Elsevier's Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 12

De Hollandsche meesters in de Ermitage te Sint Petersburg.
Door Max Rooses.

Jan Steen. - Voor de laatste maal noodig ik den lezer uit een bezoek te brengen in de keizerlijke galerij te Sint-Petersburg; niet dat de stof uitgeput zij, maar omdat ik zelf mijn kijkjes op de onuitputtelijke kunstkamer hierbij wensch te beperken. Bij het nader omschrijven van enkele onderdeelen van de weidsche verzameling voelde ik gedurig mijne bewondering groeien voor den overweldigenden rijkdom van het geheel; bij het eindigen mijner taak voel ik nogmaals den indruk van bevreemding in mij wakker worden dat al die juweelen hier bijeen vergaderd zijn. Men reist een dag en een nacht lang door doodsche vlakten, men komt in eene moerassige streek, waar eene keizerstad, niet uit den grond is opgegroeid, maar door den wil van een alvermogenden meester is opgerezen, met mijlenlange, rechtlijnige straten, huizen als kazernen, kerken glinsterend van marmer en verguldsel, heele reeksen onmetelijke paleizen. Alles is er kunstmatig zonder kunst, groot zonder grootscheid; een vernis van vergevorderde beschaving ligt over het geheel, maar het vernis komt van elders, de beschaving heeft hare wortels niet in den eigen grond: de plant die hier bloeit is uit vreemde en mildere luchtstreken naar hier overgebracht.

En zoo ook de kunstschatten, die een dier paleizen vullen. Het is niet zoo zeer verbazend dat die een eeuw geleden te vinden waren: met geld had men toen nog wel het vierdubbele kunnen vergaren. Maar dat er een keizerin en keizers gevonden werden in dit ruwe oord, die zooveel over hadden voor de meest verfijnde scheppingen van beter bedeelde landen, dat zij jaren aan jaren zooveel smaak aan den dag legden en zoo verlichte raadgevers in hunnen dienst hadden, dat de eerbied ten onzent geringer was voor de scheppingen van het eigen ras dan ginder in het verre noorden: dit wekt verwondering. Heeft men de lange reis afgelegd dan is men dubbel gelukkig die

[p. 394]

heerlijke dingen in zoo verbazende menigte en zoo uitmuntend gehalte hier bijeen te vinden. Zij worden er als keizerlijk goed behandeld; zij zijn geborgen in een echt paleis, en worden bewaakt door keizerlijke bedienden, die wanneer zij van hun overste een wenk ontvangen hebben u met voorkomendheid te behandelen, u te gemoet komen als waart gij de eigenaar van al dat schoone. Men brengt dan ook genotrijke uren door in de zalen van l'Ermitage, men is er gewoonlijk zoo goed als alleen en zoo de overvloed van schilderijen op sommige plaatsen wel wat heel groot is om allen de gunstigste plaats te bezorgen, toch laten schikking en verlichting weinig te wenschen over. Ik ken geen beter Museum in de wereld dan dit voor iemand die zijne Hollandsche school wil leeren kennen uit de werken van haren bloeitijd.

De zalen zijn zoo verdeeld dat men gemakkelijk een overzicht kan nemen van de schilderijen van een zelfden meester en van de groep, die tot een zelfde vak behoort. Rembrandt, die hier zooveel stukken heeft als in een half dozijn der rijkste Museums te zamen, neemt met zijn volgelingen een volle zijde van een der vleugels in; de ontelbare stukken van Wouwermans en Teniers met die van Paul Potter een andere. Een dan komt er een heel groote zaal, van raam tot raam bij middel van schuinsche beschotten in open kamertjes onderverdeeld, waar de onoverzienbare schaar der kleinmeesters geherbergd is. Ieder hangt er bij de zijnen. Zoo treft men al dadelijk bij het inkomen ter rechterhand den hoek der bouwschilders aan. Vooreerst de kerkschilders: Pieter Neefs met zes stukken, Hendrik van Steenwijck de oude en de jonge en Gerrit van Houckgeest elk met drie, Isaak van Nickele met twee, Hendrik van Streek, Hans van Baden, Hendrik Cornelisz. van Vliet, Antonis Delorme elk met één; dan de paleizenschilder Dirk van Delen met drie stukken; de stratenschilder Gerrit Adriaensz. Berckheyde met vier: allen bij elkander geschaard, gemakkelijk te overzien en te vergelijken. En zoo met de andere: de landschapschilders, de gezelschapschilders, de boerenschilders, de doodenatuurschilders, de dierenschilders en wat er verder voor groepeeringen te maken zijn in de Hollandsche kleinmeesters.

