Elsevier's Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 12

Professor Rosenstein.
Door E.A. Keuchenius.

Jozef Israëls, die het portret van Samuël Siegmund Rosenstein geschilderd heeft, riep uit toen zijn meesterstuk af was: ‘Een mooie, maar moeilijke kop om te schilderen: hij kan niet stil zitten!’

Hetzelfde getuigenis, licet parva componere magnis, moet hij afleggen, die trachten zal in dit korte bestek niet een afgewerkt portret - slechts een schets te geven van deze veelzijdige persoonlijkheid, zooals zij zich aan een leerling vertoond heeft in het licht van den leermeester: ‘Een schoone, maar moeilijke geest om te schetsen, hij is zoo bewegelijk!’

Bij een veelomvattenden geest, die aan een rijk voorstellingsleven een groote vatbaarheid voor indrukken paart, speelt het denken zich niet af in een streng logische opeenvolging van gedachten maar in een gedachtenreeks waarbij de aaneenschakeling telkens verbroken wordt door nieuwe associaties, opgewekt door nieuwe indrukken. De bewegelijkheid van geest vloeit ook bij Rosenstein hieruit voort. Maar bij hem kwam nog meer: elke gedachte haast zich woord te worden, en zoo was zijn spreken eigenlijk een hardop denken. Een hard-op denken, waarbij hij het onderwerp, dat hij behandelt, niet alleen vastknoopt aan de indrukken. uit zijn dadelijke omgeving opgevangen, maar ook aan de herinneringsbeelden, die een schitterend geheugen hem doet putten uit alles wat hij in het leven vergaderd heeft. Wanneer bovendien de gedachte weergegeven wordt in een taal, door bijna oosterschen gloed bezield, dan laat zich begrijpen welke bezielende invloed van Rosenstein's college uitging! Men verliet zijn collegezaal dan ook niet slechts met verrijkte kennis, maar ook met een ruimer blik op het leven, met verfrischten levenslust en met meerdere dorst naar onderzoek: men nam behalve wetenschap ook een stuk leven mede. Dit verhoogde de aantrekkingskracht van Rosenstein's onderwijs. Zijn methode, streng natuur-wetenschappelijk op waarneming berustend, was origineel in de wijze, waarop zij

[p. 36]

steeds aanraking zocht met het volle, werkelijke leven. Uit zijn geheele optreden als leermeester en als mensch sprak het: ‘Homo sum: humani nil a me alienum puto!’ En voorgaande aan het ziekbed van den lijdenden mensch is zijn hoofddoel daarom ook steeds geweest zijn leerlingen in te prenten, dat de geneesheer nooit geroepen wordt om een ziekte te behandelen, maar altijd een zieken mensch. Geen grooter genot ondervond hij dan wanneer een of ander ziektegeval hem gereede aanleiding verschafte om beurtelings aan zijn gedachten de hoogste vlucht te geven en daarna weer diep neer te dalen: zoo kon het gebeuren, dat hij zijn leerlingen afwisselend opvoerde tot het steilste denken om een oogenblik later met hen stil te staan bij de laagste uitingen van het alledaagsche leven. Hij was idealist en realist beide. Behandelde hij bijv. de spraakstoornissen bij een lijder aan motorische aphasie, die tevens alcoholist was, dan bracht hij zijn toehoorders eerst tot Herder, Wilhelm von Humboldt, Max Müller, om met hen door te dringen tot het groote mysterie van de taal en dan keerde hij weer tot den lijder terug om een levendige schildering te geven van den verlagenden invloed der hartstochten, zoodra de mensch ze niet meer beheerscht, maar er door beheerscht wordt. Dit belette hem niet onderwijl het ziektebeeld, dat hij demonstreerde, in alle détails uit te werken.

Hij streefde er naar ‘magister’ te zijn van zijn leerlingen, niet van de natuur: van deze bleef hij immer de bescheiden ‘minister’. Het ‘non nocere’ als hoofdbeginsel van den geneesheer, beteekende daarom voor hem in de eerste plaats de ‘vis medicatrix naturae’ niet in den weg te staan. Het natuurproces in zijn verloop nauwkeurig waar te nemen en in al zijn onderdeelen met de ons ten dienste staande hulpmiddelen te volgen, was voor hem de grondslag waarop een juiste diagnose, therapie en prognose gebouwd moeten worden. En toch heeft hij soms zonder dezen grondslag een schitterende diagnose gemaakt: dit had hij dan te danken aan zijn intuïtief vermogen. Met de gave van snel te combineeren overzag hij soms een ziektebeeld in zijn geheel zonder bij de onderdeelen stil te staan en dan maakte bij een juiste diagnose als bij intuïtie, zonder zich nauwkeurig rekenschap te kunnen geven hoe hij er toe gekomen was. Dit intuïtief vermogen is een zeldzame en benijdenswaardige gave en toch ook een gevaarlijk bezit, gelijk hij zelf ook wel eens ondervonden heeft.

