Elseviers Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 16

[p. 69]

kop van een raksasa, veelkleurig houtsnijwerk.

Indische kunst.

W.O.J. Nieuwenkamp, ‘Bali-Lombok.’ ‘Tweede Zwerveruitgave, eerste gedeelte.’

Indische Kunst! - Hoe verschillend is het oordeel over Indië al geweest, men kende het vroeger als een land waar ieder heen trok, die elders niet deugde, later als een goudmijn voor hen die er koffie-, kina-, tabak- of suikerplantages hadden, en hoewel de meening ten opzichte van het een zoowel als het andere zich nog al gewijzigd heeft, geloof ik toch niet dat men genoegzaam overtuigd is dat ook Indië een land is rijk aan kunstschatten, een land met schoonheidsgevoel tot voornaamste factor in het volksleven.

Ja men wist er oude halfvergane gebouwen, ruïnen van Hindoetempels uit vervlogen tijden, en historievorschers trokken er heen om opmetingen te doen en aanteekeningen te maken, maar de kunst die nog onder het volk voortleefde zag of voelde men niet.

gouden oorknop van voren en van op zijde gezien.

Wel maakten reisbeschrijvers melding van een omslachtige wijze van verven met wasbedekking, die men batikken noemde, en men haastte zich den Inlander te hulp te komen met gedrukte katoentjes. Men zag ook de tijdroovende zorg die dikwijls aan het opdrijven van een vlakke koperen plaat tot een keteltje besteed werd, en importeerde geëmailleerd keukengerei, en voelde dus nòch de schoonheid voor den opgehamerden vorm, nòch de echte kunst der batikverving. En nagaande de primitieve werktuigen der gindsche ambachtslieden, twijfelde men geen oogenblik aan eigen superioriteit, en had voor den arbeid der inlanders niet meer dan een goedkeurend, aanmoedigend knikje, overtuigd dat er de ‘hoogere beschaving’ en meerdere technische vaardigheid aan ontbrak, die slechts Europeanen konden bezitten. En deze opvatting heeft er zeer zeker toe bijgedragen dat men in Indië hoe langer hoe minder begon te beseffen dat op die wijze het gevoel voor

[p. 70]

schoon, de eigenlijke volkskunst in den Inlander gedood werd. Voor een zeer groot deel is zij dan ook reeds verloren gegaan, die zucht tot versieren en verfraaien, die ieder voorwerp, door snijwerk, door inbranden of graveeren tot iets moois trachtte te maken. Maar toch is het niet geheel verdwenen dat schoonheidsgevoel, waarvan we een afspiegeling vinden in het ‘tandakken’, die aaneenschakeling van schoone standen, of in de kleurcombinaties, harmonieus bij uitnemendheid, en hier en daar zijn nog in onzen archipel streken waar men, ondanks alles, rustig heeft voortgebouwd op tradities uit vroeger tijd, waar nog wonderschoon wordt gebatikt, waar men het prachtigste paars, en blaauw met gouddraad doorweeft, tot vorstelijke gewaden; waar men nog den bijtel hanteert tot sierlijk beeldwerk, en de kunst van metaalbewerking verstaat, waarvan de fabelachtige schatten aan de hoven der Rijksgrooten gewagen.

En de oorlogsbuit die na den krijg op Bali en Lombok tot ons kwam, zij toonde dat daar een volk leefde voor wien ‘versieringskunst’ geen ijdel woord, maar een noodzakelijke levensbehoefte is. Hier op deze eilanden was de kunstzin grooter dan bij vele beschaafde natiën.

krislemmet met naga.

