Elsevier's Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 12

[p. 328]

DE GELEERDE IN GEPEINZEN. FERDINAND BOL.

[p. 329]

De Hollandsche meesters in de Ermitage te Sint Petersburg.
Door Max. Rooses.

Ferdinand Bol. - Evenals Gerbrant van den Eeckhout behoort Ferdinand Bol tot de dichte schaar der leerlingen en volgelingen van Rembrandt, die zich terecht een goeden naam verwierven in hunnen tijd en dien tot op onze dagen behielden. Het waren meestal mannen van een zeer degelijk talent, voor wie de hanteering van het penseel geen geheimen had, die een groep ordentelijk wisten in een te zetten, een model met juistheid wisten weer te geven; maar die, al bekleedden zij met alle eer den tweeden rang, zich nooit tot den eersten verhieven. Er leeft iets van Rembrandt in hen voort; zij zijn schilders, men zou zeggen minder door Gods genade dan door zijn lessen en voorbeeld; zij teren op zijn genie, maar blijven zonder eigen levenskracht. Zij bezitten dan ook geen eigen overtuiging; zij hebben die van den grooten voorganger óvergenomen en verzaken haar zoohaast zij er eene andere leeren kennen. Of de nieuwe beter is dan de oude, daar breken zij zich het hoofd niet mee; zij valt meer in den smaak van den dag en van het groote publiek en dit volstaat hun. Zij hebben over het algemeen geene andere geschiedenis dan dit overgaan van het eene geloof tot het andere, tenzij de datums van hun geboorte en sterven.

Ferdinand Bol werd geboren te Dordrecht in Juni 1616 en gedoopt in de hervormde kerk, zijn vader was een heelmeester van beroep en een man in goeden doen. In welke omstandigheden en wanneer de toekomende schilder naar Amsterdam vertrok weten wij niet. Er is altijd gezegd en er bestaat geen reden om er aan te twijfelen, dat hij al heel jong naar de groote stad verhuisde en daar bij Rembrandt in de leer ging. Een der weinige oorkonden, welke wij bezitten, bewijst dat nog in 1640 de betrekkingen tusschen den ouden en den jongen schilder nauw en vriendschappelijk waren. Den 30^sten Augustus toch van dit jaar teekent Bol als getuige een akte, waarbij Rembrandt Dr. Gaspar van Campen machtigt te ontvangen wat de tante van Saskia van Uylenborch aan Rembrandt's vrouw gelegateerd heeft. In 1652 kocht hij terzelfdertijd als zijn medeleerling Govert Flinck het poorterschap te Amsterdam. Bol genoot bijval; hij schilderde ontelbare portretten van rijke lui, die hem goed betaalden; hij woonde te Amsterdam op de Keizersgracht en later op de Heerengracht. In 1673 werd hij regent van het Oude-Zijds-Huiszittenhuis, een ambt, dat door het Magistraat alleen aan voorname lieden, als die wier portretten wij op de Regentenstukken zien staan, werd opgedragen. De instelling was gesticht om lieden, die met hun handenarbeid niet genoeg wonnen om in hun onderhoud te voorzien, wekelijks brood, boter, kaas en andere nooddruft en des winters turf te bezorgen; hare jaarlijksche uitgaven bedroegen wel zes tonnen gouds.

Ferdinand Bol overleed in Juni 1680 en werd den 24^sten dier maand begraven.

Hij schijnt niet zeer vroeg begonnen te zijn eigen werk voort te brengen. Zijn oudste gekend stuk is van 1642, een vrouwenportret in het Museum te Berlijn. Van 1644 kennen wij er meer dan één. Vooreerst een Rust in de Vlucht van Egypte in het Museum te Dresden, dan de Engelen en Vrouwen bij het graf van Christus na de Verrijzenis, in het Museum te Kopenhagen en een Mansfiguur in het Museum te Berlijn, dat een studie schijnt te zijn voor het voorgaande werk. Deze oudste stukken behooren ook tot zijne beste. Het vrouwenportret te Berlijn, in helderen doorschijnenden toon, is een van zijn voortreffelijkste conterfeitsels. Zijn stuk te Kopenhagen is wellicht het volmaakste, dat hij voortbracht. Het onderwerp is stoutmoedig opgevat: een der engelen staat op den boord van het graf, de andere in den kuil; van de vier vrouwen is de eene neergeknield en valt met de handen op den grond; de tweede is neergehurkt en slaat de handen open; de beide andere staan recht en slaan de handen in de hoogte, met de verbazing op het gelaat en de ontroering in het gebaar. De lichtwerking is blij en helder, aan de eene zijde met zilver, aan de andere met goud doorstraald. In deze eerste werken toont Bol zich werkelijk zijn meester waardig. Ook andere niet gedateerde stukken treffen ons door hun Rembrandtachtige schoonheid:

[p. 330]

zoo de Hagar in de Woestijn in de Schönborn-galerij, een Meisjesportret in de Liechtensteinsche-galerij te Weenen, een Manskop in het Museum te Budapest, een portret te Frankfort, twee portretten, zoogezegd Govert Flinck en zijne vrouw, te München.

In zijne fantasiestukken bleef Ferdinand Bol het langst trouw aan den trant van zijn meester. Zoo schilderde hij herhaaldelijk in navolging van zijn grooten voorganger geleerden en filosofen in gedachten verzonken; de Louvre bezit er zoo twee, het Koninklijk Museum te Brussel één en ook in de Ermitage ontmoeten wij er drie. In al deze stukken vinden wij den ouden man weer, grijs van haar, maar krachtig nog van geest, levende afgezonderd van de wereld voor zijne studiën en met zijne gedachten, gedost in een gewaad, dat evenmin tot de wereld van alle dagen behoort als de man die het draagt.

Bol's historische stukken roepen evenzeer de herinnering aan de geliefkoosde onderwerpen zijns meesters te binnen; het zijn meest gebeurtenissen uit den Bijbel: Hagar in de Woestijn, Jacob's droom, Jacob voor Pharao, Joseph die den droom uitlegt, Abraham's Offerande, Naaman bij den profeet Elias, stukken met meer zieleleven dan lichamelijke beweging.

Evenals Rembrandt was hij vooral een portretschilder; hij schilderde zijne modellen meest afzonderlijk, soms paarsgewijze gegroepeerd; ook eenige Regentenstukken bracht hij voort: de Regenten van het Huiszittenhuis, onder welke hij zich zelf bevond, van 1657; de drie Regentessen van het Leprozenhuis en de vier Regenten van hetzelfde gesticht, welke drie stukken zich nu in het Rijksmuseum te Amsterdam bevinden en de regenten van het Leprozenhuis van 1649, nu in het Stadhuis te Amsterdam, dat tot zijn merkwaardigste werk wordt gerekend.

In de tweede helft van zijn kunstenaarsleven en meer bepaald kort na 1650 verlaat hij zijn vroegeren trant en gaandeweg wijkt hij er meer en meer van af. Hij zegt vaarwel aan de fantazie om over te gaan naar de werkelijkheid, hij verzaakt aan het geheimzinnige licht, om zich in de volle helderheid te begeven. Ware het nu de ware wereld die hij zocht, met hare duizend toevalligheden en het echte licht met zijn tallooze spelingen, men zou hem geluk moeten wenschen met zijn ommekeer. Maar hierop had hij zijne zinnen niet gesteld: hij geraakte verslingerd op een leven en op menschen zooals de mode van den dag die gaarne zag in levenden lijve en in schildering: beschaafd, gemanierd, hoffelijk, zonder kreuken in het uiterlijke, zonder plooien in den geest; meer nog, hij verplaatste gaarne zijne personages in een droombeeldig bestaan, opgevat naar schoolsche begrippen. Moeder en dochter worden Minerva les gevende aan een jong meisje (1663); Man en vrouw worden Theseus en Ariadne (1664). Het licht wordt vol, gelijk, zonder veel schaduwen, zonder hoogen glans als in een wereld vol room en bloesem, zonder wolken, zonder zorgen. Zijne menschen zijn deftig, tevreden, kalm, zonder rimpel in het gelaat, glimmende en bol van uitzicht. Hij blijft altijd een schilder van talent; den eigen weg, dien hij ingeslagen heeft was een gelijke, een gladde, liep niet ver in de hoogte noch in de diepte; hij bleef een volgeling van Rembrandt, maar een bezadigde, een geloovige die zich ten halve had bekeerd en wereldsch was geworden.