Het doel van zijn onderwijs was niet gericht op de vorming van wetenschappelijke mannen, voor laboratorium en studeerkamer bestemd maar voor de praktijk van het werkelijke leven, met hare eigenaardige bezwaren en struikelblokken. Zijn ontleding van een ziektebeeld was daarom ook nooit een dorre, symptomatologische beschouwing om theoretisch vast te stellen welke symptomen met mogelijkheid uitgedacht konden worden, maar werd geheel ingegeven door het individueele ziektegeval, dat hij vóór zich had.

Individualiseeren, niet generaliseeren was zijn streven. Waren zijn klinische lessen bestemd om zijn leerlingen te leeren hoe zij aan het ziekbed moesten optreden, zijn poliklinische lessen moesten hen inprenten hoe zij eenmaal op hun spreekuur zouden te handelen hebben. Vooral de polikliniek gaf aan Rosenstein gelegenheid aan zijn leerlingen te toonen hoe de medicus zich moet weten te accommodeeren aan het algemeene leven der maatschappij en hoe hij in alles wat het leven te zien geeft belang moet stellen. Hier werd medische sociologie gedoceerd. Rosenstein kon altijd een aanknoopingspunt vinden met het leven en werken van zijn patient: het leek alsof hij even gemakkelijk met den vorst over koninklijke zaken, als met den landlooper over zijn landloopen kon spreken. Waar geleefd wordt daar is Rosenstein met zijn volle belangstelling, en daarom koos hij het ziekbed, niet de seceertafel tot zijn werkplaats. Dit nam toch niet weg, dat hij zoowel in zijn lessen als in al zijn onderzoekingen tot de pathologische anatomie terugkeert als het uitgangspunt van waar uit het ziektesymptoom als levensverschijnsel moet verklaard worden.

De wetenschap nuttig te maken was zijn hoofddoel. Geen schooner wijze om hiertoe

[p. 37]

te geraken dan mannen op te leiden, bekwaam om straks de wetenschap het leven in te dragen! Daarom had doceeren al de liefde van zijn hart. Zijn geheele ziel heeft hij in zijn onderwijs gelegd. Daarom ook kunnen in Rosenstein de mensch en de leermeester niet gescheiden worden. Scherp in het denken, fijn in het voelen, krachtig in het willen: deze drie eigenschappen hebben samengewerkt om Rosenstein tot een karakter van beteekenis te vormen. De drager van zoo'n karakter moet een machtigen invloed op zijn omgeving uitoefenen. En dit heeft Rosenstein gedaan. Hij heeft zijn omgeving aangetrokken of afgestooten, haar tot liefde en vereering of tot vijandschap en miskenning opgewekt. Dit kon ook niet anders, te meer niet wanneer, gelijk bij Rosenstein, door de levendigheid en de bewegelijkheid van den geest, de impuls van het oogenblik zoo'n groote rol speelt. Niet slechts, dat Rosenstein hard op dacht, hij voelde ook hard op. En hierdoor traden zijn sympathieën en antipathieën somtijds naar buiten, die anderen ook bezitten, maar weten in te houden. Een trek van bijna elk impulsief karakter is, dat het gemakkelijk door affecten beheerscht wordt. Zoo ook bij Rosenstein. Zijn gemoedsstemming kon zich niet schuil houden en legde een stempel op geheel zijn optreden. Somtijds deed dit schade aan de objectiviteit van zijn oordeel voor het oogenblik zelf, maar bleef niet nawerken. Zoo kon het gebeuren, dat zijn gemoedsstemming zich afspiegelde in de verwijding of vernauwing, die hij ten onrechte gaf aan de grenzen eener percussie-figuur, door een leerling aangebracht.

