Elseviers Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 17

[p. t.o. 185]

delftsch aardewerk (xvii^de eeuw).
pul, veldflesschen, figuurkannetje in de gedaante van een gehurkten aap.

[p. 185]

Over Delftsch aardewerk,
door Frans Coenen.

Uit de collectie-Willet Holthuysen zijn hier eenige Delfsch-aardewerkproducten uit den besten tijd der voortbrenging in kleurendruk weergegeven.

Toen in de XVII^e eeuw de smaak voor Japansch en Chineesch porcelein algemeen was, de mode dat vreemd oostersch goed bracht op de tafels der vorsten allereerst, maar heel spoedig ook in de wijdere kringen der adelijken en der rijke burgers, heeft zich de Delftsche aardewerkproductie beijverd dezen smaak en deze mode tot haar eigen profijt te keeren. Waar het uitheemsche porcelein uiteraard peperduur was en er nog in lang geen gelijksoortig Europeesch product bestond om den Japanners en Chineezen concurrentie aan te doen, bleek voor de Delftsche fabrieken de weg open hun zooveel goedkooper namaak-Japansch allerwege van de hand te zetten, mits het goede namaak was en op zich zelf een product van waarde. Want de tijden waren nog niet gekomen, dat een volkomen verbasterde smaak ook met het meest waardeloos en leelijkst surrogaat, indien het maar zeer in 't grove en algemeene op het betere geleek, genoegen ging nemen.

De Delftsche pottenbakkers echter waren in de XVII^e eeuw voor die taak van kunstvaardige nabootsing ten volle berekend. Reeds lange jaren was hun product beroemd en gewild om zijn voortreffelijke eigenschappen: betrekkelijke vastheid en ondoordringbaarheid, weelig glanzend email, volkomenheid van vorm. Maar nu kon men ook de beschildering gaan bewonderen, haar vastheid van lijn, sierlijke, fantaisievolle, evenmatige vlakverdeeling, bovenal echter haar volmaakte nabootsing van het Japansch ornament en haar verwonderlijke, weergalooze techniek.

Want dit is het wat 't meeste treft als men weet hoe zoodanige schildering op het voorwerp werd gebracht, om er door 't bakken één mede te worden. Anders dan bij het porceleinbeschilderen, waar men het stuk eerst in het groote vuur hardt, om vervolgens het oppervlak door den kunstenaar te doen versieren, ging men, ten minste in de eerste tijden der productie, in Delft te werk. Hier werd versierd en beschilderd vóór de groote bakking en dus op het nog ongeglazuurde oppervlak, dat elke ook maar even aangehouden kleurtoets dadelijk vervloeien deed. Dit was de groote moeilijkheid, die men te overwinnen had: de kunstenaar schilderde als op vloeipapier en moest dus wel heel zeker van zijn toets en heel handig zijn, om zijn lijnen en schakeeringen zuiver te houden en zich voor misteekening te hoeden, want wat eenmaal stond, kon niet worden uitgewischt.

Bovendien moest hij nauwkeurig weten hoeveel zijn kleuren in het bakken zouden verdonkeren, opdat hij nu bij het schilderen reeds kon zorgen, dat zij dan hun rechte waarde zouden krijgen voor het effect dat hij beoogde. Zoomin als een verkeerd aangebrachte toets kon uitgewischt worden, zoomin kon het verholpen worden, als na het bakken een kleur zwaarder of lichter uitkwam dan bedoeld was en aldus vaak de geheele voorstelling bedierf. Dit maakte deze werkzaamheid der beschildering zoo uiterst gewaagd, maar gaf ook aan haar goede uitkomst een zoo groote waarde. Want aldus werden voorwerp en ornament eerst waarlijk één en onafscheidelijk. Met geen schaven of krabben kunnen de lijnen en kleuren worden verwijderd van het glanzend oppervlak, en wie het ornament vernietigen wil, moet eerst het voorwerp zelf stuk slaan.

Aan de stukken uit den allerbesten tijd der Delftsche productie bewondert men overal die onverbreeklijke eenheid en de fonkeling der sterke kleuren onder het zachte en heldere glazuur. De vier voorwerpen, hiernevens in een groep vereenigd, geven schoone voorbeelden van de hoogte in kunst en technische vaardigheid, waartoe de Delftsche pottebakkers in de XVII^e eeuw hun industrie hebben opgevoerd. Hier is een der bekende pullen, die toen in ontelbare menigte over het land ver-

[p. 186]

spreid werden en zoo voortreflijk het Japansch imiteeren, dat men meestal slechts door een onderzoek van het materiaal kan vaststellen den namaak in aardewerk van een model in porselein voor zich te hebben. Die pullen zijn kloeke, stevige lichamen van sierlijk en toch krachtig gebogen lijn en een zoo mooi, oud-glanzend en innig blauw, als men bij de nieuwe hedendaagsche fabricatie nog gansch niet bereikt heeft. Hiertoe draagt echter ook het email bij, in vloeibaren toestand een melkige, vloeistof, waarin de voorwerpen, na hun vorm ontvangen te hebben, werden gedoopt. Dat email nu verleent glans en een weelderige sappigheid aan het oppervlak, contrasteerend in warme witheid tegen het zware of doorschijnende blauw. En de samenstelling van deze zoo zeer passende deklaag was de specialiteit der Delftsche pottebakkers, waarvan de eigenaardigheid, gelijk zoo menige andere, door onze moderne Hollandsche industrie nog niet herkregen is.