Er is geen naam, met wien die van Rembrandt zoo gedurig samenloopt als die van Bol. In onze dagen schreef een rumoerzieke beeldstormer een boek om te bewijzen, dat wat wij aanzien als werken van Rembrandt eigenlijk stukken van Ferdinand Bol zijn; zooals kort te voren een lijder aan dezelfde kwaal had voorgesteld de werken van Shakespeare op Bacon's naam te plaatsen. De waarheid is dat er geen werken van Rembrandt op Bol's naam staan, maar dat er vele van Bol op Rembrandt's naam geplaatst werden, een feit dat dan toch altijd bewijst dat er in vroeger tijd hier en daar menschen gevonden werden die den leerling deze groote eer waardig achtten. Zoo zijn er in de Ermitage onder Bol's werken niet minder dan vier, die een valsch handteeken van Rembrandt dragen, dat er op stond vóór zij in dit Museum kwamen. De twee fraaie portretten te Munchen, van welke wij hooger spraken, waren tot voor korten tijd nog op dezelfde wijze gemerkt. Een bewijs zal men zeggen hoe onvolmaakt de groote meester vroeger gekend was. Zeker;

[p. 331]

maar een bewijs toch ook hoe gemakkelijk men het achtte werken van den hier besproken leerling voor die van zijn meester te doen doorgaan.

De Ermitage te St. Petersburg telt twaalf stukken van Ferdinand Bol, negen portretten en drie fantazie-stukken.

Om met deze laatste te beginnen treft ons vooreerst de Geleerde in gepeinzen (Nr. 852), wiens afbeelding hierbij gaat. Het is een statig regelmatig figuur, een krachtige grijzaard nog, met langen vollen baard; hij draagt een grijze muts met pels omboord, een geel kleed waarop een gouden ketting prijkt, een zwarten met pels gevoerden mantel. Hij zit in een armstoel met het hoofd op de rechterhand en met den elleboog op een tafel leunende, waarop boeken en een wereldbol te zien zijn. De linkerhand rust op den arm van den stoel. De achtergrond is grauw. Een vol maar zeer zacht licht valt op zijn hoofd, borst en rechterarm; de andere zijde staat in de schaduwe, behalve de vingeren der linkerhand. Op boek en wereldbol ligt een halve klaarte. Zeer malsch en fijn is het licht, met veel gevoel voor de schoonheid van zijn speling en werking is het over het figuur verspreid. Teekening en toetsing verraden een penseeler, die het ambachtelijke van zijn kunst ten volle meester is; maar het diepe in den denker, het roerende in den droomer, de verre blik in verleden en toekomst, die ons zoo innig kunnen aangrijpen in Rembrandt's werken schieten hier te kort. Men krijgt het uiterlijk van een prachtmensch te zien; het lichaam en de kleedij van den meester zijn weer te vinden; maar de personage is algemeen, het zieleleven alledaagsch geworden.

In andere werken van denzelfden aard trachtte Bol weliswaar dichter te naderen bij zijn scheppenden voorganger. Zoo laat hij zijn Filosoof uit het Museum van Brussel vragend en zoekend in de ruimte blikken en verlicht hij het studievertrek met warm schemerlicht; maar daar treft nog meer dan hier het groote verschil tusschen meester en leerling en de minderheid van dezen laatste.

Een tweede geleerde (Nr. 847) is een oud man met patriarchaal voorkomen, die een roode fluweelen muts draagt en een wijden groenachtigen tabbaard; hij zit te schrijven voor een tafel overdekt met een rood tapijt, waarop men boeken en een wereldbol ziet. Hij steunt zijn elleboog op die tafel en streelt zijn langen baard. De trant is dezelfde als die van het vorig stuk; een krachtig, mannelijk figuur in een gewaad van gezochte schilderachtigheid, in helderen toon en speelsch licht.

Een derde geleerde (Nr. 856) in pelzen muts en rooden pelzen mantel zit voor een tafel waarop boeken liggen, maar waarop bij uitzondering geen wereldbol staat. Hij houdt zijn bril in de hand en is in overweging verdiept. Het is een der stukken, die het valsch handteeken van Rembrandt dragen. De toon is wat warmer dan bij de vorige werken, maar de uitvoering is dezelfde: verzorgd en handig. Het motief moest den kunstenaar bevallen, maar de talrijke herhalingen ervan duiden geringen rijkdom van vinding aan.

