Elsevier's Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 12

[p. 256]

LANDSCHAP BIJ ZONNENONDERGANG. NIKOLAAS BERCHEM.

[p. 257]

De Hollandsche meesters in de Ermitage te Sint Petersburg.
Door Max Rooses.

Nikolaas Berchem. Wanneer wij denken aan Berchem komt ons vooreerst en vooral een Italiaansch landschap voor den geest met bergen en rotsen in den achtergrond, een strook velds of een stuk water op den voorgrond en tusschenin een kudde van koeien, geiten, schapen met eenige herders en herderinnen. Als verdere stoffeering komen dan nog eenige boomen groepsgewijze tegen of tusschen de hoogten. Die stukken zijn geworden de geijkte beelden van het Italiaansch landschap, zooals men zich dat ten onzent voorstelde. Niet dat Berchem de eenige was, die zijne onderwerpen aan gene zijde der Alpen ging zoeken: Jan Both en Pieter van Laer om alleen van de Hollanders te spreken, hadden het vóór hem gedaan en Poelenburgh vóór Both, en Karel Dujardin en vele anderen deden het in zijn levenstijd. Maar zij deden het anders. Poelenburgh had over de Alpen de Elyzeeïsche velden gevonden, waarin hij zijne nymfen hun hemelsch leven liet leiden; Both vond er het paradijs, waar een eeuwig gulden licht scheen over ideale streken; Pieter van Laer wandelde er met genoegen over de wegen begaan door bedelaars en verhakkelde landloopers. Berchem ontdekte in het zuiden het Arcadisch landschap, waarvan men droomde in de noorderstreken, met bergen die vluchten aan den gezichteinder en wier kruinen getint zijn in teere kleuren, met riviertjes die tusschen de rotsen ruischen, met boomen die niet geplant zijn door den mensch voor zijn eigen nut, maar waarmede de behaagzuchtige natuur zich zelve opsmukt. Dit alles vonden hij en zijne koopers oneindig schooner dan de vlakke weiden, de rustige kanalen en rivieren, de velden door den landman beploegd en de bosschen door hem geplant. Hem scheen ook de herder met bloote armen en beenen met geblutsten en gekrulden vilten hoed, de herderin met roode jak en blauwen rok en een doek om het hoofd gebonden heel wat aantrekkelijker dan onze boeren en boerinnen in hun grauwen dos. Dit alles was voor vele onzer kunstenaars romantieker, schilderachtiger en zij gingen het opzoeken, zooals de schilders uit onzen tijd naar de Araabsche landen gaan om er stof voor kleurrijke tafereeltjes te vergaren.

Berchem en zijne groepgenooten verzaakten niet geheel aan den vaderlandschen aard, wanneer zij het zuidelijke land en zijne bewoners op het doek brachten. Zij bleven Nederlanders, niet alleen in hunne heldere rijke kleuren en hunne fijne en glansende lichten, maar ook in de keus hunner personages en hunner stoffeering. In het land der hooge kunst gingen zij niet zoeken de heldenfiguren, den academischen ledenbouw, de dramas der geschiedenis, de stoute of de liefelijke scheppingen der poëzie: omdat zij over de Alpen getrokken waren werden zij nog geene klassieken. Zij bleven demokraten en wat zij ginder gingen bewonderen was juist wat door de eigen landzaten en de bezoekers uit andere streken minst van al opgemerkt en door geen aangeteekend werd: namelijk de mindere man, de natuurmensch, die niet anders kent dan zijn halfwilde streek en zelf half wild is gebleven. Zij beeldden dien man liefst af met zijn levensgezellen, de schapen, de koeien, de huisdieren, die hun bekend en bevriend waren van uit het vaderland. Maar zij waren hem gaan zien en stelden hem voor in eene decoratieve omgeving, gevormd door bergen en rotsen, door meren en stortvloeden, door bouwvallige bruggen en monumentale puinen. De scherpe tegenstelling van het zuidelijke landschap met de groene weiden, de zorgvuldig bebouwde velden, de netjes onderhouden woningen van den geboortegrond trok hen aan, en zij waren er op verlekkerd dit verschil te doen uitkomen. Berchem is de meest gekende, de best gekenmerkte schilder van Italiaansche landgezichten geworden, maar hij is tevens een der oudste en der beste veeschilders in Holland en de eerste wellicht, die voor een goed deel zijn naam verschuldigd is aan zijn talent van schapen, koeien en andere dieren af te beelden. De stoffage, die hij voor zijne gezichten uit het vreemde land benuttigde, zullen zijn tijdgenooten en opvolgers te pas brengen om hunne Hollandsche landschappen te verlevendigen.

