Elsevier's Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 14

[p. 168]

Würzburg.
Door G.B. Hooijer.

O, dat gemoedelijke, rustige, kalme Duitsche stadje, dat Würzburg heet!

Het ligt zich te koesteren in een plooi van het reusachtig tapijt over Frankenland uitgespreid, waarin iedere steek een wijnstok of een korenaar is, groote blokken van groen en goud bordurend op den vruchtbaren grond, waarboven wappert de lichtblauwe en melkwitte geblokte banier van het trouwhartig koninkrijk Beieren.

Zooals het landvolk in den schafttijd zich uitstrekt op den afgemaaiden akker, en, met het gezicht geborgen in de gekruiste armen, roerloos neerligt en uitrust, zoo liggen hier de lange, breede, vlakke heuvelruggen te blakeren in den heeten zonneschijn. En zooals een landman des Zondags omzwerft tusschen zijn velden, zoo drentelt hier de Main tusschen vruchtdragende heuvelklingen door, dan links, dan rechts zich wendend, met groote slingeringen langzaam het bouwland doorloopend, even stilstaand om in haar helder water oude vestingmuurtjes en wachttorentjes van stadjes te weerspiegelen, en dan weer voortslenterend den weerschijn van rijen netjes aangeplante boomen langs de breede rijkswegen te rimpelen, zooals koren rimpelt onder het handstrijken van den boer.

gezicht op würzburg.

Slechts een enkele rug, hier en daar, is bedekt met beukenbosch, dat in eens als een steile, groene wal oprijst uit de korenakkers; slechts een enkel eilandje in de rivier draagt populieren en linden, wuivend boven kleiner hout; maar overigens rest er niets meer van de zware bosschen, die de Romeinen en Franken hier vonden. Het is boven op de heuvels een boomloos vergezicht over een oneindige vlakte van breede, gelijkmatig

[p. 169]

hooge grondverhevelingen, als over de machtige, deinende waterruggen, die in de Indische zee aanstuwen van de Zuidpool. Zoele warmte hangt over die schaduwlooze oneindigheid, zwaar ademend als moe van vruchtbaarheid. Het zachte blauw van den morgenhemel wordt violet, waar het wegdommelt achter de eenzame, rijpende akkers, en vormlooze grijswitte nevelen hangen roerloos boven de onzichtbare valleien.

Het majestueuse van de Campagna om Rome is hier niet, en het sappige van de Hollandsche laaglanden ontbreekt, en toch doet hier het land denken aan beide, door het heel even herinneren aan dat, wat beide zoo wondervol maakt: de violet gekleurde lucht boven de zonnige ruimte vol kantige schaduwen van het eene, en het frissche groen onder de roomwitte stapelluchten van het ander.

Het Frankenland is tusschen die beide als de Beiersche boerin van hier, met haar bleek, geelig, verbrand gezicht, meer dan onbevallig verscholen onder den witten hoofddoek, vast geknoopt onder haar kin, naast de zwartoogige, bruine, contadina met helgekleurd sjaaltje dubbel gevouwen op de zwarte haren, en de roodwangige, blanke Friezin onder haar gouden kap.

Het is het fletsche, lichte blauw en het wit van de Beiersche kleuren, naast het groen, wit, rood van Italië en het rood, wit, blauw van ons vaderland. De felle, droge hitte van het Zuiden en de vochtige koude van het Noorden mengen zich hier tot een weeke atmosfeer, die gedurende een zestien eeuwen de krachtige, bloedrijke Friezin en de frissche Geldersche deerne vervormden tot de zooveel slappere, bleeke Oost Frankische vrouw.

Want Friezen en Gelren waren het, die dit land bevolkten, als ten minste de onderstelling waarheid bevat, die Magister Lorenz Fries, de geheimschrijver van eenige Würzburgsche Vorst-Bischoppen, in 1546 in zijn kronieken neerschreef.

