Elsevier's Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 13

Een voorval uit de eerste huwelijksjaren van Betje Wolff.
(Naar onuitgegeven brieven).
Door dr. Joh. Dyserinck

Wij schrijven het jaar 1765. Sedert November '59 was de Beemster predikant Adrianus Wolff met zijne tweede vrouw, de jeugdige Elizabeth Bekker, getrouwd. Hare buitengewone geestesgaven en hare behoefte om al wat zij dacht en gevoelde in dicht en ondicht op papier te brengen, prikkelde haar al spoedig om als schrijfster op te treden. Reeds in 1762 had zij hare ‘Bespiegelingen over het genoegen’ en ‘De weg tot het waare genoegen’, en in '64 hare ‘Bespiegelingen over den Staat der rechtheid’ en ‘Eenzame nachtgedachten over den slaap en den dood’ geschreven en het licht doen zien; behalve dezen verschenen nog een paar vertaalde werkjes uit het Engelsch en het

[p. 62]

Fransch: ‘Gedachten over het graf’ door Robert Blair en ‘Gedachten over verscheide onderwerpen’ van D'Oxenstirn. In '65 volgde haar onuitgegeven dichtkundige brief aan Emilia en in '66 de lierzang aan Aristus (Mr. Hermannus Noordkerk) en de zéér uitvoerig dichtkundige brief aan denzelfde (beide onuitgegeven). In laatstgenoemden is Wolffje een en al somberheid geworden.

‘'k Wierd werkloos, daar ik in gepeinzen my vergat.
Maar 't teder lichaam kon dien stryd niet lang verduuren.
'k Bezweek. Ik vond my aan den stillen rand van 't graf.’

Hersteld van hare ziekte heeft zij al meer behoefte aan de eenzaamheid in haar stille studeercel.

‘Aantrekkelyke eenzaamheid, hoe groot is uwe kracht!’

En dat voor de jonge, levenslustige vrouw na de vijf, zes eerste jaren van haar echtelijk leven. Jammer dat uit dien tijd niet meer dan enkele brieven van Betje zijn bewaard gebleven, die meer licht konden geven over dat zoeken van de diepe eenzaamheid die haar lot was. Slechts een tweetal epistels uit de laatste maand van het jaar 1765 zijn tot ons gekomen, die in elk geval iets ter verklaring geven, omdat er duidelijk uit blijkt, dat de verhouding tusschen Betje en haar man niet is geweest wat zij moest zijn. Toch gold het niets anders dan eene finantiëele kwestie. Wolffje had namelijk buiten weten van haar man eene aanzienlijke som van haar eigen fortuin aan eene vriendin geleend; toen nu deze na geruimen tijd weigerde het geleende aan haar terug te geven, zocht zij steun bij Wolff, doch te vergeefs. Daarna besloot zij bij den advocaat Mr. Hermannus Noordkerk, op wiens hulp zij reeds vroeger in deze zaak een beroep had gedaan, advies in te winnen op de vraag: ‘Heeft een vrouw magt & regt om, zonder assistentie van haren man, schulden in te vorderen door haar uit hare eigen beurs geschoten aan iemand die haar (onder schyn van vriendschap) bedrogen heeft?’

Bijna zou men spreken van een klein drama in de stille Beemster-pastorie afgespeeld. Betjes beide brieven aan den Amsterdamschen vriend, gedagteekend 21 en 30 Decemher 1765, roepen het ons geheel voor den geest.

‘De snode behandeling - luidt hare eerste epistel - treft my te gevoeliger omdat zy my aankomt van die Persoon, met wie ik in de allervolmaakste vriendschap geleeft hebbe & die ik een attachement aan hare belangens getoont hebbe dat haar moest overtuigen hoe onverantwoordelyk haar gedrag jegens mij is. Ik heb maanden lang alles aangewend wat in staat konde zijnde haar te bewegen om mij niet moedeloos te maken. Alles wat vriendschap kan uitdenken schreef ik. Een veragtend stilzwijgen was het antwoord. Eindelyk schryf ik om de geleende som, geen antwoord; ik herhaal het, 't antwoord is ‘indien ik meer zend, zouden my die ongeopent worden toegezonden. Van de groote zaak geen een woord.’

‘De vriendschap - vervolgde Betje - heeft lange gepleit; dog, zo getergt zynde, zwygt zy eindelyk. Ik ben, zie ik Mynheer, niet in staat iets te doen zoo ik myn man niet kan persuadeeren my recht te doen & dat is, denk ik, onmogelyk. De famille myner verongelykster heeft alle pouvoir op hem; de allerlaagste vleyereyen die ooit door een bigotte & valschelyk fyne huishouding aan een Geestelyke zyn besteed, zyn de reden dat ik niets kan uitvoeren. Hoef ik UwelEd. Gestr. te zeggen hoe ongelukkig een redelyk schepsel is in zulke omstandigheden? En is zulk volk niet in staat tot alles waarvoor een gemoedelyk Heiden schrikken zoude? die jonge Juffr. & ik hebben alles verdragen, wat men van hun kan verwagten. Dog ik kreeg de schuld als haar eene veragting voor den godsdienst hebbende ingeboezemt, die, quasi vero, een streng verbod in onze wekelyksche correspondentie moest te weeg brengen, op dat wy, jongelieden, elkander niet verder bedorven. Met den fraayen naam van deistery of wat er op uitgaat heb ik des lange daar te boek gestaan.’