[p. 258]

Hij is best gekend als schilder van zulke tafereelen, maar hij verwerkte ook wel andere stof. Zoo leverde hij eenige wintergezichten in het eigen land genomen: het Rijks-Museum bezit er een paar; jachtstukken, zooals er een in het Haagsche Museum hangt; enkele Italiaansche havengezichten; verder Bijbelsche en Mythologische onderwerpen, zooals wij er in de Ermitage aantreffen. Het historische vak ging hem minst van al goed af; van nature helde hij over naar den opsmukkenden trant; hij was een samensteller van tooneelmatige optimmeringen, een handige schilder van menschen en dieren en boomen en rotsen. Ook door zijn kleur en licht zoekt hij te behagen; het uiterlijke trok hem meer aan dan het innerlijke. De zin voor het dramatische en het innige gevoel ontbraken hem zoowel als de fijnere smaak voor kleurenschoon en lichtspel. In zijn meest uiteenloopende werken is en blijft hij een decorateur van talent, begaafd met veel gemak van werken, vloeiend van stijl en handig van penseeling. Hij zocht geen waarheid, maar schilderachtigheid, geen leven, maar fantazie, geen warm licht, maar koelen schijn, geen sterke schaduwen, maar schemeringen.

Zijn vader hiet Pieter Claesz; hoe hij zelf aan den naam van Berchem kwam is onbekend en zijne oudere levensbeschrijvers spanden zich reeds in om dit raadsel der naamverwisseling op te lossen. Houbraken deed verschillige verklaringen aan de hand. Berchem, verhaalt hij, wilde een reis ter zee ondernemen en was in 't geniept aan boord geslopen; de stuurman, die hem kende en ongemerkt wilde meenemen, zei aan de bootslie ‘Berg hem’ en deze zouden hem met die woorden gedoopt hebben. Of wel: toen hij nog kind was, ontstond er een brand in zijn ouders huis en werd er geroepen: ‘Berg hem.’ Of nog: toen hij het bij zijn vader op zekeren dag verkorven had en deze hem achterna liep om hem den kop in te slaan, riep zijn meester, Jan van Goyen, tot andere leerlingen, ‘Berg hem’ en zoo bleven zijn makkers hem heeten.

Zijn vader was zelf een schilder, die fruitstukken van middelmatige kunstwaarde voortbracht. Hij was te Steinfurt in Westfalen geboren, maar kwam al vroeg naar Haarlem waar hij den 21^en Mei 1617 huwde en den 1^en Januari 1661 begraven werd.

Daar werd Nikolaas Berchem geboren en den 20^en October 1620 gedoopt. Hij ontving zonder twijfel zijn eerste kunstonderricht van zijn vader; maar, daar hij een heel anderen weg dan deze insloeg is het even stellig dat hij bij andere meesters in de leer ging. Houbraken, zooals wij hooger zagen, verzekert dat hij onder de leerlingen van Jan van Goyen geteld werd: maar ook dezes trant verliet hij geheel. Waarschijnlijk wordt het dan, dat hij verkeerde in den winkel van Jan Wils, een landschapschilder, die in 1628 reeds in Haarlem woonde, wiens dochter hij huwde en van wien ons een paar stukken in den trant van Berchem bekend zijn. Houbraken geeft verder nog als zijne meesters op Klaas Mojaert, een historieschilder van wien het Rijksmuseum onder andere een stuk bezit, het Bezoek van Antiochus bij den waarzegger, waarvan het onderwerp ook door Berchem behandeld werd, en J.B. Weenix, die evenals Berchem tooneelen uit het Italiaansche volksleven schilderde. Daar Mojaert in Amsterdam woonde en J.B. Weenix eerst in 1621 geboren werd schijnt Houbraken's bericht betreffende deze twee laatste leermeesters van Berchem, weinig betrouwbaar.

Zijn oudste gekend stuk is zijn Laban den arbeid onder zijn knechten en meiden verdeelende, dat zich in de Pinacotheek te Munchen bevindt en het jaartal 1643 draagt.

Geen twijfel of hij bezocht Italië en deed die reis vóór 1650, vermits hij in dit jaar reeds verscheiden gezichten uit het zuiderland schilderde. Het Keizerlijke Museum te Weenen, bezit van hem een stuk van 1644, dat wel herinneringen uit Italië schijnt weer te geven en pleit voor de waarschijnlijkheid, dat hij de reis vóór dit jaar volbracht.

In 1670 verbleef hij nog te Haarlem. Later ging hij naar Amsterdam wonen, waar hij den 18^en Februari 1683 overleed. Den 4^en Mei daaropvolgende hield zijne weduwe koopdag van de verzameling schilderijen van vreemde meesters, welke hij bezat, en den 7^en December van hetzelfde jaar verkocht zij alle zijne nagelaten papierkonst, bestaande ‘in uitstekende teekeningen en schoone drukken

[p. 259]

van prenten, byzonder Raphaël d'Urbino, Barosius, Caracci, Guido enz. Een ongemeen boek met prenten van meer als 1300 stuks van A. Tempesta, modellen, altemarynen, verolen en 't geen voorts meer door billetten is bekend gemaekt.’

