Elsevier's Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 15

Zwerversverhalen.
Door H.R.

Een Zwerver Verliefd, door Arthur van Schendel. Amsterdam, W. Versluijs, 1904.

‘Tot laat in den nacht zat Rogier, in mantels gehuld, dicht bij de klare vlammen met den monnik te praten. Hij vroeg telkenmale bijzonderheden omtrent Lugina en staarde dan een poos in het vuur, terwijl de ander met zachten, dartelen klank aldoor sprak en aanmoedigenden raad gaf; er was een wonderlijk vloeiende maat in zijn woorden van liefde en vrouwen en de geheimenissen van het hart, een maat die telkens wederkeerde en Rogier's gedachten van zoete levendigheid bewoog.’

De ‘wonderlijk vloeiende maat,’ die Rogier zóó ontroerde, dat hij ‘onverwachts’ sprak, met een stem, bevende van ernst, ook wij kennen haar, want in dit boekje is zij op iedere bladzij; bij 't lezen worden ook onze gedachten van ‘zoete levendigheid’ bewogen; als schaduw-koel murmelend, lichtjes sprankelend watervlieten, uit groenig metalen muil in verweerd steenen bekken, zoo vielen de zinnen en vulden ons stil aandachtige wezen van langzaam genot en weemoedige peinzing.

Historische roman? Men kan het bezwaarlijk zoo heeten, dit lieve boekje van liefde-onrust en zwerversgedroom. Het eenige jaartal, dat er in voorkomt, is dat van de uitgaaf, voor, op het titelblad. Wij vernemen, dat er een keizer is, die krijg voert tegen den paus, wij zijn te Pisa of in de kampen van Rogier, die met zijn Italianen en Saracenen den keizer dient, maar wij zien van die schoone streken heel weinig, en bijna niets van den oorlog, niets dan een snel-gesmoord marktgevecht, de soms strak-visioenende krijgersfiguren, van Walid, den somberen Oosterschen hoofdman, van ouden Carolus, den brigadier, - ‘hij had een onverschillige minachting voor vrouwen’ - en die van den keizer - lezende in een ‘zeer groot boek.’ 't Is niet te doen om den oorlog, noch om de historie. Maar om Tamalone en zijn zwerversnatuur, om dien dichter-fantast in de pij van een monnik, die ook al niet ‘in de wereld vooruit komt’ anders dan op de oorspronkelijkste wijze, n.l. te voet, van den een die hem brood naar den ander die nachtverblijf wil verstrekken in ruil voor zijn dolle verzinsels, Tamalone, die ‘met diepe vroomheid berust in wat de tijd hem geven zoude’, en in die berusting zijn kracht vindt. ‘Wel slopen bedrieglijk gedachten uit sluwe ondervinding gesproten, dat hij die zich tot wanhoop veroordeeld weet en die niets te verliezen heeft dan 't licht der zon, de macht heeft vele menschen te dwingen ten eigen baat, immers wie sterven wil kan beschikken over het leven van den koning; dat hij zich zelven niet begrijpende ook zijn lot niet kennen kon, - en dat er velen gelukkig werden die sterk genoeg waren

[p. 214]

om waarlijk te lijden en met daden te streven naar wat zij begeerden. Doch zijn hart bleef koel in de onwrikbare zekerheid, dat slechts het onverwachte schoon is en het ontvangen waard.’ (Bl. 98). Uit liefde tot liefde, en romantisch avontuur, heeft hij een meisje geschaakt voor zijn ‘vriend,’ den hoofdman Rogier. Ongelukkig verlieft hij nu zelf op dat meisje. Maar hij heeft geen behoefte haar dat te bekennen. ‘De slapende vrouw daar ginder beminde hem niet; hij had genoeg beleefd van vrouwen, die hij met opzet tot liefde behaagd had. Hij verkoos zijn hart onuitgesproken te laten met de dwalende hoop, dat het toeval, het heerlijk toeval, dat hij aanbad, Mevena's gelaat met lieven glans tot hem mocht keeren.’

En later wenscht hij ook dat toch eigenlijk niet meer. ‘Zou hij niet gelukkiger zijn zoo hij slechts aan haar denken kon,’ zoo peinst hij, terwijl blijdschap hem sneller doet gaan. ‘Hij had de heerlijke doellooze vrijheid weder van te zwerven onder vreemde menschen.’ (Bl. 131).

