Elsevier's Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 12

De koning stadhouder Willem III op penningen verheerlijkt.
Door H.J. de Dompierre de Chaufepié.

Geen der oranjevorsten heeft een zoo diep spoor achter gelaten op het gebied der penningkundige herinneringen onzer Nederlandsche Geschiedenis als Willem III. Talloos zijn de metalen gedenkstukken die hem eeren. Nu het 200 jaren geleden is, om met een penning te spreken, ‘dat de adelaar naar zijn nest terug gevlogen is,’ heeft het zijn beteekenis een korten blik te werpen op dien penningrijkdom. Ons streven is het allerminst om een wetenschappelijke numismatische lijst aan de lezers van dit tijdschrift voor te leggen maar wel om een oogenblik een enkelen greep te doen uit deze dikwijls zoo mooie en belangrijke medailles. Wij hebben bij dit plan nog één bijgedachte. In de Januari-aflevering trachtten wij de beteekenis uit een te zetten der moderne Fransche penningen; nu pogen wij - al is het maar zeer kort en zeer onvolledig - even te schetsen de waarde der Nederlandsche medailles van de laatste helft der zeventiende eeuw.

Voorzeker de eerste voorwaarde tot het doen slaan van gedenkpenningen was aanwezig: Er was stof om in metaal geschiedenis te schrijven. Onder Willem I. Maurits, Frederik Hendrik was het reeds begonnen, geen eenigszins belangrijke slag te land of ter zee, geen politieke gebeurtenis van beteekenis of de penning werd ontworpen en geslagen, gedreven of gegraveerd.

Wanneer wij tot het begin der dingen willen opklimmen dan vinden wij reeds in 1641 een alleraardigsten penning die het huwelijk van prins Willem II en prinses Maria van Engeland herdenkt.

Wij zien aan de voorzijde tegenover elkander staan de Prins en Prinses, die elkander schuchter de hand reiken, engelen uit de wolken dalen neder om de vorstelijke verloofden te bekransen. De Heilige Geest vliegt in hemellicht als een duif omlaag, de achtergrond wordt gevormd door een Engelsch landschap en een gezicht op het Binnenhof terwijl men de reiskoetsen met de jonggehuwden, omstuwd door ruiters, ziet naderen. Er ligt in heel deze voorstelling iets mooi naïefs waarvan de waarde nog verhoogd wordt door de opschriften. Achter den Prins staat: ‘Mij gewon de vorst Hendrik, de allerkrachtigste Nassausische held, hij beval mij om uw verloofde te zijn,’ de Prinses antwoordt: ‘De Koning van Albion, de grootste monarch is mijn vader en beveelt mij uw verloofde te zijn.’

En zoo geschiedde het dan dat in 1650 een gegraveerde penning kon worden gemaakt waarop afgebeeld is Willem II te paard, en aan zijn voet een wiegje waarin zooals het opschrift zegt ‘de Orangienspruit’ rust. Helaas

[p. 234]

was de vader toen reeds dood en op de moeder rustte de zorg der opvoeding. Er bestaat dan ook een aardige penning die aan de voorzijde het kopje van het vierjarig Prinsje vertoont, omringd door een prachtige krans van Oranjeappelen en loof, en aan de keerzijde dat van de Prinses.

1641. huwelijk van willem ii.

Niet onvermakelijk is een andere penning uit dezen zelfden tijd.

Aan de voorzijde staat dezelfde beeltenis, aan de keerzijde de Prins

1654. willem iii en zijn moeder.

als klein jongetje met kindersceptertje en kransje voor een zittende vrouwenfiguur: de Wijsheid. De Wijsheid heft waarschuwend den vinger op naar den naam van Jehovah die in hemellicht prijkt terwijl het opschrift zegt: ‘Vrees God.’ De achtergrond wordt gevormd door het Binnenhof. Er is iets comisch in het mollige dikke ventje tegenover de statige Wijsheid.

1654. willem iii en de wijsheid.

Lange jaren nu zwijgen de penningen, er gebeurde trouwens niet veel in het leven van den Prins dat tot slaan van medailles uitlokte. De zee en de vlootvoogden nemen in deze jaren schier heel het penningkundig gebied in.

