Elseviers Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 17

Eere-tentoonstelling der werken van Dr. P.J.H. Cuypers.

Voor een nauwgezet kunstcriticus is het tegenwoordig geen geringe taak de verschillende tentoonstellingen te Amsterdam, Den Haag, Rotterdam en elders behoorlijk recht te doen wedervaren, overstelpt als men wordt door haar aantal. Waar echter de vereeniging Architectura et Amicitia een tentoonstelling organiseert als deze, ter eere van den tachtigsten verjaardag van Dr. P.J.H. Cuypers, daar raken de andere exposities tijdelijk op den achtergrond en heeft men alleen oog voor het omvangrijk oeuvre van den onvermoeiden bouwmeester. En het is niet alleen de ontzaglijke hoeveelheid die ons hier frappeert, maar juist de belangrijkheid ervan die het overweldigt, vooral als wij daarbij nagaan dat het een vijftig jaar terug nu niet den meest gelukkigen tijd was voor een zich baanbrekend talent. Meermalen kwam Cuypers dan ook in botsing met de gangbare meeningen omtrent bouw, constructie of versiering, wat bij iemand van zulke positieve beginselen als de toen jeugdigen architect reeds had, ons niet behoeft te verwonderen, en een dezer verschillen leidde tot zijn nadere relatie met Viollet-le Duc, als scheidsrechter geroepen in een van Cuypers' eerste restauraties, die der O.L.V. Munsterkerk te Roermond, waarvan het ontwerp niet de volle tevredenheid der Roermondsche kunstbeschermers kon wegdragen. Zijn hieruit gevolgde latere omgang met den Parijschen oudheidkenner, en zeker niet minder zijn betrekkingen met den kunstvorscher Alberdinck Thijm, hebben hem gesterkt in zijne reeds vaststaande principen.

Heel Cuypers' werk getuigt dan ook van éénzelfden geest, eenzelfde hoofdgedachte, waarin men wel eens een inspiratie op de middeneeuwen meent te herkennen. Evenals Morris heeft men onzen bouwmeester dan ook wel een Gothieker genoemd, voorbijziende dat zoowel bij den een als bij den ander hun werk niet bestond in een nastreven van den uiterlijken schijn, van de charme der Gothiek, maar een zoeken was, dat zich vasthield aan de zuivere vormvoorwaarden uit dit bloei-

[p. 71]

tijdperk der bouw- en sierende kunsten. Waar beider pogen gericht was op beter en juister gebruik van degelijker materiaal en hiermede verband houdende logischer vormen, daar sprak het als vanzelf dat zij slechts aansluiting voor hunne denkbeelden konden vinden in de tijden toen kunst en handwerk nog niet gescheiden waren, toen ambachtskunst bloeide.

Afgescheiden van zijn enorme verdiensten als kerkenbouwer, van de zeldzame kundigheden die hem als restaurateur van oude monumenten, een eerste plaats doen innemen, mogen wij in Cuypers zeker mede waardeeren de man die door zijn voorbeeld en werken tot herbloei der kunstambachten heeft bijgedragen.

Was het eensdeels de noodzakelijkheid om in eigen bouwwerken, in de omgeving passende meubelen te hebben, andersdeels is het ongetwijfeld zijn voorliefde geweest voor de klein-kunsten, die hem alle details van zijn scheppingen tot in de geringste finessen uitvoerig deed aangeven, wat leiden zou tot de eigen werkplaatsen voor kerkelijke kunst te Roermond. Niet vreemd is het, dat den bewonderaar der Gothiek, in deze kunstperiode niet alleen de zuiverheid van constructie en verhouding aantrok, maar ook de rijkdom van versiering, die zich uitte in beeldhouw- en schilderwerk, zoowel als in de in-lood-gevatte vensters en de sierlijk gesmeedde luchters en koorafsluitingen of de kunstig uitgedreven deurbeslagen, en zeker niet minder in de schatten der kerksieraden uit edel metaal of kostbaar borduursel gemaakt.

