Elsevier's Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 15

[p. 417]

Waterloo 1815-1905.
Door C.F. Gijsberti Hodenpijl.

Veel is er reeds over den laatsten worstelstrijd van Napoleon geschreven, weshalve het in onze bedoeling ligt den eigenlijken veldslag onbesproken te laten, doch ons in de volgende regelen te bepalen tot het mededeelen van eenige weinig algemeen bekende bijzonderheden, welke met het Waterloo-drama in nauw verband staan.

Het Napoleontische tijdvak toch blijft om zijn kort bestaan, de snelheid waarmede de gebeurtenissen afwisselden en zijn onvergankelijken wapenroem een eigenaardige bekoring uitoefenen.

Vooral nu we leven in den tijd van het nu en dan herdenken der historische feiten van beteckenis, zij 't vergund het onderwerp in quaestie onder het oog van belangstellenden te mogen brengen.

Na een reeks van zegepralen zag Napoleon zich ten slotte in 1814 op zijn beurt verslagen. Hij deed afstand van de regcering - 6 April 1814 - en verkreeg als souvereingebied het eiland Elba. Lodewijk XVIII kwam nu in zijn plaats op den Franschen troon, dien zijn broeder Lodewijk XVI had verlaten om het schavot te beklimmen. Voorts bracht het verdrag van Parijs Frankrijk binnen zijn oude grenzen terug en vereenigde België met Holland. Al spoedig bleek, dat de Fransche uitgewekenen door de revolutie niet wijzer waren geworden, daar zij meenden het oude régime met zijn privilegiën te kunnen herstellen. De geest in het leger werd de regeering vijandig gezind, geheel Frankrijk morde, waarvan Napoleon natuurlijk niet onkundig bleef en waarin hij het middel zag, om zich nogmaals van de verloren heerschappij meester te maken. Zijn rustelooze natuur dreef hem nu eenmaal tot forsch ingrijpen, terwijl hij meer dan eens zich in zijn omgeving uitliet, dat hij op het eiland Elba niet verkoos te sterven daar voor hem, voor zijn roem zelfs, een tragisch einde te verkiezen was boven een rustigen ouderdom in gevangenschap.

Eindelijk wanneer de omwenteling door zijn zendelingen is voorbereid, wanneer de troon der Bourbons reeds genoegzaam ondermijnd is, doet Napoleon den beslissenden stap. Heimelijk scheept hij zich den 26^sten Februari 1815 met duizend man in en ankert den 1^en Maart d.a.v. in de golf van St. Juan. Snel verbreidde zich nu de mare van zijn landing in het zuiden van Frankrijk, terwijl de troepen, welke Napoleon tegemoet gezonden werden om zijn opmarsch te stuiten bij het terugzien van hun keizer, door dezen als 't ware geëiectriseerd, zich zonder te bedenken bij hem aansloten. Wat baatte de grootspraak van den Minister van Oorlog, Maarschalk Soult, die in een proclamatie aan het Leger de soldaten aanspoort om de leliën-banier geschaard te blijven^*) of de holle woorden van Maarschalk Ney, die zijn vorst plechtig verzekert, dat hij Napoleon ‘als een wild dier in een ijzeren kooi’ naar Parijs zou brengen?

Het wederzien van den Corsikaanschen overweldiger was hun evenals anderen te machtig; hij hypnotiseerde hen als 't ware, van daar dat zijn opmarsch naar Parijs een triomftocht gelijkt.

Bij het aanbreken der honderd dagen komt de rentestandaard van 78.75 fr. op 71.25 fr.

Napoleon had tevergeefs pogingen aangewend, om het onheil af te koeren, dat om hem samen trok, niettegenstaande hij getracht had de bondgenooten tot vredelievende inzichten te brengen, of verdeeldheid onder hen te zaaien.

Geheel Europa wapent zich en machtige legers richten zich naar Frankrijks grenzen. Midderwijl concentreert Napoleon in alle stilte binnen weinige dagen 125.000 man in de omstreken van Maubeuge. In België heeft Blücher aan de Maas 120.000 Pruisen en Wellington aan de Schelde 100.000 Engelschen en Hollanders vereenigd. Dit doet Napoleon inzien, ten einde zijn veldtochtsplan kans van slagen te geven, zich snel tusschen beide legers te moeten plaatsen, met het voornemen zich eerst met zijn overmacht op Blücher en daarna op

*) Vergl. A. Sallé, Het staatkundig leven van den maarschalk Soult, uit het Fransch vertaald door J.M.A.E. van Swieten. 1835.

[p. 418]

Wellington te werpen. Dit plan was voortreffelijk bedacht en weinig deed vermoeden dat het niet zou slagen; alles hing echter van den eersten uitslag af, zoodat er met voortvarendheid gehandeld moest worden.

Het verloop van den slag te schetsen ligt - zooals reeds gemeld - buiten ons bestek doch we zullen beginnen met ons te bepalen tot het geven van de weinig bekende opgaaf, waaruit het gevolg, dat Napoleon's laatsten veldtocht meemaakte, bestond. Het waren de volgende personen:

Groot Maarschalk Graaf Bertrand }Adjudanten.

Generaal Drouot}Adjudanten.

Generaal Corbineau}Adjudanten.

Generaal Flahaut}Adjudanten.

Generaal Dejean}Adjudanten.

Kolonel Bussy}Adjudanten.

Kolonel La Bedoyère}Adjudanten.

Kolonel Letort}Adjudanten.

De heer De Turenne, Kamerheer.

De heer De Guerchy, Hof-Fourier.

Generaal Foulert, Opperstalmeester.

Baron Mesgrigny}Stalmeesters.

Baron Canisy}Stalmeesters.

Twee pages.

Ordonnans-Officieren: Kolonel Baron Gourgaud, St. Yon, Dumonlin, Lartboissière, St. Jacques, Planat, Lannoy, Résigny, Regnaut, Alfred de Montesquiou. Autru, Amillet en Chiappe.