't Wordt 1671, een vrij banale penning herdenkt de intrede van den Prins in den Raad van State, 1672 breekt aan met de definitieve verheffing van den Prins tot Opperbevelhebber van leger en vloot. Een forsche penning vertoont ons den Prins te paard, den bevelhebberstaf in de hand houdend.

De keerzijde vormt een banale gevleugelde genius, die over een heuvelachtig landschap heenvliegt, terwijl op een cartouche gegrift is: ‘Lang leve de Prinse van Orange’

In dezen tijd echter neemt Lodewijk XIV nog het leeuwendeel van de medailles in beslag; als de Zon rijdt hij te midden der planeten, doet den

[p. 235]

1672. willem iii als kapitein-generaal.

stroomgod van den Rijn verschrikt achteruit deinzen en bindt aan een zuil het overwonnen Nederland; maar de hoop van het land is op Oranje gevestigd. Zoo zien wij den gewonden Nederlandschen leeuw, met den pijl in den rug, naderend den oranjeboom, terwijl hij de klauw opheft om bij den oranje-appel genezing te zoeken; een hand uit den hooge wijst op de vrucht en het opschrift zegt: ‘Dit is van den Heere geschied en wonderlijk in onze oogen.’

Ook verrijst de Prins als een Phoenix uit zijn asche, terwijl welig de oranjeboom bloeit. De verwachting werd niet beschaamd; de Franschen moesten wijken en op verschillende stukken zien wij den zegevierenden Prins, zoo bij het sluiten van den vrede in 1674 te paard, terwijl de vredesduif met het takje in den bek, over de kalme zee komt aanvliegen; het omschrift zegt: ‘Van God komt de overwinning en de vrede.’ Zoo zien wij bij de inneming van Grave, den Prins als veldheer op de wallen voor de stad, omgeven door zijn legerhoofden.

Weder gaan de jaren voorbij en is er betrekkelijk weinig te herdenken, tot dat in 1688 de ware stroom los barst met den tocht naar Engeland; de voorgeschiedenis van het hulp inroepen van den Prins, is aardig op medailles na te gaan, maar zou ons nu te ver voeren; wij verplaatsen ons nu maar terstond bij het uitvaren der Nederlandsch-Engelsche vloot. Aan de voorzijde staat een mooi, forsch gedreven borstbeeld van den Prins; twee genieën houden een krans boven hem, terwijl het opschrift vraagt: ‘Dat hij op de golven triomphere.’ De keerzijde geeft aardig en levendig ‘het vertrek van zijn Hoogheydt den Heer Prins van Oranje uijt Hellevoetsluys na 't koninckrijk Brittanje.’ Aan wal staan mannen en kinderen te juichen en te trompetteren, terwijl in zee de dicht aaneengesloten rijen schepen, onder het bulderen van het geschut en 't wuiven van de vlaggen uitvaren. Een gevleugelde genius blaast zich op twee schalmijen de wangen dik en 't behoeft nauwelijks te worden vermeld, dat schitterend hemellicht dit alles beschijnt.

Van nu af aan kan men eene dubbele strooming in de medailles waarnemen; vooreerst wordt het feit dat men herdenkt zelf wedergegeven, zooals hier b.v. de tocht naar Torbay, maar daarnaast wordt het gebeurde gesymboliseerd. Zoo Willem III in Romeinsche krijgsmansdracht, het wapenschild van Engeland opheffend en het wapenschild van Frankrijk vertrappend; de Nederlandsche leeuw palm en vrijheidshoed op den aardbol nederleggend, den woesten kop nijdig opgeheven naar eene zon, waarin de Fransche lelie schittert. Van nu af is er nog een teekenende eigenschap der penningen, dat steeds wordt aangegeven de tegenstelling van Nederland-Engeland tegen Frankrijk, van den

1688. willem iii vertrekt naar engeland.

[p. 236]

1688. willem iii landt te torbay.

Prins tegen den Koning en van het Protestantisme tegen het Katholicisme.

Op bovenstaanden penning zien wij aan de voorzijde een flink portret van Willem III, dien wij nog slechts als kind weergegeven zagen; aan de keerzijde de vloot in zee, de landende Nederlandsche troepen en.... Willem III, die op een duin de Gerechtigheid, die het in Engeland te benauwd krijgt, opheft.