Die heel, heel oude relatie van de Franken met ons, bewoners der lage landen aan de zee, bracht mij er toe een parallel te trekken tusschen het Würzburg en zijn bewoners uit den tijd van dien kroniekschrijver en de stad en het volk, zooals ik beide met eigen oogen zag.

Een schetsje te maken van het stadje, zich weerspiegelend in de kalm vloeiende wateren van den liefelijken Main, daar waar het nog zijn middeleeuwsch karakter het meest heeft behouden, was een hulpmiddel voor beide doeleinden geschikt.

De zware steenen brug was toen pas een drie kwart eeuw oud, maar had aan beide einden een stevig poorthuis, waardoor de gemeenschap kon worden verbroken tusschen het woelige Würzburgsche volk en zijn heer en meester den Vorst Bisschop in zijn versterkt slot op den Mariaberg, aan de overzijde der rivier, steil oprijzend achter St. Burkhardt's kerk en klooster.

Het groote gebouw achter de brug is, ten minste wat zijn fundamenten betreft, nog steeds dezelfde watermolen, waarin de Würzburgers sinds eeuwen en eeuwen hun graan lieten malen.

En boven het dak van het nieuwe raadhuis daarachter verheft zich de sierlijke toren van de beroemde Mariakapel, die ruim een eeuw vroeger gebouwd werd ter plaatse, waar het Jodenkwartier en de synagoge in vlammen waren opgegaan in een der vele vechtpartijen tusschen vorst en volk.

Wellicht dagteekenen de oude huisjes, wat meer stroomafwaarts aan denzelfden rivieroever, ook nog uit dat einde der middeleeuwen. Zij kunnen ten minste een begrip geven van wat het stadje toen ter tijd aan huizenbouw te zien gaf.

Zulk soort van geveltjes verhieven zich toen achter den schutsmuur langs den rivieroever en vormden verder landwaarts nauwe, donkere straatjes, zooals de Franziskaner Gasse en vele andere nu nog zijn, of schikten zich om de groote markt vóór de Mariakapel en om de kleine pleintjes voor het oude raadhuis met zijn mooien vierkanten toren en tusschen de Domkerk en de Neu Münster, waarvan ik den toren nog kon aangeven.

Dat alles, kerken en kloosters, de bisschopszaal, de ruime woningen der Domheeren, de werkplaatsen der gilden, de krotten van het gemeene volk, was als samengeperst binnen een halfcirkelvormigen, lagen muur,

[p. 170]

om de 100 meters voorzien van een wat hooger rond torentje met puntig dak, met hier en daar een poort tot uitgang naar buiten-kloosters en kerken.

franziskaner gasse.

En in dit kleine nest, haast niet te vinden tusschen de plooien van het uitgestrekte heuvelland, spookte het toen als in een helschen brouwketel.

Zij hadden moeten vluchten, de Domheeren en geestelijken, die daar hadden rondgewandeld met gekrulde en gepoederde haren, gekleed in veelkleurige, met bont omzette en met zijde bestikte rokken, versierd met gouden halskettingen, armbanden, ringen en kleinoodiën, gewapend met lange messen in zilveren scheeden, en gedekt met mutsen en hoeden omwonden met parelsnoeren en door veeren overwuifd.

Weggejaagd waren de ontuchtige vrouwen, waarmede zij leven mochten in liederlijkheid en wellust, mits zij daarvoor slechts de belastingpenning opbrachten aan hun heer en voorganger den Bisschoppelijken Vorst.

Hun woningen waren geplunderd, hun wijnvaten opengestoken en leeg gedronken, hun kloosters vernield en hun minzieke nonnetjes vermoord.

Want plotseling waren de boeren en lijfeigenen der geestelijkheid en der edelen over geheel Midden Duitschland in verzet gekomen tegen onduldbare afpersing en onderdrukking, en hadden hun banieren geheven in opstand tegen hun meesters.

Nu huisden de burgemeester en stadsraad voor goed op het stadhuis en ontvingen de afgezanten der boeren, in dichte drommen gelegerd om de stad, zoowel als die van den gevluchten Vorst-Bisschop, wiens trawanten het kasteel op den Mariaberg bezet hielden en dreigden de stad te zullen plat schieten.