Berchem was dus een liefhebber van gravuren en hij zelf etste een aantal platen: Bartsch beschrijft er 56. Het zijn allen dieren met of zonder personages. De oudste dragen het jaartal 1644, de jongste 1680. Hij vond vooral, men zou wel zeggen uitsluitend, smaak in gravuren naar Italiaansche meesters, een smaak geheel overeenkomende met zijn voorliefde tot het land over de Alpen. De zuidelijke kunst bleef ook niet zonder invloed op hem: niet alleen de personages zijner mythologische en godsdienstige stukken, maar ook sommige figuren zijner herders hebben een academisch bijsmaakje, dat van dien invloed getuigt.

Hij schilderde machtig veel. Meest alle openbare verzamelingen van eenig belang bezitten stukken van hem; als gewoonlijk zijn er in de Ermitage het meest te vinden. Wij tellen er daar zestien echte en een twijfelachtig, eene Naaister (Nr. 823). Onder de echte zijn er twaalf gezichten uit Italië, twee bijbelsche stukken, een mythologisch en een allegorisch.

Het mythologische stuk verbeeldt de Ontvoering van Europa (Nr. 1072). Het is een kolossaal doek met levensgroote figuren, uiterst decoratief, in een trant, die een voorsmaak geeft van dien der Fransche kunstenaars onder de regeering van de marquise de Pompadour. De schildering is heel glad en helder, het spel van licht en bruin is gezocht; een geschitter van zij en fluweel ligt op de kleederen, op het vleesch der personages en op de huid van den goddelijken stier.

Van de twee Bijbelsche onderwerpen is het een (Nr. 1070), de Engelen de geboorte van den Messias aan de herders aankondigende, een nog grooter stuk dan het vorige, gedagteekend van 1649. Het is berekend op lichteffekt, maar dit effekt is slechts ten halve bereikt: de herders komen niet sterk uit, alleen de koeien worden in warm krachtig licht gesteld. Hetzelfde jaar behandelde hij in anderen vorm hetzelfde onderwerp in een klein stuk, dat het Museum te Dresden bezit. Het tweede godsdienstige stuk (Nr. 1071) verbeeldt de Rust op de Vlucht naar Egypte. O.L.V., met het Kind Jesus op den schoot en St. Joseph achter haar, zit in een rotsachtig landschap. Links wacht een herder zijne kudde. De hoofdgroep staat in sterk licht, het overige in schemergrijs met een warme avondlucht aan den gezichteinder.

Van deze drie stukken zijn de twee eerste ongetwijfeld de belangrijkste van dien aard, die Berchem voortbracht; in beide is aan de dieren een bijzonder belangrijke plaats ingeruimd. Het derde stuk is niet veel anders dan een zijner gewone landgezichten met vee, waarbij een historische groep gemengd is. Evenals zijne overige werken van historischen aard, behooren deze drie wel tot zijne vroegste werken.

Onder de gezichten uit Italië met vee melden wij vooreerst het Landschap bij Zonnenondergang (Nr. 1077), dat hierbij in afbeelding gaat. Op den voorgrond ziet men een waterplas, daarachter een kale rotsachtige streek, met twee hooge boomen rechts, en een groep kleinere boomen links op de hoogte. Tusschen berg en water een paar schaapherders, die hunne kudde huiswaarts drijven: de eene draagt een pak, de andere speelt op de schalmei. Achteraan komt een ezel dragende de lammeren in twee manden, die over zijnen rug hangen. Verderop komt nog een ezel bereden door eene boerin en geleid door een landman in wijden mantel gewikkeld. De ondergaande zon tint heel den hemel in goud; de wolkjes, die er in drijven, zijn van de eene zijde verguld, van de andere licht beschaduwd. De twee boomen rechts staan geheel in een warm licht, dat hun kleuren bont doet uitkomen op al de rimpelingen en scheuren der schors, op het mos en de rankende planten, die er tegen groeien. Aan de linkerzijde weerkaatsen de bergen flauwer den gloed der ondergaande zon. Het tooneel wordt voorgesteld in de eigenaardige verlichting, die de schilders van herwaarts over ontdekten in Italië en die bestaat uit een gedempten gloedtoon, die het landschap half

[p. 260]

verlicht en half in schemering laat. De schildering ziet er uit alsof zij met groote nauwgezetheid was uitgevoerd en nochtans is zij breed en vlak gelegd, alweer op een manier die de liefhebbers van Italië zich hadden eigen gemaakt en waarin zij groote meesterschap hadden verkregen. Zij hadden daar ginder niet alleen een ander leven gesleten en in een aanvalliger omgeving geleefd, maar ook een ander licht en een andere kleur ontdekt dan die welke zij gewoon waren ten hunnent te zien. Dat zij dit alles naar waarheid weergaven zal niemand beweren, maar zij maakten er iets vreemds van dat zij behagelijk deden vinden aan hunne tijdgenooten en dat voor ons kunstmatig en onwaar is.