Bernard, adjudant.

Fain}Secretarissen van 's Keizerskabinet.

Authery}Secretarissen van 's Keizerskabinet.

Fleury}Secretarissen van 's Keizerskabinet.

............ Heelmeester.

Marchand, 1^e Kamerdienaar.

St. Denis-Halix. 1^e Jager.

Hovera, 2^e Jager.

Wanneer Napoleon te velde trok vergezelde hem steeds een reisbibliotheek, bestaande uit werken van verschillenden aard en strekking. Op zijn laatsten veldtocht bestond zij uit niet minder dan zes volle kisten, en ten einde een overzicht te geven van het genre van 's Keizers litteratuur zullen we hier enkele zijner meegenomen werken vermelden.^*)

Bible	8 vol.
Bossuet, Discours sur l'Histoire Univers	4 vol.
Du Bury, Histoire de Henri IV	4 vol.
Voltaire, Histoire de Charles XII	1 vol.
Voltaire, La Pucelle	1 vol.
Histoire de Guillaume de Nassau (le Taciturne)	2 vol.
Histoire des Guerres Civiles d'Angleterre.	1 vol.
Mémoires de la Corse	2 vol.
Révolutions de Corse	3 vol.
Mémorial de la Révolution	2 vol.
Almanach hist. de la Révolution De Martens, Traités de Paix	11 vol.
Anarchie de Pologne	4 vol.
Le Moniteur	48 vol.
Homère, Oeuvres	12 vol.
Ossian, Oeuvres	3 vol
Voltaire, Oeuvres	70 vol.
Prévost, Manon Lescaut	2 vol.
La Fontaine, Psyché	2 vol.
La Fontaine, Contes	2 vol.
Gilblas	4 vol.
Don Quichotte	6 vol.

Men weet niet welken grond Napoleon had om op den afval van het krijgsvolk en en de hulp der ingezetenen van België te rekenen. Hieromtrent werd hij door zijn spionnen kwalijk ingelicht, als zij den keizer mededeelden dat 't hem niet aan sympathie in de meeste provinciën van het Koninkrijk der Nederlanden zou ontbreken.

Maar er waren ook andere redenen waarom Napoleon naar België oprukte en zich niet tot een verdedigende houding bepaalde. Bij het aannemen eener defensieve houding moest men kunnen rekenen op de bevolking, doch de toestand, waarin Frankrijk zich in 1815 bevond, was nu niet van dien aard om daarop te steunen. In Frankrijk was een sterke partij den Bourbons toegedaan die in sommige gedeelten van het land reeds de wapens had opgevat, zoodat het te voorzien was dat, wanneer de vijandelijke legers op Franschen bodem doordrongen, de opstand zich snel zou uitbreiden. In deze omstandigheden was het dus voor Napoleon raadzaam den vijand niet in Frankrijk af te

*) Deze opgaaf en die van 's Keizers gevolg is ontleend aan het geschrift ‘Bonaparte's Brieventasch,’ 's Gravenhage 1815. Op den 18^en Januari 1815 werd te Charleroi een groote brieventasch buitgemaakt, welke naderhand naar Brussel opgezonden, als die van 's Keizers eersten Secretaris Baron Fain erkend werd en waarin zich o.a. eenige door Napoleon zelve eigenhandig geschreven stukken bevonden. De in die tasch gevonden documenten werden na, in het Hollandsch te zijn overgezet, in 1815 in 3 afleveringen uitgegeven, waarvan de netto winst ten bate van den onderstand der gekwetsten was bestemd.

[p. 419]

wachten, maar snel daarbuiten tegen hem op te rukken.^*)

Verplaatsen wij ons thans naar Brussel waar het Britsche hoofdkwartier in de ‘Rue Royale’ gevestigd was. Het wemelde toenmaals in die stad van aanzienlijke vreemdelingen, inzonderheid van Engelschen, terwijl vele der sinds eenigen tijd in België vertoevende gehuwde officieren allengs door hunne huisgezinnen gevolgd waren. Tot de meest gezochte salons dier dagen behoorde die der hertogin van Richmond, wier echtgenoot er op rekende bij het Britsch-Nederlandsche reserve-leger met het een of ander commando te worden belast. Algemeen werd het gevoelen gedeeld dat Napoleon het voorloopig te volhandig had met den opstand in de Vendée, om een aanval in de Zuidelijke Nederlanden in den zin te hebben, doch zij die van Napoleon's voortvarendheid nimmer ooggetuigen waren geweest - en daartoe behoorde o.a. de Hertog van Wellington - zouden hieromtrent ingelicht worden. - Wel liepen er geruchten van Napoleon's nadering, maar dergelijke berichten waren reeds zoo dikwijls onjuist gebleken, dat men er weinig geloof aan hechtte.

In den avond van den 15^en Juni zou het bekende bal bij de hertogin van Richmond in het ‘Hôtel de Galles’ plaats vinden, waarop al wat Brussel schoons en aanzienlijks bevatte was uitgenoodigd en waar de Hertog van Wellington zeer laat verscheen. Alvorens naar het bal te vertrekken had de Hertog eerst nog een conferentie met den Pruisischen militairen attaché generaal von Müffling welke hierop neerkwam.

De hertog deelde dien attaché mede dat hij van den generaal Dörnberg uit Mons de tijding had ontvangen, dat Napoleon met zijn gansche macht naar Charleroi was opgerukt, en dienaangaande bevelen had afgezonden. Hij noodigde vervolgens von Müffling uit hem naar het bal te vergezellen, ten einde aldaar door hun verschijning de geheime aanhangers van Napoleon onder de genoodigden te misleiden en de welgezinden wegens de loopende geruchten gerust te stellen. Tegen middernacht verschenen beide in de schitterend verlichte zalen van het ‘Hôtel de Galles’, welke vol genoodigden waren en waar zij den Prins van Oranje aantroffen, dien de Hertog aangemoedigd had zich, in de gegeven omstandigheden, niet te laat daarheen te begeven.

