Elsevier's Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 13

De dooder.
Door P. van Assche.

't Waren zwaargeschouderde mannen met blonde vlokbaarden en zachtblauwe oogen, en breedheupige bloedrijke vrouwen, en die hadden zich met hun vee neergezet naast drasgronden en eenig bouwland, vóór eene door donkergroenende sparrenbosschen omzoomde heivlakte.

Zij waren gekomen uit eene streek van nevel, water en modder. Op hun trektocht leverde drank hun de beek, het water visch, het vee melk en kaas. Door zwenkelstaartende en soms loeiende ossen werden hun plompe wagens voortgetrokken, wijl rondom koeien bulkten, honden blaften en huilden, schapen en geiten blaatten, en de zweep boven de hoekig-breede rompen kletste.

Eens de neerzettingsplek gekozen, legden de vrouwen vuren aan. Aan dwarsgestelde sparrentakken haakten zij groote zwartberookte ketels, waarin dra de dikke karnemelkpap pruttelde. En, wijl het melkvee en de schapen graasden of de bladeren van geneverboompjes en kleine berken aftrokken, begonnen de mannen, het hemd open aan de borst, het struische bovenlijf geschoord door dikgespierde beenen, voor hen houten huizingen en voor hun dieren afdakingen op te timmeren.

Eenige weken nadien, eens de gebouwen voltooid, op een morgen vol warmtewoeling en geelgouden zonnelicht, wijl de kruiden vol dauw flonkerden en blanke nevels de verte dekten, grepen de zwervers spade en houweel, om met de ontginning van gronden te beginnen. Zij staken bossen gras en heikruid af, lieten die drogen en gebruikten ze dan tot brandstof. Het kort dennenhout werd uitgekapt. En hoe ook, onder de vlijmende zonnestralen, 't zweet lekewijs van kaken en voorhoofd droppelde, onverpoosd bleven zij steken en hakken, graven en spitten. 't Was of de spieren nooit zouden verlammen, de ruggen en borsten in 't bukken en plooien nooit vermoeien, hun krachten nooit wegslinken in dien starhoofdigen kamp tegen onkruid en aarde. En intusschen molken de

[p. 131]

vrouwen de koeien, bereidden huiden en klopten wol, waschten en plasten, bakten brood en kookten het eten.

En zoo volgden dagen op dagen, met steeds hetzelfde zwaaien van houweelen of het diep steken der spaden in de aarde, in hitte of regenslag, tot de herfstmaanden aanbraken en het nu meestal een slapend nevelland werd, nevel waarin wegen en akkers en bosschen alom werden begraven. Later, als de mist soms dunde of optrok, voerden dampuitsnuivende en waggelstappende ossen zware mestvrachten aan en in dikke laag werd dit mest dan uitgeworpen, voor de vettigheid, tijdens den winterslaap, van dien tot heden barren aardschoot, voor het machtige groeileven der lente.

Na de herfstbulderwinden, na vinnige koude, sneeuwstormen en ijzigen wintermist, spookten eindelijk de maartsche buien over het land, voorboden van lenteluwte en dra koesterende zonnewarmte.

En toen weer, de beenspieren gespannen en het breed bovenlijf achterover, stapten de bonkige kerels achter den ploeg. Weer boorde het ijzer door de akkers, wijl het winterkoorn reeds zachtekens rilde onder luwe winden, en andere zaadjes werden geworpen in de nieuwe voren, zaadjes die dra door de aarde moederlijk warm werden gezoend, tot zonne en licht ze zouden doen opschieten in weligen wasdom.

En jaren en jaren duurde die bedrijvigheid en ontginden de eenzamen, na rijke oogsten, steeds meer en meer grondlappen, wijl hun vee tezelfdertijd vermenigvuldigde.

En die zegening ziende van hun arbeid, blikten de mannen trotsch in 't ronde en zeiden soms tot hun vrouwen, als die naar 't land kwamen kijken met hun kinders, dat zij de machtigen waren der streek, de meesters, en niemand hun had te bevelen.

Maar later, wanneer zij hun rijkdom met hun kinderenaantal zagen toenemen, wortelde de hebzucht in hun hart. Zij begonnen te denken aan de toekomst hunner kleinen, en welk deel der nu gezamentlijk bezeten goederen, bijzonder wanneer knapen en meisjes eens zouden groot wezen, het hunne zou worden. Die konden ze nu toch niet, bij hun trouwen, met ledige handen laten vertrekken. 't Zou nog wel vele jaren later wezen, maar 't ware nu toch reeds eene groote zelfvoldoening te kunnen zeggen: Die akkers, die runderen, 't is mijn eigendom, vruchten van mijn arbeid, van mijn zweet... mijn grond, mijn vee!