Die zaal, waarvan elke vierkante voet aan den wand bekleed is met een meesterstukje is als een museum in een museum. Nergens krijgt men zoo overweldigend den indruk van het kenmerkende schoon der Hollandsche school. In die kleinmeesters leefde de oude gave en lust van onzen stam voort om zijn levendigste gewaarwordingen uit te drukken met het penseel, vorm te geven aan zijn dichterlijk gevoel in de kleur. Wat van Eyck en Memlinc deden twee eeuwen vroeger deden zij toen; zij volgden niet na, zij zetten voort. De ouderen hadden de wereld der hemelen opgeroepen en lofzangen gezongen ter eere van wat heilig en vroom en teer was; zij waren op de aarde neergekomen en verhaalden met dezelfde zorg, met dezelfde ingenomenheid, met dezelfde devotie wat hen daar trof. Zij wendden zich naar het zinnelijk waarneembare, maar waren nooit nuchter; zij zagen meer dan wat een gewoon sterveling ontdekt; zij zochten en vonden het leven der dingen meer in dezer kleur en licht dan in hun tastbaar bestaan. Zij vierden het feest der oogen. En honderd jaar lang hebben zij in hunne kamertjes en zoldertjes reikhalzend bespied elk zonnestraaltje dat door het venster gleed, elk toontje dat daar binnen of daar buiten glansde; zij zijn over de weide en in het bosch, langs het strand en de straat gegaan en hebben met gretigen blik en vol opgetogen bewondering gestaard naar de zon, die scheen op de huid van het veen op het loof der boomen. Voor hunne modellen gezeten, hebben zij nagegaan hoe het leven gleed onder de huid en glom uit de oogen, hoe het licht brak en weerkaatste op de plooien van het kleed. Met ingespannen toewijding en met een ziel, die juicht uit hun arbeid, vatten zij al dit waargenomen en al dit gewaar geworden samen op hunne kleine paneeltjes en doekjes, met weergalooze handvaardigheid. O die penseeling, dit getoover met de kleur, die toetsjes en stipjes en veegjes, die het leven doen vloeien uit den borstel, die het verhoogen en verfijnen! Nergens vindt men zooveel gevat-

[p. 396]

HET BEZOEK VAN EEN GENEESHEER JAN STEEN

[p. 397]

heid zooveel zekerheid, zooveel veelzijdigheid in het hanteeren van den borstel.

Er zijn er nog zoovele van die fijnschilders in de Ermitage, die het bespreken overwaardig zijn, maar wij moeten ons beperken: wij kiezen er nog een enkelen uit, Jan Steen. Hij is de hoogste vertegenwoordiger van een vak, waarin hij verre boven alle mededingers en nagenoeg alleen staat; hij is de groote kluchtschilder van ons volk, en in de schilderkunst wat Brederoo en Ogier in de letterkunde waren. Zijn lach is grof genoeg, maar goedrond en gezond. Rondom hem werkt een heele schaar gezelschapschilders, van welke de eene, zooals Ter Borch, Geeraard Dou, de Mierissen en Metsu's, ons koele schertstooneeltjes uit het leven van den demi-monde van dien tijd te zien geven; en de andere, zooals Brouwer en Adriaan van Ostade, onverbloemd en eerder verzwarend dan verzachtend de onhebbelijkheid van het boerenleven aantoonen. Niemand lacht als hij, uitgelaten, schaterend; niemand maakt zich zelve en ons vroolijk over de kudde snullen en verwaande dwazen, noch heeft zooveel pret in de guitenstreken van een mooi vrijstertje en in de onpasselijkheden van drinksters en rooksters; geen verzint zulke baldadige parodieën op bijbelsche geschiedenissen als hij. Hij is de vertolker, de uitbazuiner van den lach- en spotlust van ons voorgeslacht, dat wel juist, maar niet nauw zag, dát zich over alles vroolijk en over niets boos maakte.