Waar een dergelijke inspiratie velen gevoerd zou hebben tot navolging van het uiterlijk, wat wij zelfs nog in onzen tijd meermalen terugvinden bij in-stijl-betimmerde vertrekken, die slechts bestaan uit een min of meer handige samenvoeging van hier en daar opgemeten vormen en onderdeelen, daar was dit bij Cuypers een aansporing om te trachten de degelijke grondvesten, waarop die ambachtskunst van vroeger dagen berustte, weer terug te vinden, om uit de bewerking van materialen in den geest van den tijd die hem lief was, zijne versieringen te doen groeien.

Wie in Cuypers dan ook ziet of gezien heeft, de man die uit Gothische gegevens zijn geheel samenstelde, die kon niet beter doen dan ter tentoonstelling het ontstaan van zijn versieringen, de wordingsgeschiedenis van zijn talrijke werken op het gebied der ambachtskunst, te bestudeeren.

Hij zou gezien hebben uit de talrijke studies en schetsen, hoe hier natuurobservatie aan schier iedere ornamentvorming voorafging, niet slechts bij figurale composities, waarbij men het gereedelijk veronderstellen kan, maar bij de geringste motieven voor schilderkunst, of houtsculptuur, voor borduursel of glasmozaïk.

Telkens zien wij op schetsboekbladen de meest nauwgezette bloem- en bladstudies, dikwijls direct geteekend, in vereenvoudigde styleering als bestemd voor ornamentatie, soms met naast natuurafbeelding, de vervorming tot versiering, voor een bepaald doel bestemd; want dit juist is het groote geheim van goede sierkunst dat zij zich steeds richt naar het materiaal waarin zij verwerkt zal worden, dat zij eigenlijk hieruit een deel van haar vormensamenstel ontleent. Het zeer vage en schoonklinkende woord van ‘sierkunstenaar,’ waaraan men als verklaring nog wel eens dat van ‘ontwerper’ toevoegt, en dan dengene bedoelt die zich niet met het schilderij als op zich zelfstaand ding bezighoudt, het geeft in zijn veelomvattendheid, maar al te dikwijls aanleiding tot misverstand. Zoowel zij, die de sierkunst als een vak beoefenen, als het publiek dat sierkunstenaar-zijn een soort beroep acht, zij vergeten maar al te licht, de ontzettende uitgebreidheid van dit begrip en de noodzakelijke kennis der verschillende technieken, vóór men zich eigenlijk tot het versieren van iets, wat dan ook, kan bepalen. Vandaar dan ook dat een versiering op zich zelf, zonder eenig positief doel, zonder gedachte aan uitvoering in een zeker materiaal, een onding is. Het is mogelijk eenige algemeene regelen, geput uit de ornamentgeschiedenis van verschillende volken en kunsttijdperken vast te stellen, als hulpmiddelen voor verdeeling van vlakken, groepeering van motieven, maar niet zoodra zal een versiering in toepassing gebracht moeten worden of de verschillende materialen, het hout, het ijzer,

[p. 72]

het glas-in-lood, de borduurzijde, enz. enz. zij zullen hunne eischen stellen, en den vorm van het voorwerp tot zelfs in de kleinste details beheerschen.

Dit nu zien wij in het werk van Dr. Cuypers zoo telkens en telkens weer terug, hij kende zijn grondstoffen door en door, en forceerde ze niet naar een lijnenspel op het papier uitgedacht, maar vormde ze overeenkomstig hunne aard, en juist in dit opzicht lijkt mij een tentoonstelling als deze was, met de talrijke voorstudies, vele behartigenswaardige lessen en wenken te bevatten voor jeugdige sierkunstenaars, om dit woord tot duidelijker begrip, nog maar eens te gebruiken.