De stadspoorten waren bezet door het vendel der geïmproviseerde burgerwacht, die daar per dag meer wijn verorberde dan ze te huis in veertien dagen zou gekregen hebben, volgens mededeeling van onzen Lorenz Fries, die het geval met eigen oogen aanschouwde.

Götz von Berlichingen en Georg Mesler, de hoofden der opstandelingen, alsook de graaf van Wertheim en de vele andere edelen, die de partij der verdrukten gekozen hadden, reden, zwaar geharnast, door de nauwe straten. Voor de herbergen en wijnhuizen verdrongen zich handwerkslieden, kuipers en brouwers, wijnverbouwers en leden van het visschersgilde, van dat der houtsnijders en kannegieters.

Frans Bermeter, de jolige troubadour, zong er zijn oproerliedjes, al tokkelend op zijn citer, en las er de zelf verzonnen brieven voor, die hij deed voorkomen als door de boerenleiders en den stadsraad geschreven. De schilder Stephan Dithmar zat naast hem, en de oud-burgemeester en beroemde beeldhouwer Tillmann Riemenschneider bleef even naar hem luisteren, voor hij zijn mooi dochtertje Gertrud

[p. 171]

uit de wilde drukte onder de slagschaduw van de statige Mariakapel voerde naar zijn stille werkmanswoning; want de markt werd overstroomd door drommen van halfdronken boeren, omhangen met fluweelen en zijden kleederen, die zij geroofd hadden in de veroverde en verbrande burchten der edelen; de klokken luidden; soldaten rukten aan; burgers brachten wapentuig en stormladders bijeen; bevelen werden uitgeschreeuwd en trompetten schetterden, en de verwarde massa zette zich in beweging en drong op naar de brug, waarover de aanval op het slot werd geleid.

Zoo ongeveer was het Würzburg van toen. En wilt ge weten wat het nu geworden is, nadat de Main vier eeuwen lang haar water stuwde onder de bogen van de steenen brug?

Tillmann Riemenschneider, een der weinige waarlijk beroemde mannen van het millioen inwoners, die de stad gedurende die honderden van jaren bezeten heeft, is gevankelijk over die brug gevoerd om op de pijnbank in het slot de spankracht uit zijn kunstenaarshand en de veerkracht uit zijn artistenziel te verliezen.

De Vorst-Bisschop Julius van Mespelbrunn heeft er ettelijke jaren later over gewandeld, toen hij zijn tijd en zijn werkkracht verdeelde tusschen de stichting van het nog bestaande hospitaal binnen de stad en den herbouw van het afgebrande slot op den Mariaberg, waarin hij een klein kamertje bewoonde en waar hij de schotschriften tegen zijn regeering als zegeteekenen spijkerde op zijn huisaltaar, bedankende voor den titel van Keurvorst en Aartsbisschop, maar er een eer in stellend de eerste rector te wezen van de door hem opgerichte universiteit.

Veertien jaren na zijn dood is binnen de stadswallen een ander groot man verschenen, Gustaaf Adolf, Koning der Zweden. Hij heeft ook oorlogsschatting geëischt van het rijke hospitaal; maar toen hij uit den schenkingsbrief van Julius de reeks van vervloekingen hoorde, geslingerd tegen den onverlaat, die zijn stichting zou durven benadeelen, heeft die protestantsche vorst geantwoord: ‘Ich will mit diesem Pfaffe in jener Welt nichts zu schaffen haben, lasst ihm das Seine,’ en zijn grauwkleurig paard in galop gezet naar de buitenpoort van de brug, vanwaar hij uit een klein raampje de bestorming van het kasteel op den Mariaberg kon overzien en besturen.

En weinig heeft het gescheeld of hij had reeds op dienzelfden dag de ongewenschte ontmoeting met den dooden Bisschop kunnen hebben. Een groote kogel toch sloeg tegen den muur, vlak naast het raampje, waaruit hij zijn hoofd stak om een order te geven, en overdekte zijn gezicht met gruis en vulde zijn oogen met stof.