Uit het gebied der symboliek doen wij slechts enkele grepen. De Prins als Romeinsch veldheer wordt door eene vrouwengestalte, het blijde Engeland, begroet, de Nederlandsche Maagd en de Engelsche wapenschilden staan rustig onder den schaduw van den Oranjeboom, de Nederlandsche Leeuw met omlauwerd zwaard houdt beschermend een klauw op den Bijbel, een slang die verraderlijk nadert wordt vertrapt, ‘Emanuel’ slingert uit den hemel bliksemschichten neder op de Fransche soldaten en doet de zon schitteren op de brave Nederlanders en Engelschen,

1689. willem iii en maria te londen gekroond.

terwijl Jezuïtenpaters en monniken van schrik ter aarde vallen, de adelaar (de prins) slingert onechte kinderen uit het nest, de duif (de prins) brengt aan de goede stad Londen den vredestak.

De oranjeboom staat weelderig bloeiend terwijl de eikeboom, het symbool der Stuarts, op den grond neder geveld ligt. Het opschrift zegt: ‘men heeft er een betere voor den gevallen boom in de plaats gezet,’ op een anderen penning is het opschrift nog duidelijker ‘gouden appelen voor harde eikels, ook daar de bloeiende oranjeboom en de nedergestorte eik.

1691. willem iii keert naar holland terug.

De Prins is als Jupiter die Phaëton uit zijn wagen slingerde om de aarde te behoeden voor verbranden, de Prins is Perseus die Andromeda bevrijdt, de Prins is Herakles die de Lernaeische hydra ter neer velt, terwijl een gezonde Fortuna hem kroont. Wanneer Willem III naar Ierland oversteekt (1690) is hij de fiere eenhoorn die in éénen sprong overspringt, terwijl kikvorschen zich van nijd zitten op te blazen, maar bij dien overtocht is de Prins ook een adelaar, die in den bek draagt een olijf- en een oranjetak, symboliseerende de zegeningen van den vrede en van Oranje's macht.

De Prins is ook gelijk in macht aan de verbondsark der Israëlieten die den Philistijnschen afgod Dagon uit elkander deed

[p. 237]

vallen (1 Samuel V:4) of aan Josuah die de zon deed stilstaan. Wanneer de Prins in 1691 naar de Vereenigde Provinciën terugkeert is hij als een leeuw die aan zijn leeuwin de zorgen voor de welpen overlaat (in casu de Engelschen). Wanneer de Prins landt in Holland dan wordt hij de zon, die leven wekt door zijn terugkomst of hij is de zon die staat in het teeken van den dierenriem; den leeuw enz. enz. Wij zouden deze lijst nog kunnen uitbreiden met tal van andere voorbeelden doch willen volstaan door een penning weder te geven die door mooiheid van gedachte en door smaak ver boven veel der andere uitmunt. In 1696 wordt er een aanslag op het leven van den Prins beraamd, doch gelukkig ontdekt.

Nu brengt de stempelsnijder op de voorzijde een zeer mooi portret van den Prins gedekt door een schild waarop de naam van Jehovah, de keerzijde vertoont de furiën die met toortsen, dolken, slangen gereed waren om zich op den Prins te storten, maar al die kwade geesten zijn aan toornen gebonden die

1691. ter eere van willem iii en tot spot van lodewijk xiv.

samen worden gehouden door een in wolken verborgen hand. Het opschrift verklaart aan de voorzijde: ‘Hem dien Ik (God) bedek, wordt geen leed gedaan,’ aan de keerzijde ‘een verborgen rechterhand bedwingt hen’ (de furiën). Eenvoudig en mooi is hier de hemelsche bescherming gesymboliseerd en uit het oogpunt der medailleerkunst is dit een

1696. aanslag op het leven van willem iii.

voortreffelijk stuk.