Van de gedagteekende Italiaansche landschappen is het oudste het Doorwaden der rivier (Nr. 1083) van 1650. Wij zijn in Italië: de puinen eener antieke waterleiding, die in de verte oprijzen duiden aan dat wij ons in de Roomsche Campagne bevinden; de zon gaat onder, eene herderin drijft hare kudde door het water, een ezel met pakken beladen loopt nevens haar. In den achtergrond komt er een tweede aan, bereden door de vrouw met den blauwen rok, de onvermijdelijke personage uit Berchems' tafereeltjes. Het stuk is klein, op koper geschilderd en bewijst dat de kunstenaar op zijn dertigste jaar zijn eigenaardig vak reeds had gekozen en meesterlijk beoefende.

Dan volgt in tijdsorde een Italiaansch landgezicht (Nr. 1081) gedagteekend van 1656, dat is van zijn besten tijd, en een uitmuntend toonbeeld van zijne werken van dien aard, dat is van het grootste deel dezer. Links een breede rivier, waarover een bouwvallige brug ligt; aan het hoofd der brug een episodieke groep: twee boeren, van welke een op een ezel gezeten is, bidden voor een O.L. Vrouwenbeeld. Twee ossen volgen hen. Een herder op een os gezeten en een anderen os met verscheiden schapen leidende trekt de brug over. Op den voorgrond drijft een boerin te paard een kudde koeien en schapen en twee ezels geladen met jonge kalveren en lammeren. In het verschiet een rei bergen. Niet alleen vinden wij hier de gewone bestanddeelen van Berchem's Italiaansche tafereelen weer, maar als schikking en uitvoering is het stuk een zijner beste. Over het landschap laat de morgenzon haar helder warme stralen glijden; zij herschept het in een wereld van glans en glorie, waar de kleurige figuurtjes in vaste tonen tegen den smeltenden grond uitkomen.

De stukken van lateren datum zijn minder zacht en fijn van toon en verraden meer ambachtelijke vaardigheid dan kunstgevoel. Zoo het Bergachtig Landschap (Nr. 1075) van 1663, waar men herders ziet, die op den boord van een meer met hunne kudden den terugkeer der pont afwachten. De vrouw op den muilezel, de ezel met jonge kalveren geladen, de herders met hunne kudde vormen hier als elders de gewone stoffeering; de figuren komen helder en porseleinachtig tegen den donkeren achtergrond uit; het effect is gezocht en met groote behendigheid verkregen.

Van het jaar daaropvolgende is gedagteekend een Landschap met rivier (Nr. 1079). Men ziet er een veerpont, overgezette herders en kudden, werklieden die twee schuiten lossen. De hemel is warm verlicht door de ondergaande zon; in de vallei is de schemering gevallen; de toon is koeler en zwaarder geworden.

Het laatste gedagteekend stuk is een allegorisch tooneel van 1669 getiteld de Herfst (Nr. 1073) en vertoonende Vertumnus, die aan Pomona een mand vruchten aanbiedt. De toon is nog donkerder in den achtergrond, de figuren komen met nog kouder, porseleinachtig geglim uit: de meester is klaarblijkelijk aan het verloopen en vervalt meer en meer in gekunsteldheid.

Van lateren tijd zijn ook de overige stukken: de Herdersdans (Nr. 1084), glimmend van licht, schitterend van kleuren, wit, blauw, rood, met dieren blinkende als spiegels; de Herberg (Nr. 1082), waar men bij een tapperij gevestigd in een grooten bouwval, koutende en drinkende herders en herderinnen ziet, bij den bouwval is alles donkergrijs, daartegen maakt de hemel een snijdend en gezocht contrast; een Italiaansch Landgezicht (Nr. 1074) een groot stuk, donker van grond met lichtenden hemel en theatrale optimmering;

[p. 261]

een ander groot stuk van gelijken aard (Nr. 1078) koel van toon, maar belangrijker dan het vorige; een Terugkeer der Jacht (Nr. 1076), jagers en jagerinnen te paard met herders en kudden, zigeuners en zigeunerinnen te midden van een bergachtig landschap, in halve duisternis, gezocht van toon en van stoffeering.

Een laatste stuk verbeeldt een Nachtgezicht (Nr. 1085). De maan staat aan den hemel en werpt een flauwen schijn op een boot met vee geladen, die de rivier overvaart; al het overige is zeer donker, zoodat men met moeite onderscheidt wat de schilder afbeelden wilde.