Juist toen het souper was aangevangen werd den Prins van Oranje door een kamerdienaar op een zilveren schaal een depêche van generaal de Constant Rebecque aangeboden. De brenger kapitein Webster had deze depêche, welke het bericht aangaande het verschijnen van den vijand te Frasnes inhield in een prachtigen rit van uit Braine-le-Comte in 1 uur 35 minuten - een afstand van 34 kilometer - overgebracht.

De Hertog van Wellington inmiddels van den inhoud dier depêche onderricht wilde eerst niet gelooven dat de vijand reeds op den straatweg naar Brussel verschenen was.^*) Na eenige oogenblikken van overpeinzing zag de Hertog de noodzakelijkheid in zijn vroegere inzichten, namelijk de concentratie te Nivelles, prijs te geven, daar, in verband met een en ander, het bericht Quatre-Bras aan-

*) Vooral de geest in Bordeaux was in die dagen verre van gunstig hetgeen o.a. biijkt uit een rapport van den ordonnance-officier de Résigny aan den keizer dat luidt:
‘De geest te Bordeaux is allerongunstigst. De burgerlijke ambtenaren zijn zonder moed, de vaderlandsgezinden worden eer verdrukt dan ondersteund, men scheldt hen voor Jacobijnen uit en belet hen werkzaam te zijn. Zij behoorden in een federatie te worden vereenigd om als een tegenwicht te kunnen dienen tegen de koningsgezinde partij, die zich overal in het Zuiden uitbreidt en dagelijks krachtiger wordt; deze laatste deelt geld aan alle kanten uit en beschikt over een menigte ondergeschikte agenten. Het kasteel Trompette wordt in staat van verdediging gesteld.’: (Bonaparte's Brieventasch, 's Oravenhage 1815)

*) De Engelschen, zooals door Robert Picard's penceel vereeuwigd is, doen het echter voorkomen alsof niet den Prins van Oranje maar den Hertog van Wellington die sensatiewekkende depêche was geadresseerd. Dit wordt ons verduidelijkt in het bekende werk van Kolonel F. de Bas ‘Prins Frederik der Nederlanden en zijn tijd’ waaraan we de mededeelingen over het bal hebben ontleend en waar we op blz. 554 vermeld vinden ‘dat de Prins van Oranje eigenhandig op den brief van generaal Constant heeft aangeteekend: ‘Lettre du Génl. Constant m'annonçant que mes postes étaient attaqués à Frasnes. je la reçus à Bruxelles et en donnant desuite connaissance au Duc de Wellington qui ne voulut pas le croire.’

[p. 420]

wees als vereenigingspunt voor het Engelsch-Nederlandsche leger.^*)

Zoodra de dansmuziek na het souper zich weer deed hooren, nam de Hertog den Prins ter zijde. In 't kort deelde hij dezen zijn besluit mede om, ten gevolge der onrustbarende tijding, het vertrek der reserve uit Brussel een paar uur te vervroegen en deze naar Quatre-Bras te laten marcheeren. In stilte verliet de Prins nu het bal; hij vergat zelfs zijn sabel aan te gespen en na eenige rust genomen te hebben vertrok Oranje in galakleeding te paard naar Braine-le-Comte waar hij te half viei aankwam. De Hertog van Wellington vertrok eerst te drie uur. Al spoedig drongen trom en hoornsignalen om de troepen onder de wapenen te roepen tot de danszaal door, hetgeen alle feestvreugde deed verstommen. De militairen haastten zich afscheid te nemen, dat voor velen een eeuwig vaarwel werd, van wat hun sinds kort dierbaar was geworden. Zij spoedden zich vervolgens naar huis om van kleederen te verwisselen en daarna op marsch te gaan. De teerling was geworpen.

Een ooggetuige verhaalt ons omtrent het afmarcheeren naar Quatre-Bras der reservetroepen uit Brussel:^†)

‘Het was ruim één uur in den morgen van den 16^en dat hoornsignalen door de straten weerklonken om den soldaat naar zijn loopplaats op te roepen. Het signaal trof tal van ooren, maar aangezien het nog duister was wekte het niet dadelijk ieder krijgsman uit den vasten slaap. de officieren evenwel waren sedert den vorigen avond in de weer geweest, sinds zij den last hadden ontvangen zich marschvaardig te houden. Te Brussel heerschte onrust en angst en in menig huis vielen smartelijke afscheidstooneelen voor. Bloedverwanten en vrienden tot de verschillende regimenten behoorende, snelden voor een oogenblik te zamen teneinde elkander nog even de hand te drukken of iets op te dragen dat degene had te volbrengen, die uit den strijd mocht wederkeeren.

Het schouwspel dat deze troepenverzameling bood was treffend. Hoewel de duisternis plaats ging maken voor de eerste morgenstralen bleef het kaarslicht nog hier en daar door de ramen schijnen, hetgeen toonde dat men daar niet ter ruste was gegaan. Het bleeke licht dat uit die woningen neerzeeg spreidde een melancholiek schijnsel over de straten hetgeen wel in harmonie was met de gedrukte stemming der toeschouwers die zich buiten verzameld hadden om de wakkere militairen te zien wegmarcheeren.^*). Het was nog vrij donker toen de afmarsch begon, om de aangezichten der manschappen te kunnen onderscheiden, zoodat men slechts pluimen, bajonetten en vaandels boven een beweegbare massa zag voorbij golven.’

Officieren te paard, wier luide commando's weerklonken, kwamen als donkere schimmen te voorschijn. Vele vrouwen, nog eenmaal degenen, die bij hen ingekwartierd waren geweest, willende begroeten, stonden in lichte onachtzame kleeding op de hoeken der straatgedeelten waar hare militaire vrienden passeeren moesten. Hoewel min of meer beschaamd over haar vreemd toilet, konden die dames de verzoeking niet weerstaan om nog een blik hunner vrienden te mogen ontvangen of een handdruk met hen te kunnen wisselen.