Is het dan ook wonder dat vooral Bali en Lombok, Nieuwenkamp aantrok, hier was hij ‘onder menschen die kunnen, niet alleen die gekund hebben.’ Het was hier niet de kunst die men uit oude voorwerpen, antiquiteiten of museumsmateriaal kon terug vinden, maar de kunstuitingen die men zag ontstaan, de steenhouwer die zijn godenbeelden hakte, de goudsmid die zijn flonkerende sieraden maakte; de meest superieure kunst onzer archipel, nog in het volle leven. Hoe wonderlijk dat hier zoo weinig van bekend was; het is als of alle reisbeschrijvers uit vroeger tijden slechts oog hadden voor eigenaardige zeden en gebruiken, voor rassenverschillen of ziekteverschijnselen, voor gesteldheid van den bodem of politieke aangelegenheden, en dat de schoonheid die zich openbaarde zoowel in bouwwerken als in de kleinkunsten voor hen niet bestond. Wel dagteekenen uit later jaren enkele plaatwerken en geïllustreerde tijdschrift-artikelen die ons nu en dan een blik gunnen, in de kunst der Baliërs en bewoners van Lombok, maar zij zijn geenzins van die importance dat zij Nieuwenkamp's werk overbodig maken. Ik vermoed dat zij er hem wellicht een aansporing toe waren, ‘om rond te dolen in Bali's ongerepte, niet door spoorbruggen of fabrieken, moderne steden of arbeiderswijken gehoonde natuur.’ En hij maakt het ons wel verleidelijk: ‘Vele groote dorpen zullen we bezoeken, met drukke markten, ook kleine gehuchtjes van slechts enkele schamele hutten, door palissaden beschermd tegen de dieren des wouds; in enkele plaatsen zullen we worden ingehaald met muziek en dans, en zal men ons de heerlijkste vruchten komen aanbieden op gouden schalen.

We zullen de vele prachtige tempelhoven met de slanke, wonderlijk gevormde poorten, bezoeken, en een kijkje nemen in de van hooge kleimuren omringde woonerven. Hun ontelbare feesten hoop ik u te laten mede-

[p. 71]

vieren; tot eere van hunne goden, bij geboorte en bij huwelijk, en vooral die groote, kostbare feesten bij het verbranden van hunne dooden. Op al deze omzwervingen ontmoeten we dan heel wat schoons en merkwaardigs, heel wat vreemds en onbekends, en telkens zullen we dan stilstaan om met zoekend oog na te speuren en nauwkeurig op te nemen, hoe dit kunstlievende volk zijn weelderig ornament als klimop langs zijn tempelpoorten op laat groeien, zijn beelden uit de rots hakt of uit het harde hout; hoe het zijn wapens en huisraad vervaardigt; hoe het potten bakt en manden en korven vlecht en al vlechtend versiert; hoe de vrouwen er met onuitputtelijk geduld de prachtigste kleedingstukken weven met ornament van steeds wisselende pracht; hoe het volk leeft en zich zijn goden denkt; - en nog zooveel, zoo oneindig veel meer.’

En dat hij het niet bij beloften laat, bewijzen de schatten van wetenswaardigheden, de keur van afbeeldingen die hij in het eerste deel ons biedt. Hij toont ons den Balinees als illustrator van het geliefde heldendicht de Brata-joeda, in afbeeldingen aan originieelen uit de Leidsche bibliotheek ontleend. En waar we in de details dezer teekeningen, de gave der ornamentiek bij dit wondervolle volk, duidelijk zien domineeren, daar spreekt dit nog sterker uit Nieuwenkamp's schetsen, naar voorwerpen der metaalkunst, naar sieringen van bouw- en beeldhouwwerk.

Wij leeren den Balinees kennen als een ornamentist bij uitnemendheid, begaafd met een zeldzaam gevoel voor het decoratieve mooi.

Wat een beredeneerde schoonheid spreekt er niet uit dien gouden oorknop, thans deel uitmakende van de Lombok-schatten in het Rijks-Museum. Die regelmaat van verdeeling, die gladde banden afwisselend met het rijkste filigrain en langs boven en onderzijde omsloten door fijne parelrandjes.

offermandje van palmblad.