De zware karos van Keizerin Maria Theresia is door een zesspan krachtige paarden tegen de helling van de brug opgesleept, toen zij den acht en zeventigsten Bisschop kwam bezoeken in het nieuwe paleis buiten de oude stadsmuren en binnen de wallen van de toen nieuwmodische vesting

Voor de hoofdpoort van dit vorstelijk gebouw, opgetrokken in den stijl van het paleis te Versailles, aan het hoofd van zijn Domkapittel, heeft de Bisschop haar daar ontvangen, terwijl het ruime plein vol stond met zijn troepen, er zijn muziek speelde en de studenten zwaaiden met hun mutsen, waaraan breede linten fladderden.

Fransche troepen hebben de bogen van de brug doen trillen onder hun militairen pas, en de drie en tachtigste en laatste Bisschop heeft daarover voor goed zijn tot toen onafhankelijk vorstendom verlaten.

En de reiswagen van keizer Napoleon, op weg naar Moskou, heeft gerateld over die zelfde bruggesteenen, en de kamer van geslepen glas in het vroegere bisschoppelijke paleis heeft het mooie gezicht van keizerin Maria Louise weerkaatst.

Aan weerszijden van de ‘Alte Brücke’ zijn er nieuwe gelegd; de nauwe Gassen zijn ruime straten geworden, vol groote gebouwen, meest aan de geneeskunde gewijd; waar de oude vestingmuren met hun torentjes stonden, loopen nu electrische trams door de breede boulevards; over de aarden vestingwallen van later tijd ligt nu een prachtig plantsoen vol schaduwrijke boomgroepen, en in plaats van muur of wal slingert zich nu een spoorbaan om Würzburg.

[p. 172]

oude huizen in würzburg.

[p. 173]

Wat er geworden is van het lastig te besturen volkje, dat zijn eersten verkondiger van het Christendom vermoordde; dat belasting weigerde aan zijn Vorst-Bisschoppen en hen gevangen nam, verdreef of dood sloeg; dat protestantsch gemaakt werd par force en daarna weder katholiek par force; dat kunt ge zien, als ge treedt door het kunstig gedreven ijzeren hek van den tuin achter het paleis, want er is muziek in den Hofgarten.

Zijwaarts tegen den muur van het hooge terras, dat de krachtige klanken der goede militaire kapel terugkaatst tot daar, waar de hooge fontein uit haar bemoste rotsen opspuit, in het middelpunt van de ster van paden, breed omzoomd door het kleurig gebloemte, daar staan de stoere Beiersche muzikanten in de schaduw van zware boomen.

Door de twee evenwijdig loopende lanen van prachtige, honderdjarige platanen en acacia's en beuken beweegt zich langzaam en ietwat plechtig de stoet van al wat jonkvrouwelijk is in Würzburg en nette, nieuwe zomerkleedjes vertoonen kan, en al wat een hardkleurige studentenpet, of de lange lichtblauwe officiersjas dragen mag. Langzaam en ietwat plechtig. Het lichte zomerjaponnetje, waarover, tusschen het dichte bladerdak door, het helle zonlicht ronde gouden lovertjes strooit, moet bezien kunnen worden, want het is niet alleen frisch en helder en kleurig, maar lijkt ook veelal eigen werk. Het heeft iets gemoedelijk burgerlijks, iets aantrekkelijk onbeholpens, zooals het zich plooit om de wat te magere of te dikke burgermeisjes-lijfjes, zonder zwier of élégance, gewend aan werken tehuis of gebogen zitten bij de koffie, de lange, lange middag-uren lang. De deftigste juffertjes staan op de twee smalle voetpaden langs de beide, breede groengewelfde doorgangen, waar wat meer zonneglans valt op de nieuwe blouses met uitgesneden halsjes, de nieuwerwetsche, zakvormige mouwen, waardoor heen de blozende armen schemeren, en de rokken, die van achter met een hand worden bijeengehouden en de heupen teekenen, te smalle, of te breede, maar alle mooi in de oogen van al die opgeschoten jongens en jonge mannen.