Eenige dagen later had de stad een ander aanzien, toen zij overstroomd werd door gewonde krijgslieden waarvan het meerendeel

*) Het journaal (m.s) van de Constant Rebecque bevat omtrent het veranderen der bevelen nog eenige regelen, welke belangrijk genoeg zijn om te vermelden; hij zegt dan: ‘Nadat kapitein Webster aan den Prins van Oranje tusschen elf uur en half twaalf 's avonds op het bal bij de hertogin van Richmond te Brussel de tijding betreffende het verschijnen der Frauschen nabij Quatre-Bras had overgebracht, ‘le Prince le communique à Lord Wellington au bal chez la duchesse de Richmond. Les ordres de marches avaient déjà été donnés dans la soirée mais c'est sur ce dernier rapport que Lord Wellington a fait donner l'ordre aux troupes stationnées à Bruxelles de marcher sur Quatre-Bras.’

†) Vaderlandsche Letteroefeningen 1816. I. p. 526.

*) Het waren de Hooglanders van Pack aan het hoofd der divisie Picton, die, onder de schrille krijgsmuziek van Schotlands bergbewoners, op eenigen afstand werden gevolgd door het korps van Brunswijk, met den hertog aan het hoofd zijner zwarte huzaren. De Nassauers sloten de lange kolonne, welke tusschen twee en drie uur langs de “Rue Haute” de Zuidelijke hoofdstad verliet en vervolgens de route de Namur’ insloeg.
F. de Bas. Prins Frederik der Nederlanden en zijn tijd afl. XXV p. 557.

[p. 421]

in den meest beklagenswaardigen toestand verkeerde.

Het in die dagen te Brussel verschijnend blad ‘l'Oracle’ publiceerde dagelijks berichten over den slag en de gekwetsten. Eene niet onbelangrijke mededeeling bevat haar nummer van 21 Juní 1815, welke, overgenomen in ‘le Petit Bleu’ van 28 Juni 1904, we niet ongeschikt achten hier te laten volgen. Zij luidt:

‘Parmi les traits d'humanité de toute espèce qui honorent les habitants de cette ville, nous en citerons quelques-uns, dignes d'être connus. M. le Maire de Bruxelles avait invité les brasseurs de faire conduire de l'eau à Waterloo, et sur la route, où se trouvait une grande quantité de blessés. Cet appel a eu le plus grand succès, et quinze voitures chargées de 70 tonnes de bierre ont été expédiées de suite pour les lieux désignés.

Un habitant de cette ville, nommé Troyaux, a établi dans sa maison une espèce d'hôpital, où l'on reçoit les blessés. Là, ils reçoivent le premier pansement, des secours en vin, bouillon et autres aliments jusqu' à l'instant où ils se rendent dans les hôpitaux.

Le beau sexe de tous les rangs s'occupe avec activité à préparer les linges nécessaires pour les pansements, ainsi que la charpie. Nos aimables Bruxelloises montrent dans cette occasion une généreuse sensibilté qui leur merite à la fois les hommages et reconnaissance publique’.

Het aantal gekwetsten was zoo groot dat, niettegenstaande al het mogelijke in het werk werd gesteld om de ongelukkigen zoo snel mogelijk naar Brussel te vervoeren, de laatsten eerst vier dagen na den slag aldaar binnen kwamen.

In de hospitalen werden zelfs de gangen en binnenplaatsen door de patienten ingenomen, terwijl voorts tien kerken, eenige openbare gebouwen en tal van particuliere woningen voor de lijders beschikbaar waren gesteld.^*).

Een droevig beeld van het Waterloo-drama geeft ons iemand, die kort na den strijd het slagveld bezocht en hetgeen hij daar te zien kreeg in korte trekken schetst in de Vaderlandsche Letteroefeningen van 1816. Niet ondienstig achten we het zijn mededeelingen in meer modernen vorm hier te laten volgen.

‘Degenen die aan de bloedigste gevechten in Spanje hadden deelgenomen, verklaarden dat zij nimmer zulk een ontzettend bloedbad als te Waterloo hadden bijgewoond, terwijl de Pruisen getuigden dat zelfs de slag bij Leipzig daarmee niet te vergelijken was. Tal van lijken lagen naakt of uitgeschud op den grond, daar de ‘hyena's van het slagveld’ bij zwermen waren komen opdagen om ze te plunderen. De weg tusschen Waterloo en Brussel, die gedurende drie mijlen door de donkere schaduwen van het bosch van Soignies loopt, was met allerlei bagage, gebroken wagens en doode paarden bedekt. Door de zware regen en het drukke vervoer was die weg bijkans onbegaanbaar geworden, zoodat de met gekwetsten beladen wagens ter nauwernood voort konden. Overal lagen gewonden, die kruipende het slagveld verlaten hadden, en vele dier arme drommels stierven van uitputting. Holen aan den kant van den weg dienden tot grafplaatsen en nog weken na den slag lag het bosch bezaaid met de overblijfselen van kleeren der begravenen.

‘Mijlen ver zag men rondzwervende gekwetsten, terwijl de gewonde Belgen en Nederlanders al hun krachten inspanden om Brussel te bereiken.

‘Van weerszijden was in dezen veldslag geen kwartier of lijfsgenade geschonken en ontzettend was de verwoesting der plaatsen waar men gestreden had. De korenvelden waren vertrapt, terwijl het koren zoodanig den grond was ingedrukt, dat het op stoppels geleek. Op vele plekken was de grond door de cavalerie-aanvallen geheel omgeploegd en de diep in de aarde gedrukte paardenhoeven wezen de plaatsen aan waar menig drama was voorgevallen. Het geheele slagveld was bezaaid met van kogels doorboorde chacots, tal van koperen adelaars, die er op hadden geprijkt, voorts kurassen, eereteekenen, sabels, helmen, riemen, degenscheden, Fransche romans, Duitsche bijbels, legermuziek, pakken speelkaarten, een aantal papieren van allerlei

*) Mr. Jacobus Scheltema. De laatste veldtocht van Napoleon Bonaparte, Amsterdam 1816. Bijlagen bi, 61.