En we mogen onze dames dan al niet zulke groote gaten in de ooren toe wenschen, die het dragen van een dergelijk sieraad mogelijk maken, een vergelijking met hare eigene oorknopjes zou zeker niet ten gunste der Hollandsche goudsmeden uitvallen.

Een niet minder fraai voorbeeld van Balineesche edelsmeedkunst is de hier afgebeelde kris, met het veel voorkomende monsterdier, gadjah-mine, half visch, half olifant. Prachtig ontwikkelt zich hier uit den kop van dit fantastische dier, het fijne ornament, dat zich langs het lemmet slingert. Het is mogelijk dat wij, Westerlingen, slechts ten deele begrijpen de geheimzinnige beteekenis, die deze figuren der verbeelding bij den inlander verwekken, maar toch heeft die samenstelling van lijnen, die zelfbewuste wijze, waarop de vormen zich aaneensluiten tot vakken, waarin ornamenten zich ontwikkelen, voor ons eene bekoring, die wij bij voorwerpen van Westersche kunstnijverheid maar al te dikwerf missen.

En al zijn zij verschrikkelijk, die beelden uit het Balische Godendom, zij getuigen van kracht en durf. Er zit stijl in en karakter, het was een kunstenaar die ze uit den steen kapte of uit hout bijtelde. Die man had gevoel voor het beloop van een lijn, evenals hij die het

[p. 72]

hoofdtooisel van een danser.

hoofdsieraad voor den danser maakte. Hoe uitstekend volgt daar het ornament langs de zijden van het hoofd, wuivend naar boven; hoe juist geven hier die edelsteenen een rijkdom en afwisseling zonder overlading.

Het moet eveneens een meester in zijn vak zijn geweest, die dit tooisel uit het leder sneed.

En meer voorbeelden zouden wij kunnen vermelden, Nieuwenkamp's boek is er rijk aan, en uit dien overvloedigen schat komen de bewijzen tot ons, dat we hier staan tegenover Indische kunst, die nog voortleeft in het volk. ‘Wat een karakter, wat een stijl, wat een macht van kunstvermogen bij al deze Balineesche voortbrengsels van bouwkunst, van beeldhouwkunst, van schilder- en teekenkunst, van metaalbewerking, weefkunst, houtsnijkunst, pottenbakkerij!’ zegt de heer Rouffaer in de voorrede van dit werk, en wij stemmen er gaarne mede in. ‘Hier is volksleven en volksgodsdienst en volkskunst nog één mooi geheel, als weleer in Europa in den tijd der Gothiek vooral, in den tijd der Renaissance ook nog wel.’

En van de Baliërs keeren we terug tot Nieuwenkamp, die ons dit schoons heeft doen genieten en die ons in zijn teekeningen en in zijn tekst een indruk geeft van dit zeldzaam begaafde volk op eene wijze, die ons zou doen verlangen hem niet alleen in den geest, maar in werkelijkheid te volgen op zijn omzwervingen in het verre Oosten.

Nog een enkel woord over het uiterlijk van het boek. Al is men, wel eens ten onrechte, van meening, dat wanneer de inhoud van een boek maar goed is, het uiterlijk er weinig toe doet, toch bewijzen zoovele voorbeelden uit tijden toen men waarde hechtte aan boeken, hoe nauwgezet men het technische gedeelte verzorgde.

Ook als zoodanig verdient Nieuwenkamp's boek waardeering. De Engelsche lettertype is mooi van eenvoud en zwartte; alleen had meerdere interliniëering de duidelijkheid verhoogd, en de vrij sobere in hout gesneden en rood gedrukte initialen passen er goed bij; terwijl de opvatting: de breedte van den kolom zoo mogelijk naar die der cliché te regelen niet onaardig is, al kan het door verschil in maten bezwaarlijk volgehouden worden.

Het geheel is uit boekkunstig oogpunt beschouwd, zij het dan ook niet geheel geslaagd, toch een zeer ernstig streven naar iets goeds.

R.W.P. Jr.