Betje liet zich echter niet afschrikken en hield de briefwisseling aan. ‘'t Word door den Ds. - vervolgt zij aan Noordkerk - met veel deftigheid aan de famillie overgekakelt.’

[p. 63]

Duidelijk blijkt hieruit, dat de Beemster predikant partij trok tegen Betje voor de familie harer vriendin, welke zeker afkeurde dat de dochter des huizes geld had aangenomen van de Beemster pastoorsche; bovendien moet Wolff zelf dat leenen van geld, buiten hem om, streng in zijne vrouw hebben gegispt.

Te midden der genoemde strubbeling is de broeder van Betjes vriendin, student te Groningen, met de vacantie thuis. Deze, ‘te verstandig zynde om driemaal 's weeks naar d'oeffening te sloffen,’ - schrijft Wolffje - is er getuige van ‘hoe zijne zuster door hare twe kwezelzusters wordt mishandeld.’ ‘Onder den indruk hiervan neemt hy een peerd & vliegt na my; om my, die van dit alles niet wist, kennis te geven. Hy meld my dat zyn Vader in zo eene woede was tegen myne Vriendin, dat zy niet onder zyne oogen dorst komen.’ Betje gaat, met verlof van Wolff, mede met den student, zes uur rijdens van de Beemster, om zoo mogelijk vader en dochter te verzoenen, maar vergeefs. ‘Overladen met affronten, dreigementen & enige liefderyke vervloekingen keert Wolffje huiswaarts, door den student tegen zyns vaders wil, begeleid. Zy kon toch geen zes uur alleen tegen den nacht ryden.’ ‘Hare vriendin moest, indien zy niet wilde dat hare zeer christelyke harssens zouden worden ingeslagen door hare fyne gezusters, vluchten by haar oudsten getrouwden broeder.’ Op raad van den student besluit zij intusschen zijne kamer in Groningen te betrekken. Betje poogt haar nog bij haar afscheidsbezoek (10 Juli 1765) in de Beemster [Wolff was van huis] af te brengen, maar zonder vrucht, en zij geeft hare vriendin geld. Nog bestond de hoop, dat de heer Idsinga te Groningen pogen zou verzoening te brengen tusschen vader en dochter; maar ook deze hoop vervloog, daar genoemde vriend Idsinga zich niet in de Kunostad bevond, maar op zijn landgoed. ‘Verdien ik nu, schrijft Betje aan Noordkerk, “voor het uitvaagsel der natuur uitgemaakt te worden, omdat ik met geld en goed in persoon haar, myne vriendin, die verongelykt wierd, hielp? niet om haar Ouders te verlaten, maar om eene duurzame vrede uit te werken? Men heeft de godloosheid, gaat zij voort - om myn man wijs te maken dat ik den student geld heb aangeboden ter uitvoering van onteerende oogmerken. Dit Mynheer! heeft alle myne gewoone tranquillieteit vernielt! ik heb hem geld geleent, ja dat is waaragtig; doch, voor zyne zuster. Hunne boosheid gaat zo verre, dat zy van my spargeeren dat ik met een officier er van door ben & daar op dat ik door myn man in Alkmaar ben vastgezet, schoon zy weten dat beide leugen is.”

En nu verneemt Betje opeens dat hare vriendin uit Groningen terug is gekeerd en met een jongman van daar de bruid wordt, met deze slotsom dat zij aan de vrienden van Wolff had gezegd: “ik heb Betje nu niet meer noodig; onze vriendschap is uit.”

“Sedert twee maanden - schrijft Wolffje aan Noordkerk - heeft dit geval my so hevig getroffen dat myn gezontheid geknakt is; de onvoorziene slag is te grooter, ze is my door eene vriendin toegebracht met wie ik om so te zeggen maar één ziel één hart had, beide in smaak of in denken gelyk.” “Indien iets” - gaat zij voort - myn man kan bewegen zal het de melancoli zyn die my zelf onbekent [onherkenbaar] maakt; mogelijk zal er eens een oogenblik zyn dat hy my zo veel vergoeding doet als hy kan of in dat geval is het dat ik UwelEd. smeek my te zeggen wat ik hem moet verzoeken te doen? want er is zo eene Huwlyksch voorwaarde niet die my in staat stelt. Kan hy des volstaan met een acte te passeeren voor een notaris waar in hy bekend my van die macht te ontheffen? of heb ik dan magt om het myne, (als alle andere middelen vruchteloos zyn) geregtelyk te vorderen. Zou dien Briev waar in zy erkent hebben my schuldig te zyn of te betalen niet in regten kunnen dienen? al is het maar raportsche wyze aan my ter ooren gekomen?’