En (blz. 133) ‘op zijn bed in den deken gewikkeld voelde Tamalone zijn voeten nog prikkelen van het loopen en voor hij zijn gedachten in behaaglijken slaap verloor rees er onverwacht ééne nog in verschietende klaarheid: hij had haar lief, zoo zéér dat haar wederliefde hem niet gelukkig zou maken.’

Maar de tijd wilde anders dan Tamalone.... De keizer verbiedt Rogier Mevena te huwen; zij is een dochter van Lugina, zijn vijand. En Rogier... gehoorzaamt. Zoo komt het dat Tamalone zijn ‘vriend’ Rogier moet dooden, dat ook Mevena sterven moet en dat de monnik zijn zwerverspad vervolgt met haar kindje op zijn arm.

Dat was dus het onverwachte dat hem de tijd had gebracht....

Er is een oude toon in deze vertelling, een toon soms als van een Middeleeuwsche kroniek, de toon van iemand die bij den schijn van een vlammend vuur in den nacht een verhaal doet, bij wijlen lustig, bij wijlen somber of weemoedig. De stemming is als die van Simon en Josse: (blz. 128). ‘De broeders besloten te wachten tot hij kwam en zaten ter wederzijden van het vuur over Mevena te praten. De ruitjes klepperden grillig in 't raam door de vlagen van den wind; achter het huis sloeg de torenklok dreunend het uur van den nacht, die stiller werd naarmate de mannen langer wachtten.’

Nu en dan wordt men bij 't langzame lezen door woorden en woordverbindingen, door beelden en vergelijkingen plotseling aan een gansch andere soort moderne litteratuur herinnerd; dan flakkert even de stille vlam, beseft men, dat toch geen ‘croniqueur’ maar een man van nu den roman heeft geschreven en - zij 't kiescher verborgen dan vaak in een realistisch verhaal - eigen droomen en denken, zwerverslust en zwerversleed heeft geuit.

En een enkele maal gaat de fraaie klare en toch gedempte toon van verhalen even verloren, krijgt men een impressionisme dat ganschelijk niet middeleeuwsch is. Zoo dit bv.: ‘en de kreten der soldaten krioelden door het rookende plein, ontzaglijk als een zwarte roofvogelzwerm.’ De vergelijking doet het alleen eenigszins door den klank van den zin en doordat men bij ‘krioelen’ en ‘roofvogelzwerm’ denkt aan de soldaten en niet zoozeer aan de kreten.

Het is jammer dat de heer Arthur van Schendel zoo heel weinig schrijft. Maar als hij door meer te gaan schrijven anders zou schrijven, zullen wij toch maar geduldig wachten en niet murmureeren....

Op den Zoom, door G. Simons, Haarlem, De Erven F. Bohn, 1904.

Op welken zoom, is men geneigd te vragen. Dit wordt niet recht duidelijk. Maar 't is van weinig belang. De titel zegt wel niet veel, maar dat hoefde ook niet, en dat wou hij waarschijnlijk ook niet, deze jonge, frissche, krachtige schrijver. Waartoe pocherij, hij kon zich de weelde veroorloven uiterlijk stil en bescheiden te zijn, overtuigd dat zijn werk voor hem spreken zal, zijn kleurig beeldende taal, zijn franke en scherp-juiste zegging.

Een belangwekkende persoonlijkheid ook deze auteur, complex van persoonlijkheden zou men haast zeggen. Zijn boekje bestaat uit zes opstellen - om maar een algemeene bena-

[p. 215]

ming te kiezen; schets, novelle, verhaal, niets anders is er dat hier voldoet. - In de eerste vijf meent men terug te vinden het Vlaamsche schrijverskarakter: een jonger broertje van Streuvels, familie van Buijsse. Datzelfde forsche en kleurige, levendige je laten-zien en de waarheid zeggen, afgewisseld door romantiek, fantasieën, niet altijd substantieel, wel eens neigende naar het moorderige, het bloederig melo-dramatische, waartoe de Vlamingen, voor ons verwonderlijk, veelal te vervallen plegen. Voor ons verwonderlijk, tot we gaan denken over den aard van hun realisme en er meer liefde in vinden tot al wat daar klinkt, kleurt en geurt, boeit en schakeert, dan innig begeeren om door te dringen tot op den onderstroom, kern der kleurige dingen, drukke gebeurlijkheden. 't Zijn meer schilders dan filosofen, maar altijd dichters, zoo peinst men. Heerlijke jonge vreugd om het schoon van de wereld, kinderlijke ontzetting en schrik voor het donkere onheil door passies gesticht, weinig diepte van aandacht, ernst van droom-stille stemming....