Gelijk elk sterveling bezit ook Rosenstein ‘les défauts de ses qualités,’ maar niet bij elk sterveling zijn, gelijk bij Rosenstein, de qualiteiten groot. Door fijnheid van gevoel was niemand dan Rosenstein zelf zich meer bewust van deze gebreken. En waar ongelijk aan zijn kant bestond, was het niet moeilijk hem hiervan te overtuigen en dan droeg hij hier over leed. Schuld belijden, de eigenschap van een groot karakter, viel Rosenstein niet zwaar; een somtijds rechtmatig geprikkelde omgeving heeft dit niet altijd ingezien en daardoor Rosenstein miskend.

Hiertegenover staat de liefde en vereering van zooveel anderen, die hun leven lang dankbaar zullen blijven voor het groote voorrecht, dat zij Rosenstein tot hun leermeester gehad hebben.

Rosenstein heeft steeds een grooten band met zijn leerlingen gevoeld: er zijn weinig leermeesters, die gelijk hij, een levendig belang in hun lot blijven stellen, nadat zij hen verlaten hebben om de maatschappij in te gaan. Zoo heeft Rosenstein bij zijn leerlingen ingeoogst wat hij op zijn beurt aan zijn leermeesters geschonken heeft: treffend was het hem in een kalm oogenblik op zijn studeerkamer in dankbare herinnering te hooren spreken over Fraube, Schönlein, Johannes Müller, Virchow, wier borstbeelden op zijn boekenkast prijken. Het valt hem gemakkelijk het groote in een ander te erkennen, hetzij in voor-, hetzij in tegenstander: daarom haat hij ook alle chauvinisme in de wetenschap, wier internationaal karakter hij hoog hield. Hiervan getuigt zijn diepe bewondering voor Charcot.

Zijn optreden aan het ziekbed getuigde steeds van medevoelen en medelijden. Dit belette hem echter niet den lijder op te beuren met een hartelijk, opwekkend woord, dikwijls vol humor. Over den dood met hem te spreken viel hem zwaar. Zijn patiënten zagen altijd uit naar zijn bezoek. Zoo heeft hij ook op menig ziekbed een gevoel van innige dankbaarheid en waardeering achtergelaten.

De huiselijke kring is een sanctum, waarin een vreemde niet met nieuwsgierigheid mag binnendringen. Toch mag een ieder, die door Rosenstein ook hier toegelaten werd, getuigen dat hij er het middelpunt van dankbare liefde, vereering en bewondering is.

Vooral in een karakter gelijk dat van Rosenstein waarin het gevoelsleven naast het intellectueele leven zoo'n gewichtige plaats inneemt, komt het ‘semen religionis’, in elk menschenhart neergelegd, duidelijk uit. Zij, die hem van nabij kennen, begrijpen daarom zoo gemakkelijk, dat zijn vader, die rabbijn was, dezen zoon aanvankelijk zoo gaarne voor dezelfde bestemming groot ge-

[p. 38]

bracht had. Hij heeft een diep gevoel voor het geestelijk element, dat op den achtergrond van al het bestaande ligt: maar het kost hem moeite het geestelijke van de zichtbare schepping te scheiden. Hoewel groot bewonderaar van Spinoza, zou hij toch liever deïst dan pantheïst genoemd worden. Zijn kennis en bewondering van de Heilige Schrift zijn grooter dan zijn geloof in deze als goddelijke openbaring.

Rosenstein heeft niet alleen gesproken: hij heeft ook veel geschreven. Zijn standaardwerk over de nierziekten heeft hem beroemdheid gegeven. Er is bijna geen enkel onderdeel der pathologie of hij heeft er zijn licht over doen schijnen. Op alles wat hij schreef, gelijk op alles wat hij sprak, drukte hij den eigenaardigen stempel van zijn originaliteit en individualiteit.

Aan Rosenstein zijn de tastbare bewijzen van den roem, dien hij verworven heeft, rijkelijk toegevloeid. Vele ridderkruizen versieren zijn borst: vele wetenschappelijke genootschappen hebben hem vereerd.

Nederland dwingt nu dezen ‘ridder van den arbeid’ zijn rust te gaan nemen: een harde, maar toch rechtvaardige wet ontrukt thans aan Leiden's hoogeschool één harer grootste mannen. Met roem beladen gaat Rosenstein een ‘otium cum dignitate’ in. Maar Nederland zal dankbaar blijven denken aan hem, die in een land van vreemdelingschap zijn levensarbeid afgewerkt heeft, niet om er een eigen school te stichten, maar om er de school van zijn vaderland over te planten!