Blijkbaar is Wolff haar niet ter wille geweest. Onvereenigbaar moet hij met zijne betrekking hebben geacht om de hand in dit wespennest te steken en op te komen voor zijne vrouw, die voor de wet geen recht had te beschikken over haar eigen geld. Was zij bovendien niet, getuige de inhoud van bovenstaanden brief, meer dan hem lief was op de tong gekomen? Het kan niet anders of

[p. 64]

Wolffs weigering moet binnenskamers tot onaangenaamheden hebben geleid. En indien de Amsterdamsche advocaat in zijn antwoord op Betjes verzoek heeft gepoogd Wolff te bewegen om zijne vrouw in deze netelige zaak te gemoet te komen, dan blijkt ook zulks zonder vrucht te zijn gebleven. Immers enkele dagen later (liefst den dag vóór oudejaar, 30 Dec. 1765) schrijft Betje weer aan Noordkerk: ‘Heeft een vrouw magt of regt om, zonder assistentie van haren man schulden in te vorderen door haar uit hare eigen beurs geschoten aan iemant, die haar (onder schijn van vriendschap,) bedrogen heeft? Die schuld word niet ontkent, integendeel ik kan uit eenen brief tonen waarin die persoon gezegt heeft, aan iemant die haar E. of haren aanstaanden, dog nu Echten man daar over onder hielden dat zy, zo dra zy getrouwt waren, my zouden voldoen. Quitantie zegt men echter niet te hebben so min als ik een obligatie; dog gelyk ik zeg de schuld word niet ontkent, alleen betaalt men my niet. Wees des zo Goed myn Heer om my met U WelEd^s advis te dienen.’

oude pastorie der hervormde kerk in de beemster, waar betje wolff - bekker gewoond heeft van 1759-1777.

Noordkerks antwoord kan wel niet anders zijn geweest dan dat Betje geen macht of recht had om schulden in te vorderen, zonder hulp van haar man. En dit geldelijk verlies is haar jaren lang een kwelling des geestes geweest. In den barren nawinter van 1771 leed zij zoo van de bittere koude dat zij voor 't eerst behoefte had aan eene bonte pelisse. ‘Myn geest - schreef zij aan Noordkerk - is als bevrooren, ik ben zo aandoenelyk voor de koude geworden dat een kerkgang my doodelyk verkoud heeft & thans loopen de traanen langs myne wangen. Dog de baakens zyn zo danig verzet dat ik er niet aan konde denken 80 à f90 uit te geeven.’ En later, toen er sprake was van het laten maken van een portret door den keurigen Rotterdamschen miniatuurschilder Bruinings die 16 ducaten eischte en te graveeren door Vinkeles die f 130 vroeg, waarmede zij haar ouden vader had willen verrassen, schreef zij aan den Amsterdamschen vriend (8 Aug. 1771):

‘De Fortuin & uwe dienaresse zyn (door de slegte conduite van zeker iemand) zo gebrouilleert dat dit fournissement my zo on-

[p. 65]

mogelyk is als het air Prude te attrapeeren. Myn lieve Vader wilde ik er mede verrassen, die waarde Man is zo idolaat van d'eere die zyn lieve Bet (zo noemt hy my altoos) word aangedaan, dat ik nog voor jalousi vrees; of ook ik wil zelfs voor dien besten der Vaderen niet weeten dat ik over dien kant [zich geldelyk onbekrompen te kunnen bewegen] bedorven ben; 't zou zyn teder hart te sterk treffen: hij weet te wèl dat ik in opulence ben opgevoed.’

‘De slegte conduite van zeker iemand.’ Naar mijne overtuiging doelen de onderschrapte woorden op niemand anders dan op Wolff, die haar geweigerd had te helpen bij de gerechtelijke terugvordering van haar geleend kapitaal. Betje schreef zóó in hetzelfde jaar, waarin zij naar haar volle vrijheid snakte, wanneer zij door den dood van haar man van het knellend huwelijksjuk verlost mocht zijn.

De belangstellende lezer of lezeres beschouwe bovenstaande brieven dan ook als eene aanvullende bijdrage tot mijne studie ‘In de Beemster-pastorie’ (de Gids van Febr. 1903). De hierbij gevoegde afbeelding van het huis, waar Wolff en zijne vrouw hebben gewoond, is genomen naar eene photografie, mij welwillend verstrekt door den emeritus-predikant van de Beemster, den heer J.W.Ph. Feith te Alkmaar.