Een soortgelijken indruk maakt Simons, ik zei het al, in die eerste vijf opstellen. 't Zesde: ‘Aan Boord en aan Wal,’ het laatste en langste, is van gansch ander kaliber, is echt Hollandsch werk, zwaarmoedig, stemmingsvol en van een overgevoeligheid voor omgeving waarvan wij in Hollandsche boeken de stille sensaties zoo dikwijls al mochten doorproeven. Het doet somtijds denken aan Coenen, speciaal aan de ‘Reisindrukken’ door dien nerveusen noteerder van 't leven geplaatst in zijn laatste bundel: ‘Vluchtige Verschijningen.’ Ook Simons geeft hier zijn indrukken weer van een bootreis naar Londen en de eerste dagen daar doorgebracht. Eerst het vertrek, het smartelijk afscheid van 't eigen land, van de eigen woning, die leeg-geruimd nu, planknaakt en hol om hem heen staat en waar hij alleen is

‘Nu eindelijk dan alléen, niet wegschuilend voor de zielsgierige wantrouwenden, niet schuwend de vragende blikken van de beangste goeden - nu vrij en alleen met zijn smart in het kille, leege huis, waarin het verdriet ommewaart als een droef-klagende vrouwe in rouwe. Alléen thans in het dood-stille huis waar geen geur van huiselijke gezelligheid meer streel-zweeft, geen helder geluid van gullen lach, geen zang van kinderlijke vreugd.’

‘Zijn stap alleen op de houten trap, schrik aanjagend vreemd op de onbedekte treden, en kil de koude portalen holklinkend en echoënd elk klein geluid, angstwekkend de leege kamers met de door zon verschoten behangsels waar geen plaatje meer de gewone stemming opwekt. Geen huiselijke schemer ruizelt meer door de eens gezellige vertrekken als zachte stemmen van goede vrinden. Het kille licht schamper grinnikt door de nooit vermoede hooge vensters, tegen de houten planken, vloeren vreemd wit als van een ziekenhuis. De schoorsteenen koud, elke weldoende warmte verre, staan doelloos brutaal te wachten.’

‘Hier op het balcon staande en wetend achter hem dit levenlooze huis waarin al verdriet en alle vreugde verteerd is, krampt de ellende nogmaals hevig in hem op, toewringend zijn keel als een leste langzame worging.’

Vreemd, of misschien juist niet vreemd, typeerend, dat de schrijver na deze intens waargenomen, fel gegrepen stemming, toch nog behoefte gevoelde aan verheviging van buiten-af en er op volgen laat:

‘Zijn heldere oogblik verduistert - hamerend slaat de hagelstorm tegen de ruiten, wind giert en fluit, en rammelt snokkend aan vensters en deuren.’

Maar dit is ook de laatste maal dat zijn ‘heldere oogblik’ verduisterde; verder heeft hij den hagelstorm niet noodig gehad om het lijden van dezen zielsmoede onder den druk der omgeving te uiten.

Voor hij zich te kooi begeeft is de nachtreiziger nog even aan dek gekomen:

‘En het wanhopig kleine lichtje daar boven in den mast, weifelschijnend op het leege dek.’

‘Alleenig nu als voortgedragen door het onmetelijke, doelloos schijnbaar, zwevend tusschen water en lucht, voort de eeuwigheid in, zwart ondoorgrondelijk, staat de eenzame mensch zwaar van zwaarmoedig peinzen.’

‘Het is 't geluid der machine vlak voor de rookkamer bovendeks dat hem tot de werkelijkheid terugroept. Klinkhamerend als vele woedend ijverende smeden, boks-stompend,

[p. 216]

spier-rekkend, springend en wringend, elboog-hoekend, arm-strekkend gaan de zuigstangen heen en weer, óp en neêr.’

‘De eenzaamheid treurt om hem.’