Bij deze kostelijke en zeldzame gave voegde hij die van een meester in het schilderen. Hij kan wel eens grofweg en slordig borstelen en schijnt dan te gekscheeren met zijn eigen kunst, maar gewoonlijk arbeidt hij met ernst en zorg en brengt dan puik werk voort. Hij is wel eens, en zelfs meer dan eens, onfatsoenlijk tot grofheid, zooals de zeden van zijn tijd het meebrachten; maar hij had ook met zijn tijd- en vakgenooten gemeen dat hij beter kon schilderen dan men het ooit elders deed. Hij bespeelde daarbij niet immer dezelfde snaar, al zij die zeer gewoonlijk de vroolijke. Nu eens is hij schitterend en pittig van kleur en keurig van penseeling, dan zoekt hij meer de fijnheid van toon in het algemeen en legt een fluweelige zachtheid in zijn versmolten harmonie. Soms treft men in zijn achtergronden natuurgezichten aan vol poëzie, die bewijzen dat de eeuwige spotter wel eens een droomer kon worden, die zich liet meesleepen door de poëzie van aarde en hemel. Wij mogen hem in eere houden dien vroolijken snaak, die terzelfder tijd een ernstig kunstenaar was en die zijn eigenaardige noot zoo frisch liet galmen in het concert der Nederlandsche school, en daarom blijven wij nog een oogenblik stil bij zijne werken in de Ermitage.

Er hangen er daar tien, alle zijn handteeken dragende. Alweder hebben wij de opmerking te maken dat er nergens van hem zoo talrijke en zoo degelijke stukken te vinden zijn.

Vooreerst komt (Nr. 895) een stuk Bijbelsche geschiedenis Esther vóór Assuërus. Bij uitzondering wordt het onderwerp ernstig genoeg opgevat. Esther, die de koninginnekroon draagt, is in onmacht gevallen in de armen van twee kamerjuffers. Assuërus in groot ornaat is van zijn troon opgestaan en buigt zich over de sterk ontroerde. Bij den troon een drietal hovelingen, Amman en nog eenige andere personages van minder belang. In den achtergrond de prachtige troonzaal met uitzicht op een landschap. Het is een betrekkelijk groot stuk met veel zorg in rijken kleurenglans en warm lichteffect geschilderd, vol beweging, maar overhellend naar den decoratieven trant en naar het paradestuk.

De overige werken behooren tot Jan Steen's gewone opvatting van het leven. Vooreerst: Het bezoek van den Geneesheer (Nr. 896), waarvan hierbij een afbeelding gaat: een heel lief tooneeltje met guitige bijbedoeling. Het vrouwtje lijdt aan liefdesmart of aan de gevolgen ervan; de doctor kan het geval moeilijk in vollen ernst opnemen; voor zulke ziekten, meent hij, is er geen kruid gewassen, daar komen andere medicamenten dan de zijne bij te pas. De schilder wil dan ook geen medelijden voor haar opwekken, hij vindt het groepje plezierig: de oude vrouw, die op hare wijze het geval uitlegt; de doctor, die haar laat zeggen en er meer van weet; de zieke, die met haar gepeinzen afdwaalt naar elders. Het juffertje is vooral interessant, zij ligt achterover op een peuluw, zij draagt een rood kleed, een lichtgroen jakje,

[p. 398]

met hermelijn geboord, een witten voorschoot, een witten doek op het hoofd. Het is een heel fijn figuurtje, springend levend niettegenstaande haren kommerlijken toestand, wel wat zwaarder in de verf dan een personage van Ter Borch het zou zijn, maar pittig van kleur en van licht, een smakelijk persoontje in smaakvolle tonen gehuld. De andere figuren zijn in halven schemer en doen het eerste goed uitkomen.