Onder de portretten schijnt mij dat der zoogezegde gravin van Nassau-Siegen (Nr. 845) het beste: een jonge vrouw in een donker violetkleurige kleedij met zeer breede mouwen, een rood mutsje met goud geborduurd op het hoofd, van hetwelk een gele sluier op de schouders daalt, leunt met beide armen op den vensterdorpel. Zij blikt naar omlaag en wendt zich naar den rechten kant om verder naar de linkerzijde te kunnen zien. Het is een aanvallig figuur in een juist opgemerkte beweging, vol leven en waarheid. De vleeschtint is warm, er is spel in de schaduw, sterk contrast tusschen licht en donker. Het stuk staat het dichtst van al bij Rembrandt en heeft dan ook langen tijd dezen naam gedragen.

Een paar andere portretten, man en vrouw, (Nrs. 848 en 849) dragen dien naam nu nog. Het zijn stukken van omstreeks 1660 - misschien wel van 1657 - een datum die achter de valsche handteekening te lezen staat. Het zijn staaltjes van die zeer deftige, glad uitgevoerde portretten, wier tint tusschen room en kaas zweeft, patriciërs voorstellende, die goed figuur wilden maken in hun voornaam salon.

Tot de oudere werken behoort het portret van een jong man (Nr. 850), wiens lange blonde haren op de schouders vallen; hij draagt een rozig fluweelen mutsje, een zwart vest

[p. 332]

en een lichten bruinen mantel. Tegen den donkeren achtergrond komt hij krachtig uit, op het gelaat valt een flinke lichtslag. De borsteling is breed, zelfs eenigszins ruw. Zoo ook een jong man (Nr. 853) met een donker grijs vest van satijn, een witten kraag en een zwarten mantel. Hij draagt een zwarten hoed, onder wiens breeden rand een schaduwslag op het voorhoofd valt; de handen zijn in bruinen vleeschtoon. Het ontbreekt hier niet aan afwisseling van toon, maar de schildering blijft altijd vlokkig en mist hoogere kracht.

Een stuk, dat vroeger aan Rembrandt werd toegeschreven en daarna werd gerangschikt onder de werken zijner school, heeft iets van de fantasie van den grooten meester in de kleedij, bestaande in een harnas en helm met witte pluim. Met de eene hand steunt de man op een zwaard met de andere op een hellebaard. De schildering is echter te vlak en de lichtspeling te zwak om aan Rembrandt te laten denken (Nr. 834).

Eene oude vrouw gedagteekend ‘1651 out 81 jaer’ (Nr. 854) met een boek op den schoot, tusschen wiens blaren zij den vinger gestoken houdt, behoort nog tot Bol's vroegeren trant en laat ons denken aan Rembrandt's en Maes' moedertjes met den bijbel op den schoot. Op den blostint van het gelaat vallen grijze, op het blauwachtig witte hemd zwarte schaduwen. De opvatting der school is er en de vaardigheid der penseeling, de stoute fantazie ontbreekt.

Een tweetal groepen van man en vrouw worden als historische personages voorgesteld. Vooreerst een paar in Grieksche draperij, gezeten op den boord der zee (Nr. 846) en daarom Theseus en Ariadne genoemd. De vrouw, eene blonde, draagt op het blanke hemd een groenen mantel en aan de voeten blauwe sandalen, in de hand houdt zij een wingerdtwijg. De man draagt een roode tuniek en een gelen mantel. De dagteekening luidt ‘1664.’ Wij hebben de reizen in het land van Arcadië aangevangen; de maskeraden in den trant der academische herders in het rijk van gezochte teederheid en wansmakelijke liefelijkheid zijn mode geworden. Het andere stuk stelt een oud man en een jonge vrouw voor (Nr. 851). Hij draagt een kleed van blauwen satijn en een tabbaard van karmozijn rood fluweel met pels gevoerd; op zijn hoofd een gelen band en een zwarte muts. Zij draagt een geel kleed met rooden gordel en een mantel van brocaat: ook op haar hoofd prijkt een band van juweelen. De personages hebben een semieten-type, men houdt ze voor Esther en Assuerus of voor Esther en Mardocheus. Waarschijnlijker echter is het een oud man en zijne vrouw tot het ras van Esther behoorende en in Bijbelsch gewaad gekleed.