‘Er zijn geen lichtsignalen meer van het goede bekende land, er gluipen geen bloed-kollende oogen meer spiedend door den zwarten nacht... maar slapen gaan... maar slapen gaan... de rust in met die doodmoede gedachten... rusten... rusten... en niet meer hooren die weenende stemme, snikkend en verstikkend elke blije hoopvolle herleving.’

‘De trap af. Onwillekeurig het zien naar 'n portret, tegen de houten beschutting, van den Duitschen keizer... witte reddings-boeien waarop zwarte letters: Vienna... 'n glimlach over het koele strak-bleeke gezicht van den eenzame - flauw de visie - met zoo'n bandje om het naar rust langende lijf... in zee... in zee....’

Dat iemand als deze zwerver-tegen-wil-en-dank, die zich telkens met innig heimwee herinnert de ‘jubelende velden’ in het ‘vlakke land,’ dat zoo een zich in Londen onthuis en gedrukt voelen moet is duidelijk. Toch is hier zijn visie nergens al te zeer verhevigd, wij voelen voortdurend grond in deze gemoedsuitingen en wij vinden haar wel zeer Londensch een impressie als deze van den ‘underground’ en de stad daarboven.

‘Een vreemde droefenis overhuiverde hem, en bijna angstig staarden zijn oogen naar al die onbekenden, stom en zwijgend voor hem. Diaboliek in deze afgrond-somberte doken de koppen op, weifelende omtrekken waarin alléen de levende oogen glansden straf zichtbaar. En hij voelde zich ver van het straatbeukende bussengeweld, ver van het donderende beweeg daarboven, als een slaaf van ontzachelijke zwarte machten, die hem vasthielden hier in deze afschuwelijke mijnen, wier vunze vuilheid hem besmette met roetzwart en grijs pulverend stof. De verstikkende tabakslucht vulde zijn naar adem hijgende longen...’

‘Stop!’

‘Met plotse onverwachte nijdige schokken, vóor- en achteruit, nog eens en nog eens weer stonden de om-olie-krijschende wielen eindelijk stil.’

‘Er uit, er uit!... en snel de trappen op, naar buiten... stond hij daar als verdwaasd voor een enorm groot grasveld.’

Nog iets over de eerste vijf... opstellen. Panharingvisschen is als een levendige schets-in-waterverf, lekker nat en waaierig frisch. Maar - wel heel erg jóng nog. Als wij lezen dat de jongelui, na vroolijken visch-tocht, na 't schransen en drinken, in 't roetje, door 't monotone watergekabbel tegen de kiel van den schokker in een droefgeestige stemming geraken, zóó zelfs dat ‘tranen welden in de oogen van de vrienden, om lang vergeten verdriet’ dan denken wij glimlachend aan menigen sentimenteelen dronk dien wij... (hm!) bijgewoond hebben.

‘De Antiquaars’ vind ik 't best in dit eerste gedeelte van 't boekje. Een paar kostlijke typen, die beide gochemers, en niet minder de pastoor, die hun de prachtige oude triptiek verkocht om er fonkelnieuwe vergulden dingen voor in plaats te kunnen krijgen, versiering voor zijn kerk. Een vertelling vol leven en kleur. De scène met de lamp bij de kist vol kostbare spullen, daar zit niet alleen couleur local, daar zit warm coloriet in.

Maar in ‘Van de zeven geitjes’ (Maan-Idylle) en in ‘Lijkie-Spelen’ is Simons, voor mijn gevoel, van de wijs geraakt. Dit fantastische, spokig-romantische, 't is zoo'n verleidelijk genre, 't lijkt gauw heel wat, maar 't is zoo bedrieglijk. En 't lugubere is ook voor dit talent te goedkoop een effect. ‘Op schobber-de-bonk’ is alweer reëeler, hoewel ook die oude wijfjes mij al te bloedeloosheksig zijn, te prenterig-perkamenterig, te verfantaseerd.

Nog eens, dit is een frisch-jong talent, waar we veel van mogen verwachten. Levendigheid en kleur, daar kunnen we nooit genoeg van krijgen. Fantasie - als 't u blieft! Mits er diepte zij tevens. Een typisch woord van Simons: ‘teem-grijzend’. Toch, niet altijd teemt, ook voor hem, de grauwe wereld, hij vond er ook wel nuances in en.... schoonheid. Stemmingen, die aan de vreemde verlangens van 't menschengemoed zoo wonderwel kunnen voldoen.