Sindsdien verdween de gulle openhartigheid en werden zij vijandige broeders. Haat gluurde uit hun oog, als er gezinspeeld werd op dezen of genen akker. Het werk werd niet meer geleverd in eene wederkeerige toewijding en krachtenopoffering, maar enkel nog met het geheim denkbeeld, dat zij zich nu wellicht afsloofden voor hun lateren eigendom. En zij begonnen elkander te bespieden in hun doening, woedend wanneer deze of gene tijdelijk het werk staakte. 't Was een aanhoudend wantrouwen, gevolgd soms door eene plotselinge uitbarsting van haat in bitsige woorden en bedreigingen.

Zekeren dag, nadat de zwijgers lang hadden rondgedoold in somber denken, stonden zij vóór elkander. Hun blik straalde star, 't gelaat lag vol norschheid. En plots dan, de oudste:

- Nemen wij elk een deel van akkers en vee en boeren wij op ons eigen. 'k Geef u vergoeding voor huis en tijdverlies, doch ga verder en bouw ergens uwe hoeve.

De jongste antwoordde niet. Zijne oogen schitterden onheilvoorspellend. Zijne neusgaten spanden en de uiteinden zijner lippen beefden.

's Avonds hurkten zij niettemin neer rond het knetterspetterend haardvuur, in den rossen gloed der kronkelvlammen, die er lekten aan den zwartberookten ketel, waarin het drabbig beestenvoeder spritpratte en dik-pruttelde. Hun spierenzwellende armen waren gekromd om de opgetrokken beenen, hun tanden opeengedrukt. Schemeromwaard geleken zij, in hun onbewegelijkheid en met hun breede hoekig-beenderige ruggen, aan wezens, gekapt uit versteende klei-aarde of uit knoestige kopeiken.

Maar geen woord spraken zij. De haat wortelde in hen met de hebzucht steeds dieper.

's Morgens, na de ruwe broek en den

[p. 132]

roodbaaien hemdrok te hebben aangetrokken, blikten zij weer elkander lang en sprakeloos aan. En, zwijgend steeds, traden zij buiten en stapten naar hun land.

En, wanneer zij voor de akkers stonden, sprak er weer de oudste:

- Die donkere middenplek, en die ginds aan de drie sparren, en die rond het veen, en die... die....

Wild plots, lachte de broeder wiens oogen schitterden, en die er stond te beven van razernije, de vuisten gebald, en den oudere toebrieschte, zoodat zijn speeksel op dezes gelaat spatte:

- Mensch, neem... neem heel den boel hier, den boel door mij omwroet als 'n aardbeest!... Voor u de beste tarwevelden, voor mij de laatst ontginde en nog magere gronden! Zeg, mijn zweet, druppelde 't niet op elke plek, en heeft mij de zon er niet dagen lang doorspietst? Die armen hier, ze waren soms lam van 't spitten en 't pikken! voor mij honger, voor u weelde en vetheid! Schrok en dief zijt ge! Schrok, schrok!

Maar de oudste, 't gelaat gespannen en 't oog gericht op den woedenden broêr, hij kruiste de armen op de borst en lachte. 't Was geen lach meer, wel een wild geluid, als het huilen van 'n beest, dat opspringt om hol en jongeren tegen den aanrukkenden roover te verdedigen.

- 't Recht van den oudste!

- 't Recht van mijn slaven, van mijn zweet!

- Daar dan!

En de oudste bukte, scharrelde naar de aarde en, de oogen gloeiend en de schuimbevlokte lippen ontsloten, schoot hij nader en, de vingers gekromd om een ploegijzer, haakte hij dit op het hoofd des broeders. Klagend stak deze de armen omhoog, wijl bloed uit den barstenden schedel spatte. En steeds sloeg de dooder, met harde steekstompen, tot die menschelijke massa neerbonsde met doffen slag.

En als de moorder het doodbloedende lichaam in volle lengte zag liggen, en dat bloedbestreepte hoofd bemerkte met glazige en hem strak aanstarende oogen, stond hij eerst als versteend. Dan wendde hij eindelijk het gelaat af. Denken om iets te beseffen, dat kon hij niet. Beenige vingers schenen zijn keel toe te schroeven. De aarde week als weg onder zijn voeten en daar gaapte eene diepte, onpeilbaar, met in de holte sneldraaiende nevelgolvingen.