En of men zich nu inbeeldt dat de tegenwoordige richting in sierkunst strakkere vormen behoeft, of meer geometrische combinaties, dan Cuypers in zijn, op de natuur geïnspireerde composities toepaste, het is slechts een kwestie van persoonlijken voorkeur, van individueele opvatting. Want ziet, ook in deze dagen bestaan er ornamentisten als Dijsselhof en Nieuwenhuis, en maakte Duco Crop zijn cretonnes die zeer zeker een geometrischen regelmaat als grondslag hebben, maar daarbij van een open oog voor de schoonheid van plant en dier getuigen.

Het is trouwens niet onze bedoeling tot de jongeren te zeggen, ziet hoe Dr. Cuypers het deed en doet desgelijks, maar wel, merk op hoe uw grooten voorganger op versierings-gebied, om dit onderdeel van zijn oeuvre afzonderlijk te beschouwen, zich steeds concentieus afvroeg, waar en hoe zijn versieringen moesten worden toegepast, in welk materiaal zij moesten uitgevoerd, in welke omgeving geplaatst, om in verband daarmede, aan de hand van de natuur zijn ornamentaties te ontwerpen.

De catalogus, die, het zij hier ter loops gezegd, als eene van blijvende waarde beschouwd mag worden, teekent hieromtrent aan: ‘op de tentoonstelling zijn een honderdtal schetsbladen aanwezig uit de overgroote keuze, die niet te plaatsen was. Die schetsen geven slechts onderdeelen van versieringen, die echter zeer positief in vorm en kleur zijn weergegeven.’ En iets verder: ‘Wat de kleur betreft, geven deze studies duidelijke aanwijzingen. Vooraleer dat een toon op 't papier wordt gezet, wordt de kleurengamma vastgesteld, en als eene reeks op het studieblad zelve aangeduid.

Als tastbaar bewijs van 't decoratief voorstellingsvermogen kan hier worden aangeteekend, dat van uit zijn atelier te Roermond, de bouwmeester alle details op ware groote teekende in kleur voor de beschildering der R.K. Kerk te Zevenbergen, die hij nooit had bezocht, en voor het koor der kerk te Erp in N. Brabant, waarin hij nooit den voet had gezet; de uitvoering werd trouw naar de voorbeelden gevolgd en wordt als kleur harmonie zeer geroemd. Zulk een vastheid van richting, van wil en werk, is zeker in de moderne dagen weinig algemeen.’

Wij zien hier dus dat bij zijn veel omvattende werkkring, hij tot in de minste finessen de acheveering zijner bouwwerken voorschreef en aan gaf. En al mogen wij veronderstellen dat er onder zijne medewerkers waren, die door jarenlange omgang zich in den geest van den meester genoegzaam hadden verdiept, om uit enkel aangegeven lijnen zijne bedoeling te kunnen begrijpen, toch wijzen z'n tallooze schetsbladen er op hoe hij persoonlijk met zeer groote nauwkeurigheid zijne detailleeringen bepaalde.

Wat voor dezen bouwmeester de rijkdom der Gothiek geweest is, een vormenschat, ontstaan in verband met de juiste bewerking der verschillende materialen, dat is voor den leerling op het pad der versierende kunsten het werk van Dr. Cuypers, en evenals gene in den uiterlijken schijn der dingen, de kern trachtte na te speuren, zoo moet ook deze bij de motievenweelde van Cuypers' werk de beginselen ontdekken die er aan ten grondslag liggen, en die de noodzakelijke voorwaarden zijn van goeden, en degelijken arbeid, door alle tijden heen.

Dùs opgevat is het werk van Dr. Cuypers niet enkel interessant voor hen die met zijne richting sympathiseeren, of in het bouwbedrijf het vak van hun studie vinden, maar ook voor allen die belangstellen in de herleving der versierende kunsten, in wederopbloei van het ambacht. Voor hen is Dr. Cuypers de baanbreker en wegbereider geweest, anderen ten voorbeeld.

R.W.P. Jr.