[p. 422]

soort, die de plunderaars uit de zakken der gesneuvelden geworpen hadden, als Fransche minnebrieven, brieven van moeders aan hare zonen of van dezen aan hun ouders.’

Niet minder belangrijk is hetgeen Jacobus Scheltema, die als toerist in September 1815 aan de verschillende plaatsen, waar de dood zijn lange zeis gezwaaid had, een bezoek bracht, in briefvorm publiceert in de Vaderlandsche Letteroefeningen van 1815, 2e deel. Van zijn interessante mededeelingen zij 't vergund een in 't kort saâmgevat relaas den lezer voor te leggen.

... ‘Wij passeerden per rijtuig het dorp Ixelles, dat aan een breeden vijver is gelegen. Vandaar kwamen wij in het bosch van Soignies, waardoor de groote straatweg loopt en waarin wij geen zware, doch hooge boomstammen ontwaarden.

De weg bood een levendig aanzien door de drukke passage der met kolen en eetwaren beladen karren voor de hoofdstad. Voorts waren tal van straatmakers bezig den weg te herstellen welke ten gevolge van het drukke troepenvervoer in de Junidagen zeer geleden had.

Te Waterloo komende bracht de voerman ons naar de herberg ‘de oude Jean de Nivelles’ waar de kastelein, die met zijn witte muts voor den dag kwam, ons aan de tafereelen van Teniers deed denken. In deze herberg werd de nacht gepasseerd, ten einde den volgenden dag den vermoeienden tocht naar het slagveld te ondernemen. In den vroegen morgen van dien dag werd eerst aan het koepelkerkje van Waterloo een bezoek gebracht. Tegen den muur binnen dit gebouw waren twee marmeren platen aangebracht, waarop de namen van verscheidene gesneuvelde Engelsche officieren van het I^e Garde regiment te voet en het 15^e reg. Huzaren stonden gegrift ‘Dulce ac decorum est pro pratia mori’. [Het is zoet en schoon voor het vaderland te sterven] prijkte aan het slot van het opschrift op een dezer steenen.

Op het kerkhof zagen wij de grafzerken van den gesneuvelden kommandant van het ie bataljon van Bremen, de Langrehr en van Richard de Fitzgerald. Het grafschrift van den eerste is eenvoudig, doch dat van den laatste is zoowel in het Fransch als in het Engelsen in zulke hoogdravende termen vervat dat het ons onwillekeurig het gezegde van Pope over de grafschriften te binnen bracht dat luidt: ‘de eene helft wordt niet gelezen, de andere niet geloofd.’

Wij ondernamen daarna onzen tocht naar het slagveld onder geleide van een Genie-officier en vijf sappeurs, welke gedurende den veldtocht op dit terrein geweest waren, en nu de Ingenieurs met het opmeten van de kaart voor het militair archief behulpzaam waren. Deze militairen waren derhalve met alle omstandigheden bekend en konden ons dus betrouwbare inlichtingen verstrekken.

In het dorp Mont St. Jean troffen wij vele vrouwen en kinderen aan, die er werk van maakten om verschillende op het slagveld gevonden voorwerpen den toerist te koop aan te bieden. Sommige hunner toonden ons livrettes en portefeuilles welke in de zakken der gesneuvelden gevonden waren. Een dezer portefeuilles bevatte een gedrukte memorie van den Prins van Neuchâtel en Wagram [Berthier] aan het Fransche leger, waarin deze ten sterkste protest aanteekent tegen de veronderstelling als dat hij zich bij Frankrijk's vijanden zou hebben aangesloten, en zijn oude wapenbroeders aanspoort om hun ouden roem te blijven handhaven. Het stuk was van een keizerlijken adelaar voorzien en waarschijnlijk niet van de hand van Berthier, maar op last van Napoleon gedrukt, die hiervan tal van exemplaren in het leger had doen uitdeelen.^*)

Den straatweg naar Nivelles inslaande ontrolde zich het geheelc panorama van het slagveld voor ons oog. Op de noordelijke hoogten en in de glooiing had het Engelsche leger gestaan en over de zuidelijke waren de Franschen komen opdagen en hadden daar stelling genomen.

Wij zagen ook de pachthoeve ‘Marbe Braine’, als ook het plaatsje ‘Braine la Leu’ en sloegen den weg in, welke naar de pacht-

*) Mr. Jacobus Scheltema zegt in zijn laatste veldtocht van Napoleon Bonaparte, op blz, 14, dat behalve Napoleon's proclamatie de geest der soldaten nog meer opgewonden werd door allerlei verdichtselen, zooals de memorie, op naam van den Prins van Neuchâte! en Wagram.
Berthier overleefde ‘Waterloo’ niet; hij overleed den 1en Juni 1815 te Bamberg.

[p. 423]

hoeve Hougomont leidde, welke de Engelschen tot het voornaamste punt hunner verdediging gekozen hadden en waar een der hevigste gevechten was voorgevallen. Hier waren de aanvallen der Franschen vruchteloos geweest. Bij hun retraite bergden velen zich in de om den voorhof staande bijgebouwen, de deuren werden gesloten en toen deze woningen tegen den avond in brand geraakten kwamen allen om. Van Hougomont wandelden wij naar ‘La Belle Alliance’, die kleine zoo vermaard geworden herberg, welke nu herdoopt was in ‘Grand Hôte! de Wellington’. In een der huisjes ten zuiden van deze herberg woonde zekere Jean Baptiste Lacoste, (De Coster), die den 17^en Juni 1815 voor Napoleon gebracht werd om als gids te dienen. Hij zou tot den 19^en in de nabijheid van den keizer zijn gebleven, wanneer hij niet in het dorp Marzenel tegenover Charleroi zijn verzoek om ontslag had verzocht aan den generaal Bertrand, van wien hij toen een Napoleon d'or voor zijn diensten ontving.^*)

Op onzen verderen tocht wees men ons den hollen weg aan ter hoogte van de pachthoeve La Haye Sainte, waar de Engelschen eveneens een voorname positie hadden ingenomen, en het terrein daarachter waar de Fransche cavalerie zooveel nadeel bij haar stoutmoedigen aanval was toegebracht. Wij kregen van deze hoogten het juiste denkbeeld van den strijd en beaamden ten volle dat het een bittere ontgoocheling voor de Franschen moet geweest zijn, toen de Pruisische troepenmacht, tot Bulow's korps behoorende, op de tegenovergestelde hoogten aan de oostzijde kwam aanrukken.