De pul, in de groep afgebeeld, kwam meestal niet alleen in den handel voor. Er was gewoonlijk een ‘stel’, gelijk men weet, bestaande uit vijf stuks (drie pullen en twee bekers) of uit drie stuks (twee pullen en een beker) en zoo diende dat geheel voor hetzelfde doel als waarvoor het thans nog dient: blootelijk ter versiering van een plint of kast. Maar of oorspronkelijk de Japansche porceleinen pullen en bekers, waarvan dit Delftsche goed de namaak is, niet tot een ander, een practisch of religieus doel geschapen waren, is een vraag die nog opheldering behoeft, maar in 't algemeen waarschijnlijk bevestigend kan beantwoord worden. Tevens ware het belangwekkend te weten hoe men juist aan die bizondere vormen van pullen en bekers en die geconsacreerde getallen van drie en vijf kwam. Niet onmogelijk ware het, dat bij dit alles ritueele bedoelingen, tenminste aanvankelijk, in het spel waren.

Maar de beide veldflesschen met aan eene zijde afgeplatte buiken zijn toch nog ongemeener en van een zeer zeldzaam en bizonder mooi soort. Men moet hen zien, niet in de eenigszins verflauwde afbeelding, maar in hun ware werkelijkheid van schitterend geslaagde keramische schepping, met den matten glans van hun wit en helsprekende veel kleurigheid, om de bewondering te begrijpen, die de kenners voor dit zoo echt deugdelijk, stevig en mooi Delftsch product (dat bovendien vrij zeldzaam is) gevoelen.

Levenslustige dingen waarlijk zijn die pullen en flesschen en borden uit den grooten tijd, frank-kleurig, forsch en toch smaakvol. Zoo heelemaal niet peuterig of barok en oververfijnd. Wel een product zooals paste in dien tijd van forsche en zwierige allure. De grappigheid was toen niet altijd fijn, schoon meest goedmoedig. Dit aardige geel-witte aapje, dat eigenlijk een kannetje is, geeft er een voorbeeld van. Als dierstudie is het nog beter bedoeld dan gelukt, maar als een voorwerpje, als een figuurpotje is het allerliefst en heeft zeker vele Hollandsche burgers verrukt, eer het in een vitrine van het museum Willet zijn ‘loopbaan’ besloot....

Zoo afzonderlijk als tezamen geven de vier voorwerpen dezer groep wel eenig denkbeeld van hetgeen de Delftsche aardewerkfabricage in haar grooten tijd vermocht. Al stond in kunstvolle vaardigheid het ornament der De Keyzers, Pynackers, en in lateren tijd der Dextra's, misschien hooger, de techniek van het onder-glazuur-schilderen was toen reeds grootendeels verlaten en dit beteekent uit een oogpunt van pottebakkerskunst toch zeker een daling, omdat nu de versiering meer los van het voorwerp kwam te staan en het beschilderen geen aparte techniek meer vereischte.

De meest eigenaardige periode der Delftsche productie scheen toen reeds gesloten en ook met den grootsten handelsbloei, het kolossale debiet, raakte het allengs gedaan. In het begin der 18^de eeuw was de Europeesche porceleinfabricatie met kracht begonnen in alle omringende landen en zelfs op het eigen gebied der aardewerkproductie was de concurrentie, met name van het Engelsche goed, voortdurend voelbaarder. Om den goeden naam van het Delftsch product op te houden, werden een aantal strenge bepalingen opgesteld voor wie van de oud-beproefde manier van beschilderen en bakken afweek, doch de redenen van het verminderend debiet

[p. 187]

lagen niet enkel in slechter productiewijze en zoo bleek dan de achteruitgang der industrie op den duur niet te keeren, waar minder verkoop en armelijker voortbrengsel in wisselwerking er fataal toe leidden. Van de dertig fabrieken, die er in den bloeitijd te Delft bestonden, was in het laatst der 18^de eeuw nauwelijks een derde over.

In de eerste helft der 19^de verdwenen ook de laatste en had weer een der vele voortreffelijke oud-Hollandsche industrieën voorgoed opgehouden te bestaan.