Dan een Zomerfeest (Nr. 897). Een tooneel van: Leve de vreugd! leve de liefde! In een tuin gestoffeerd met kolommen en een gebeeldhouwde fontein is een jong paar muziek aan 't maken; zij zingt, hij speelt op de viool, een jonge knaap begeleidt hen op de fluit. Verder vrijen andere koppels. In de lucht zweven liefdegoodjes.

De Drinkebroers (Nr. 898). Een vrouw heeft gerookt en gedronken, zij ziet er miserabel uit in haren ontredderden toestand; de man, die er beter tegen kan, vindt het ongeval zijne wederhelft overkomen grappig en gaat lustig en rustig voort pijp en glas te hanteeren. Het is een prettig tooneeltje, prachtig gedetailleerd, met weinig speling van licht, alles in halve tonen, behalve de roode pet van den grinnikenden man en de roode muts van het zieke mensch.

De Oude Vrek (Nr. 899). Hij is ziek en zit met oranje-kleurigen slaaprok en roode muts in een armstoel, zijne geldbeurs in de eene, zijn wandelstok in de andere hand. Twee vrouwen bedienen hem: zijne jonge wederhelft in violet en rozekleurige kleedij en eene andere in het bruin met witte muts. Zij zien hem heel lieftallig, hij haar heel wantrouwend aan. Aan den wand hangt de Susanna met de twee grijsaards van Rubens, een tegenpartij van het tooneeltje dat hier vertoond wordt. Ginds werd de jonge vrouw beloerd door twee oude mannen; hier zijn de twee jonge vrouwen verlekkerd op het geld van den oude. Uitmuntend getypeerd in helderen toon en vlot bewerkt.

De Tric-trac (Nr. 900). Een voornaam gezelschap: twee zijn aan het spelen; een heer wijst met den steel zijner pijp aan eene dame welke schijf zij verplaatsen moet. In den achtergrond kust een jonge man een meisje, een knecht drinkt in het geniep een glas wijn uit. Het stuk draagt het jaartal 1667, het dagteekent dus uit de tweede helft van 's kunstenaars loopbaan, toen zijn toon stiller en koeler was geworden; maar het is uitmuntend van ineenzetting en fijn van bewerking.

In de vijf laatst vermelde stukken blijft Jan Steen tamelijk ingetoomd, om niet te zeggen ingetogen. In de overige gaat hij vrijer zijn gang en wordt de luim ruwer.

In de Boerenbruiloft (Nr. 901), een door en door vroolijk stuk, zoo van opvatting als van bewerking, met figuren uitgelaten van plezier en schaterend van licht, ziet men een jonge getrouwde, die er maar hoegenaamd niet van hooren wil de echtelijke kamer binnen te treden. Haar oude leelijke man, met den kwabbigen neus, dien Jan Steen aan zijn kluchtige figuren leent, heeft al wel haar te trekken, een jonge handlanger haar wel voort te stuwen, zij wil den noodlottigen drempel niet overschrijden. Men is lang aan tafel gebleven en heeft zich alles wel laten smaken, de violen spelen nog, de rommelpot ronkt, het verhitte gezelschap heeft een pret van belang in den ouvoorspoedigen maagdenroof.

In Nr. 902 en Nr. 1788 zien wij twee Kroegtooneeltjes. In het eerste zit de man goedsjeugdig te rooken, terwijl een leelijke herberggast, gemeen genoeg, de waardin zoekt te verleiden; in het andere wordt een jonge meid door een oude waardin verschacherd aan een pachter, rijker aan geld dan aan lichaamlijke bekoorlijkheid. In het laatste stuk (Nr. 1844) ziet men een ouden en een jongen vrijer dingen om de liefde van een jonge meid; de eene zoekt haar over te halen met geld en juweelen, de andere laat met beter gevolg zijn jeugd en zijn goed uitzicht voor zich pleiten.