Op den heuvel, van waar de Hertog van Wellington de bewegingen had gadegeslagen en geleid, bevond zich de Wellingtonboom, welks stam de sporen droeg dat er tegen gevuurd was. Van deze hoogte zag men ook de plaats waar de Hollanders gestaan hebben en hun dappere kroonprins gekwetst werd.

Toen wij te Genappe kwamen, namen we onzen intrek in ‘de Koning van Spanje’ en troffen in den kastelein een wel onderricht persoon, die ons verscheidene bijzonderheden verhaalde. Onder meer vernamen wij, dat toen de Hertog van Wellington op den 16^en s'avonds ten zijnent het middagmaal gebruikte, een als voerman gekleed Fransch officier, den Hertog bespionneerd had, die hierover aan Napoleon, toen deze den volgenden dag in genoemde herberg verscheen, verslag uitbracht, met aanduiding van de plaats waar de Hertog gezeten had. - Het lijk van den Hertog van Brunswijk was in diezelfde herberg gebracht en door waskaarsen omringd voor de Brunswijksche officieren ten toongesteld geworden. Toen zij bij het lijk van hun aanvoerder toegelaten waren, vond er een aandoenlijk tooneel plaats. Deze officieren vielen van aandoening in elkanders armen en zwoeren den dood van hun vorst te zullen wreken waaraan zij met Duitsche trouw woord hebben gehouden.^*)

Men wees ons de plaats waar de Generaal Duhesme, de aanvoerder van Napoleon's Jonge Garde, aan zijn wonden was bezweken^† en verhaalde ons tevens hoe zelfs vrouwen te Oud-Genappe verscheidene Franschen hadden doodgeslagen.

Bij ons bezoek aan Quatre-Bras werd ons de plaats aangeduid van waar de Franschen den 16^en uit het bosch waren komen opdagen. Hier had de Hertog van Saxen Weimar den vijand met zijn brigade en de rijdende batterij van kapitein Bijleveld weerstand geboden. Eerlang kwam de kroonprins, die ten allen tijde aan de spits was en alzoo de zijnen aanvuurde. De verdediging was even woedend als de aaval. Des avonds te zes uur hield

*) In Léon van Neck's interessant werk over Waterloo lezen we op blz. 104 dat de Coster herhaaldelijk beproefde te vluchten toen hij naar den Keizer werd gevoerd zoodat er moest worden overgegaan om zijn banden op den rug vast te binden. Napoleon ontving hem welwillend en sprak hem aldus toe: ‘Mon ami il faudra répondre à mes questions comme si vous parliez à vos enfants. Renseignezmoi exactement et je vous récompenserai bien plus que vous ne pouvez vous l'imaginer. Ne cherchez pas à me donner, des titres. Portez simplement la main à votre bonnet et répondez brièvement et clairement quand je vous interrogerai.’

*) Zij behoorden tot de zwarte huzaren op wier chacot een zilveren doodskop prijkte.

† Duhesme werd den 18^en Juni 1815 te Planchenoit doodelijk gewond en stierf twee dagen later te Ways, nabij Genappe, alwaar een gedeokteeken op zijn graf, door zijn nagelaten betrekkingen werd geplaatst.

[p. 424]

de weifeling der kans op; de Franschen trokken terug tot Frasnes en lieten het slagveld aan onze troepen, die er bleven bivouacqueeren. De retraite van ons leger volgde, naar de zijde van Brussel in den morgen van den 17^en in de beste orde, terwijl in den namiddag van dien dag de opmarsch der Franschen een aanvang nam, die met lange colonnes langs den Namenschen straatweg en door de velden aanrukten. Napoleon passeerde Quatre-Bras dien dag met zijn staf, tusschen vijf en zes in den namiddag.^*) De Fransche soldaten vroegen aan den kastelein van de herberg aldaar, hoe ver Brussel nog van Quatre-Bras verwijderd lag. Zes uren, was het antwoord. Zoo, zeiden zij, dan zullen wij er nog wel een diner vinden! Zij vonden echter, volgens genoemden kastelein, reeds de soep te Mont St. Jean en hebben den bouilli niet begeerd. Welk eene debâcle moet het geweest zijn, toen het overschot van het Fransche leger hier den volgenden dag (den 18^en) wederom doortrok. Onbeschrijfelijk was de wanorde; de Franschen sneden de strengen der paarden voor de caissons door en met hun tweëen of drieën op één paard gezeten, vloden zij heen, zoodat de achtergelatene caissons en ander voertuig de passage langs den weg niet weinig belemmerden. Als gewoonlijk had Napoleon eenige gensdarmes van de Garde in de achterhoede geplaatst om op de vluchtelingen en deserteurs een waakzaam oog te houden. In het eerst gelukte dit eenigszins door geweld, totdat er in den avond een officier verscheen, die hun toeriep: ‘Maakt de menschen niet ongelukkiger dan zij reeds zijn. Loopt maar eens naar het slagveld en ziet hoe wij toegetakeld zijn. Maakt liever ruimte voor den Keizer die spoedig volgen zal!’ Die gensdarmes zochten toen ook hun heil in de vlucht, terwijl zij die geen paarden bezaten, naar de boeren trokken ten einde daar hun monteering tegen een blauwen kiel en witte muts te verwisselen.

de reiskoets van napoleon i in het museum tussaud te londen. [naar een schet].

