingetogen om met bescheidenheid naar buiten uit te werken; en heeft dit streven zich eerst geopenbaard door een breken met de oude dwaze gewoonten, het zoeken naar nieuwe wegen, nu gaat de ontwikkeling met gestadige zekerheid voort tot volle vrijheid van uitdrukking.

De fotograaf die zijn ambacht verstaat, is niet meer de slaaf van zijn gereedschappen, doch beheerscht die met volkomen zekerheid en aldus eigen inzicht volgend, is hij instaat zuiver individueel werk te maken.

En hoewel het streven naar een zuiver artistieke opvatting der fotografie reeds oud is, zijn in deze richting eerst in de laatste jaren heel merkwaardige dingen gezien. Veel, heel veel heeft daartoe bijgedragen de gomdruk, een procédé dat ongekende vrijheden gaf in handen van den fotograaf, doch dat ook, door zijn groote technische moeilijkheden en het dwaze gebruik door ongeschikte menschen daarvan gemaakt, veel misverstand over de nieuwe richting in de fotografie heeft doen ontstaan.

Ofschoon het twijfelachtig is of de gommethode wel ooit groote toepassingen zal kunnen krijgen, daar de moeilijkheden er van zoo heel groot zijn, dit procédé is de oorzaak geweest van de steeds dieper doordringende zucht naar vrijheid van voortbrenging en de invloed daarvan op de ontwikkeling der fotografie is en blijft dan ook van onberekenbare waarde.

Ook de allernieuwste tijd heeft procédé's geschonken waarvan vrijheid het kenmerk is, doch hoe belangwekkend het procédé ook moge zijn, de maker en niet het middel is beslissend voor de uitkomst.

En dan... wij zijn nog niet in den oogsttijd! Integendeel; de kunst-fotografie is nog in den voorzomer van haar bestaan. Schoone beloften zijn er, doch hoe jong is nog de ontwikkeling, hoe ongeschoold, hoe aan tradities gebonden, hoe omlaag gehouden door den strijd om het dagelijksch brood, zijn nog de werkers!

Maar toch, niettegenstaande teleurstellingen en fouten, trots conventie-geest van het publiek, wordt, langs wegen vol moeite en strijd, de fotografie gevoerd in nieuwe banen van blijde vrijheid en ziet men meer en meer het naar vraag, op vast model gemaakte massa werk, vervangen door het oorspronkelijke voortbrengsel van den denkenden geest en de vaardige hand, die saam met liefde een mooi ambacht beoefenen, dat voor zich heeft een toekomst rijk aan schoone gelegenheden.