En, dan weer het bloed ziende zijpelen, langzaam droppelen op de aarde, slaakte hij een angstgil, staarde verwilderd rond en vluchtte naar zijne woning, waar hij jammerend aankwam bij vrouw en kinderen, en klagend het groote huisvertrek rondliep, al roepend:

- Vlucht gij allen die de mijnen zijt! Vlucht uit een land dat ons niet meer zal kunnen voeden! Want gevloekt zijn wij tot in het derde geslacht, gevloekt wij allen die nu rusteloos moeten dolen van streek naar streek, in hitte en koude, in regen en wind! O kinderen, mijne arme kinderen! En op den grooten wagen lade men kleederen en eten! En de jongens, dat ze 't vee voor hen uitdrijven en het voortholle in wilden draf! Vlucht allen, huisgenooten van een gedoemden vader! Naar woestenijen vlucht, al ware 't zelfs naar 't einde van de wereld!

En hij sloeg de handen voor het gelaat en verschool zich, het voorhoofd gedrukt tegen den leemen vloer, in een donkeren hoek. En soms kreunde hij.

En als vrouw en kinderen de bloedige daad in al haar gruwel vernamen, begonnen zij te jammeren. En de moeder omhulde het aangezicht met de haarlokken, en drukte hare kleinste kinderkens tegen haar aan. En zij wist niet wat te doen, en of ze met den vervloekten man, naast wien zij een lijk opmerkte, moesten vluchten.

En, de armen opgestoken, waren zij dan toch, hij voorop, buitengesneld. En de platte wagen werd uit de schuur getrokken, en de loeiende ossen er vóór gespannen. En uit de stallen dreven de jongens de blatende schapen en de beurelende breedrompige koeien, de vaarzen, den stier en de knorrende zwijnen, die er tegen elkander aanbotsten, in een onstuimig koppenopsteken en staartengezwiep.

En, na kleederen en voedsel op den wagen

[p. 133]

te hebben gestapeld, heesch de dooder er zijne huisgenooten op, en schokkend voort holde het voertuig, wijl al 't vee er rumoerend om woelde. En de bleeke vrouw, de borsten half naakt en de haren uitslierend in den hals, met een dikken stok sloeg zij op de knoken der onder hun jukken log stappende ossen, wijl haar man neerhurkte, de armen om de opgetrokken knieën en het gelaat op de handen. En soms stak deze al klagend zijn verwilderden kop omhoog en staarde, daar de avond viel, al kreunend rond, in zijn angst voor de schimmenwekkende schemering, voor knoestig-opkrommende dwergdennen en sparrengolvingen; die er bronszwaar zwartvlekten en geleken aan voor-historische monsters met hoekige rugkrommingen en reusachtige koppen.

En hij dan, steeds radeloos, verscheurde plots zijne kleederen, doorploegde de borst met de nagels en schreeuwde 't uit:

- Erop, vrouw, sla erop! Harder, nog harder op de ossen en dat ze voorthollen, tot ze er bij doodzinken! De domme, domme beesten, doodzinken,... ha, ha, ha, doodzinken!... Hop, zwartbevlekte! Hop-dia, rosse! Hop-dia!

En door de lucht zoefden stok en zweep, en het botste en het striemde er om ribben en knoken, om opgestoken koppen en waggelende zwabbernekken. En de oogen gloeiden, en damp straalde uit de zwellende neusgaten, en de breede tongen zakten uit of, opkrullend, lekten slijm van de glibberige snuiten.

En, steeds verder over den beplasten weg, holderdebolderde het gespan, schokkende soms van links naar rechts.

Plots een gekraak, en op hun knieën stuikten de ossen, en stil stond de wagen van den mennenden dooder. En vloekend sleurde deze dan een kluppel uit de handen zijner vrouw en botste er mede op de beesten, dat middendoor de stok brak. Maar de uitgeputte dieren bleven er liggen hijgen en klagend galmde soms hun geloei over 't nu nevelige veenland.

En in algemeene verwarring moest toen de tocht worden gestuit. Dennentakken werden afgekapt en spokerig waarde dra de rosse schijn der zoevende flakkervlammen om de donkervlekkende wezens, wijl rouwende geesten op hun sombere vlerken door de ruimte schenen te zweven.

Wanneer fletsch-bleek het daglicht uit het oosten gleed, was 't vee wel wijd en zijd verdwenen, doch om het verlies van dien rijkdom bekommerde de dooder zich niet. Verder steeds moest hij, verder naar het drassige polderland, en dan nog verder naar bergstreken, om op de hoogte en in eene andere eenzaamheid de rust te pogen te vinden.