Gedurende de vlucht waren er verscheidene officieren van hoogen rang die Napoleon vervloekten, als vooruitziende de rampen welke zich boven Frankrijk samentrokken. De ellende steeg hier bij de Franschen ten top. Door vermoeienis en honger gekweld zagen zij bovendien het dreigende zwaard der Pruisen, waarvan geen genade te verwachten was, al nader en nader komen.^*)

Wat echter tot de meest belangrijke zaken mag gerekend worden welke door de geallieerden tijdens den slag werden buitgemaakt is de reiskoets van Napoleon, waaromtrent ons Léon van Neck in zijn interessant werk ‘Waterloo Illustré,’^† een uitvoerig relaas geeft en we hier laten volgen.... Op een

*) Ter verduidelijking diene wat Generaal Knoop omtrent het bovenstaande schrijft in zijn populair geschreven werk ‘Quatre-Bras en Waterloo,’ blz. 63-64: ‘Wellington had gedurende den nacht van den 16^den op den 17^den Juni te Quatre-Bras verschillende versterkingen gekregen, en nog niets wetende van Blücher's nederlaag bij Ligny, maakte hij zich gereed om, in verband met het Pruisische legerhoofd, op den 17^den den strijd van den vorigen dag voort te zetten. Eerst op den ochtend van den 17^den kreeg de Britsche veldheer het bericht van den aftocht der Pruisen, en dit veranderde zijn besluit en deed hem nu bevel geven tot den terugtocht naar de zijde van Brussel Om 10 uur 's morgens begon het Engelsch-Nederlandsche leger die beweging. Ook hier valt het gemakkelijk aan te tonnen, dat Napoleon weer de beslissing van den oorlog in handen had.’

*) De Engelsche overste Ponsobey die den 18^en zwaar gewond werd, geeft omtrent den slag de volgende merkwaardige mededeeling: ‘Vele verwarringen en misverstanden ontstonden door gelijkvormigheid der monteering. De Belgen in 't bijzonder leden zeer wegens hun overeenkomst met de Franschen, daar zij nog dezelfde uniform droegen, welke zij onder Bonaparte hadden gedragen.’
Vaderlandsche Letteroefeningen 1817, deel II, p. 763.

† O. Lamberty, éditeur, Bruxelles 1903.

[p. 425]

halve mijl afstand van Genappe deed de generaal Petit, die het niet meer noodig achtte de gevechtsformatie te handhaven, de carrés verbreken en in collonnes bij secties marcheeren. Op dat oogenblik verwijderde de Keizer zich om Genappe te bereiken, waar hij den vijand hoopte tegen te houden en het overschot van het leger te verzamelen. Hierin mocht hij niet slagen. Hij stapte in zijn reisberline, die te midden der verlaten rijtuigen teruggevonden was. Men was nog niet met inspannen gereed, toen hoera's der Pruisen zich deden hooren. Haastig verliet Napoleon het rijtuig, besteeg weer zijn paard en slaagde er in met een klein gevolg te ontkomen. De Pruisen beroofden de berline, die een necessaire, een degen, een ijzeren ledikant en een uniform bevatte, in de voering waarvan eenige ingezette diamanten, van een millioen waarde, genaaid waren.^*) Men zegt dat zich ook in het rijtuig een pak proclamaties van den Keizer bevond: ‘Aan de Belgen en aan de bewoners van den linker Rijnoever’, bij voorbaat gedateerd: Brussel, Keizerlijk Paleis te Laeken.

De koets is tegenwoordig te Londen te zien in het Museum Tussaud waarvan in den catalogus staat: ‘Het beroemde militaire rijtuig van Keizer Napoleon, waarin hij den tocht naar Rusland maakte. Het werd op den avond van den slag bij Waterloo buitgemaakt en door den Pruisischen officier, die er zich van meester maakte, den Prins regent (George IV) aangeboden, die het later aan den heer Bullock, den directeur van de Egyptian Hall te Piccadilly van de hand deed voor de som van 2500 pond sterling.’^†

De toevloed van nieuwsgierigen was zeer groot toen dit merkwaardige rijtuig ten toon gesteld werd. Het was te Brussel gemaakt en werd te Waterloo bestuurd door den militairen koetsier Jean Horn, een hollander van Bergen-op-Zoom geboortig en sedert 1805 in 's Keizers dienst.^*)

*) In het Nieuws van den Dag van 15 Februari 1893 komt over die juweelen het volgende bericht voor:
‘De Duitsche Keizerin heeft dezer dagen op een hof bal een sieraad gedragen, dat algemeen de aandacht trok. Het was namelijk de hoedgesp van Napoleon I, door den Keizer gedragen bij de kroning in de Nôtre-Dame en na den stag bij Waterloo door Pruisische huzaren met het rijtuig van den verslagen Keizer meegenomen.’
Deze gesp was met diamanten omzet.