Wat stappen die daar deftig in kleine troepjes van drie of vier of in een paar gelederen van vijf of zes te zamen.

Voor ieder meisje, dat zij herkennen als danseuse uit den Platzscher-garten, gaan de gras-groene, gele, scherp-blauwe, schreeuwend oranje of spierwitte petten der studiosi plechtstatig van het hoofd, dat zich langzaam en even buigend keert naar de jonkvrouw. Langzaam daalt de pet, totdat de arm gestrekt is tot achter voorbij de knie, en even langzaam heft zij zich weer en komt, met zorg gezet, achter op het hoofd met de kort geknipte haren, zoodat het kleine, glimmende klepje het voorhoofd vrij laat.

En ernstig blijven de gezichten, alle, bijna alle op de linkerwang voorzien van nieuwe of oude litteekens der wonden van de sabel, die stramheid en strengheid moet snijden in die jongensgezichten, stralend van goedigheid, al kijken ze ook nog zoo hooghartig, geel en mager van slecht eten en veel werken, of dik en paffig van het Beiersche bier. En het meisje buigt even den blooten hals, zonder lachje of een kwinkeling in de lichtblauwe oogen, nu er die statige optocht van mannelijkheid gaat voorbij haar schuchtere maagdelijkheid.

Waar twee troepjes studenten van verschillende clubs elkaar ontmoeten, gaan weer die petten plechtstatig af en op, en is het of ridders, die zoo dadelijk in het tournooiveld op elkander zullen inrijden met lans en zwaard, elkaar den groet brengen van wederzijdsch erkennen van stamboom en blazoen.

Een enkele verloofde pronkt met zijn uitverkorene aan zijn arm; een enkele elegante maakt honderd jaloerschen; een enkele mama drijft mede in den stroom.

Doch de meeste ouderen zitten op de banken en kijken en genieten van dit bal, waar de balzaal de mooie, breede, groene laan van den Hofgarten is, waar schuifelend wandelen het dansen vervangt, waar Wagner en Beethoven den dirigeerstok dwingen tot iets kerkelijks, zoodat er slechts gefluisterd wordt en gebogen en ‘gesalueerd’.

Want door al dat gespeel van die lichte plooiende japonnetjes gaat hier en daar een

[p. 174]

onberispelijk gesneden, dicht toegeknoopte, licht blauwe uniform.

De sabel tiktakt tegen den grond; de wit gehandschoende rechterhand legt zich naast en tegen de platte pet, zooals tot saluut een vlag geheschen wordt aan den mast van een schip, en in de oogen der meisjes komt even een ietsje van aanbidding.

Zoodra de muziek afmarcheert, een, twee, een, twee, zooals alleen Duitsche soldaten marcheeren kunnen, stroomt alles naar den uitgang, waar evenals oudtijds in Holland bij het uitgaan der kerken, de jongelui, die nog slechts stroohoeden en te korte broekspijpen dragen, in troepjes samenscholen. En dan leeft voor één oogenblik het steeds eenzame, in de zon blakerende plein voor het oud Bisschoppelijk paleis. Een wolk van witte parasols en vroolijk fladderende, lichte zomerkleeren, een voor het laatst stralen van kleurige clubpetten, waar tusschen hier en daar een statige, lichtblauwe militaire breedheid, wekt plotseling voor den massalen vorstelijken zetel een glimp van élégance.

ingang van den schlossgarten.

Dan glimlacht heel even, die eenzame, verlaten renaissance-bouw, en denkt aan vroegere fransche chic voor het paleis te Versailles, dat hem ten voorbeeld werd gesteld; en dan sluit hij weder de oogen om te droomen van de tijden van weleer, van beroering en strijd, maar ook van Würzburg's zelfstandigheid en grootheid en macht.