En weer dus werd de zweep gestriemd over de ossen, en de vlucht voortgezet langs hobbelwegen en bruinbestruikt land, door braam- en brembossen, door venen zelfs en drasgronden.

En drie dagen en drie nachten duurde de vlucht, en den vierden dag rees de dooder op den wagen, vaalbleek, de oogen diep getrokken in het hoofd, de magere gestalte grooter afteekenend in het vale morgenlicht. En eene vlakke streek werd het nu, land van miserie en vochtigheid, waarover wanstaltige wolkendrommen tuimelden, welke de aarde dreigden te vermorzelen in eene noodlottige botsing en waaruit soms regen neerstriemde, de bevende vluchtelingen doordrenkend.

En, als de halfgeradbraakte en van koude verkleumde en verhongerde vrouw en kinderen den de ossen afsjakkerenden man om eten en onderdak smeekten, dreigde hij ze met de zweep en kreet:

- Stikt uw kreunen en jammeren in uw hongermagen, lamlendig kneutervolk! Wie denkt er nog aan slapen en eten, als ik stik van dorst en niet kan drinken; als ik creveer van honger en niet kan eten; als ik smeek om rust en die rust niet vind? Durft gij denken aan uw eigen, als 't hoofd van u allen, uw broodgever, de man zonder wien gij takken zijt zonder stam, een wagen zonder wielen; als die man gek wordt en geen schuilplaats mag vinden?! Zwijgt, zeg ik, gij vrouw en jongen van den dooder! want is 't al geen miserie genoeg daar die beesten te hooren asemhijgen, uitgeput, en nu en dan hun uithangende zwenkeltongen te zien labberen aan modderwater?! Hoort ze eens lucht in- en uitsnuiven! 't is of Satan in hun romp

[p. 134]

zit en damp blaast uit hun neusgaten, en vuur doet schichten uit hun oogen! Lamenteert niet, zeg ik, wijf van mij, en gij, kinderen, die gepletterd ligt onder den vloek die mij trof! Lamenteert niet, maar laat mij alleen mijn jammeren uitbulderen in woorden, die 'k anders nooit zou hebben gevonden! Hopdia, ossen! Hop-dia of ik....

En hij trok met schokken aan de teugels en sleurde de koppen der beesten achterover. En met hunne bloeddoorstreepte oogen staarden die hijgende dieren hem aan, de neusvleugels gespannen en hun tongen vol dik schuim. Maar dan trappelden zij toch weer verder, langs akkers en weiden en reken zwartende kopwilgen, slooten en dikdrabbige poelen voorbij....

Wanneer het duisterde, zat het oog van den vluchter vol waanzin. Droog waren zijn neus en mond en keel. Armen en beenen beefden tot in de kleinste vezels. In zijne ooren tuitte het, en 't was of achter hem hellegeesten spookten, dichter en dichter naderend, en aan wier worgklauwen hij niet meer zou kunnen ontsnappen. Blikte hij omlaag, dan zonk de aarde voor hem weg, en staarde hij voor zich uit, dan was de ruimte nog slechts eene ondoorzienbare holte, waarin allerlei wangestalten begonnen te vliegen en te draaien, hem tergend en aanrakend.

En, zooals hij daar oprees met aschgrauw gelaat, de diepliggende oogen zwart omrand en koortsig schitterend, 't voorhoofd vol zweet en de polsen omwonden door de aan de ossenkoppen rechtlijnig spannende teugels; zooals hij er stond, zwartend in het grauwe en het achteroverhangende lichaam zwenkelend heen en weer, was hij nog slechts eene logge massa, waaruit alle leven scheen geweken; massa dreigende om te slaan na elken wielslag....

Maar voort rolde steeds de wagen, wijl de schreiende kinderen de verstijvende armpjes klampten aan hunne weenende moeder. En deze, de haren los om 't vermagerde hoofd, naakt de borsten waaraan de kreunende zuigeling hing, zij kromde een der armen om de beenen van haar zwijmelenden man, in wiens keel de dood reeds reutelde....

Eensklaps, aan eene baanzwenking en vóór een in eene holte grauwglimmenden poel, stonden stil de ossen, weerspannig, en snokten, al loeiende, de koppen omhoog en schoten dan vooruit, tuimelend naar beneden in de bruisende-siepende modder, tuimelend neer met den krakenden wagen èn de vrouw en de kinders èn den huilenden dooder....