† Het rijtuig heeft een donkerblauwe kleur met vergulde afzelsels en het keizerlijk wapen op de portieren. Bij hare komst in Londen deed het inwendige dezer koets zien hoe practisch het er voor Napoleon ingericht was. De blinden achter de raampjes werden door middel van veeren geopend en gesloten en konden aan weerszijden worden vastgemaakt. In de kap van het rijtuig bevond zich een netwerk om kleine reisbenoodigdheden in te plaatsen, terwijl het vooreinde verscheidene kleine kastjes had, deels voor berging van landkaarten, telescopen, enz. Ter zijde van deze kastjes was een schrijftafel, welke zoodanig uitgeschoven kou worden, dat men er onder het rijden op kon schrijven. Onder deze schrijftafel was de bergplaats voor 's Keizers saamgevouvven ijzeren ledikant niet toebehooren dat in een oogenblik in elkaar kon worden gezet. Aan een der portieren waren twee pistoolkokers aangebracht, waarin zich een koppel geladen pistolen uit de wapenfabriek van Versailles bevond. De zitplaatsen voor den Keizer en zijn Adjudant waren geheel afgescheiden. Achter in de koets was een lantaarn met een reverbère en een pijp met een veer er voor, om waskaarsen in te steken, waarvan een menigte aanwezig was. Beneden de kastjes met de kaarten was er ruimte voor den nécessaire en 's Keizers likeurkeldertje. De nécessaire was een fraai uit een stuk hout vervaardigde mahoniehouten kist, met het keizerlijk wapen op het deksel, welke verschillende gouden toiletbenoodigdheden bevatte: zooals een tandenborsteltje, scheermessen van paarlemoer, een scheerdoos, een klein inkt- en zand-kokertje, een trekpot met den suikerpot er in, twee elegante kandelaars, eenige kleine ontbijtborden en een fretboordje. Dat de Keizer niet verzuimde behoorlijk toilet te maken bleek uit de fleschjes eau-de cologne, eau-de-Lavende, vlugzout, enz. Ofschoon hij poogde alle Eugelsche voortbrengselen uit Frankrijk en het vasteland uit te sluiten, zoo gebruikte hij toch voor zich zelf een stuk zeep uit de fabriek van Windsor. Dit alles was op een zeer practische wijze geborgen in een kistje van nauwelijks ¼ voet lengte en 8 duim breedte. Het likeurkeldertje dat evenals de nécessaire van mahoniehout was vervaardigd, bevatte een flesch rhum en een flesch zoeten wijn, voorts een peperen zoutbusje, een mosterdpot, een langwerpig kastje voor broodjes, vorken, lepels en zilveren ontbijtbordjes. In een laadje van het keldertje lag een geweerkogel die vermoedelijk na een veldslag in 's Keizers kleeren was gevonden. Behalve alle reeds genoemde zaken bestond de inventaris nog uit een paar rood marokijnen pantoffels, een groen fluweelen muts, benevens een groot zilveren horloge met dito zilveren ketting, om het te kunnen ophangen; het was van een wekker voorzien en zag er over het geheel uit als een zakuurwerk van buitengewone grootte. Een karmozijn fluweelen zadelkleed, toebehoorende aaa Jérome Napoleon, waarop initialen, adelaar en bijen in goud geborduurd prijkten, voltooide het geheel.
Toen het rijtuig buitgemaakt werd was het bespannen met vier bruine Normandische paarden.

*) Johannes Koenraad Horn staat in het doopboek te Bergen-op-Zoom ingeschreven op 9 April 1787. In zijn ‘Souvenirs’ - gedeeltelijk overgenomen in den Intermédiaire van 10 Sept. 1894 - schrijft hij dat toen de vlucht der Fransche in den avond van den 18en algemeen werd, hij 't raadzaam oordeelde niet met het rijtuig van den verslagen Keizer bij de troepen op den weg naar Genappe te blijven, maar langs een omweg dat plaatsje door de velden te trachten te bereiken. De weg door het land bleek echter onbegaanbaar te zijn, zoodat hij dan maar besloot te blijven waar hij was. Eenigen tijd daarna kwamen er Pruisische lanciers en infanteristen opdagen en daar Hom ongewapend was vermeende hij dat zij hem slechts gevangen zouden nemen, doch in plaats hiervan ontving hij lanssteken in den rug, geweerschoten in de beenen en in zijn rechterarm, in 't geheel tien kwetsuren. Hij viel vervolgens buiten kennis en toen hij weer bij kwam bevond hij zich te Genappe in een woning vol gewonden, opgenomen. Vandaar zag H. zich naar Brussel vervoerd waar zijn zwaar gekwetste rechterarm werd geamputeerd. Een maand daarna werd hij bij een aantal krijgsgevangenen te Ostende ingedeeld. Na zijn invrijheidstelling keerde hij naar Parijs terug en mocht door het Fransche Gouvernement voor zijn bewezen diensten een jaarlijks pensioen van 400 francs worden toegekend.

[p. 426]

Ten slotte zullen we ons bepalen tot het geven van een paar mededeelingen uit een dagboek van den sedert jaren overleden Haagschen ingezetene J.S. Hurau, over den indruk dien de tijding van den slag te 's Gravenhage veroorzaakte.

Na eerst over de bewegingen der legers uitgeweid te hebben zegt Hurau, dat in den morgen van den 20^sten Juni de aard der verwonding van den Prins van Oranje - een geweerschot in den linkerschouder - nader bekend werd, welke ongerustheid baarde, hoewel die spoedig op zijde werd gedrongen door de tijding van eene groote overwinning.

Tegen den middag werd de behaalde zege door het losbranden van het geschut in den Koekamp en het spelen van het carillon der Groote of St. Jacobskerk den inwoners bekend gemaakt, hetgeen alom groote vreugde veroorzaakte; vele vlaggen werden uitgestoken, terwijl 's avonds een algemcene illuminatie volgde. Voorts werd ingevolge 's Konings bevelen bepaald, dat ter eere der behaalde overwinning een algemeene dank en bededag in alle kerken van het Vereenigde Koninkrijk zou gehouden worden. In België werd den 2^en Juli in de Godsgebouwen een plechtig Te Deum gezongen dat door den Prins van Oranje in de St. Gudule te Brussel bijgewoond werd. In de noordelijke provinciën vond de algemeene bededag drie dagen later plaats.

Sedert is er nog geen eeuw verloopen en wat schijnen die tijden al veel verder achter ons te liggen. Toch wordt ieder jaar die gedenkwaardige slag door het uitsteken der vlaggen op de kerktorens herdacht hetgeen ons herinnert aan de spreuk: ‘Magno usui est memoria rerum gestarum’ (van groot nut is de gedachtenis aan het verledene).