Ter loops wezen wij er reeds op dat een groote factor op de penningen van het laatste tiental jaren der 17^e eeuw was de tegenstelling tusschen Lodewijk XIV en den Prins, enkele voorbeelden nog om dit nader toe te lichten. In 1689 wordt er een medaille gemaakt waar wij aan de voorzijde het borstbeeld zien van Willem III geplaatst op een socle terwijl Dapperheid en Moed, twee vrouwengestalten, het kronen, zij dragen als emblemata een hoorn van overvloed en een foliant met charters, de achtergrond vormt een rustige zee bedekt met schepen en aan wier kust welvarende steden liggen. Stralend zonlicht is over alles heengegoten en het opschrift noemt den Prins den ‘bevrijder van Nederland, den hersteller van Engeland.’ Hoe anders is het aan de keerzijde gesteld. Daar schieten bliksemschichten uit een donkeren wolkenhemel, daar staart somber voor zich uit het borstbeeld van den ‘Barbaar in Germanie,’ den tyran in Gallia. Armoede en slavernij kronen den Koning met een verflensde ontbladerde krans. Niet onvermakelijk is de trotsche uitdrukking van

[p. 238]

1694. ter eere van willem iii en tot spot van lodewijk xiv.

Willem tegenover het zuur ontevredene van Lodewijk's gelaat.

In 1691 werd Mons door Lodewijk genomen, deels dank zij omkooperijen, deels dank zij het in brand schieten door de Fransche bommen. Om dit in de oogen der Nederlanders niet belangrijke feit te bespotten werd een penning gemaakt, waaraan de voorzijde Lodewijk gebogen staat als een oude decrepiete grijsaard die met een uit geldstukken bestaand zwaard een bom openstoot, een toespeling op het Fransche goud en de Fransche bommen Op den achtergrond ligt de stad Mons en ziet men een reiskoets en eenige hofjuffrouwen zich bewegen, in hoever die mede werkten tot de zwakte van den ‘afgeleefden dwingeland’ staat er niet bij. Uit de wolken blimsemt het natuurlijk. Aan de keerzijde schijnt weer de zon in vollen glans en staat met opgeheven zwaard en banier de Koning-Stadhouder de ‘bloeiende bevrijder,’ aan zijn voet liggen tropeeën van wapenschilden en de wereldbol, terwijl nijdige geniën der duisternis verschrikt wegvliegen. De opschriften verduidelijken nog deze voorstellingen.

Aan de voorzijde staat voor Lodewijk ‘op deze wijze verovert hij één stad.’ Aan de keerzijde voor Willem ‘Met deze wapenen veroverde hij drie rijken.’

In denzelfden geest is er nog een penning van 1694.

Wij zien daarop aan de voorzijde den koning van Frankrijk die omhoog wijst naar een schitterende zon, ‘zoo was ik’ zegt het opschrift, een ster die van het firmanent nederdaalt wordt verklaard door ‘zoo ben ik nu’ en de naar beneden gewende hand wijst op een uitgaande kaars ‘zoo zal ik zijn.’ In de afsnede staat: ‘Frankrijk's koning 1694.’ aan de keerzijde staat: Engeland's vorst die, zooals we afgebeeld zien, was als een klein bescheiden brandende kaars, nu is als een steeds hooger rijzende ster en worden zal als de hoog aan den hemel schitterende zon.

Doch niet alleen werden de individuën zelf tegenover elkander gesteld maar ook hunpersonificatiën en de hen vertegenwoordigende symbolen.

Zoo zien wij in 1690 toen de Franschen eene vrij twijfelachtige overwinning bij Bevesier bevochten Lodewijk XIV als Neptunus te midden der baren, voortrennende in een wagen en hoog ophoudende den drietand, den achtergrond vormen de vloten waar uit den aard der zaak het Engelsche schip in den grond geboord terneder ligt en de Fransche schepen zegevierend doorzeilen.

De opschriften verklaren dat de Engelsche en Nederlandsche vloten uit elkander gedreven zijn, en dat dus de vlucht maar geraden is, want hem - Neptunus-Lodewijk - behoort de heerschappij ter zee.

Twee jaar later wordt de overwinning bij La Hogue behaald, toen is de kans voor den Pseudo-Neptunus verkeken, wij zien hoe de echte Neptunus Willem III met opgeheven drietand zijnen vijand nederwerpt, de paarden vliegen verward uiteen en het opschrift zegt: ‘Mij is (de zee) door het lot gegeven,’ ook

1690. slag bij bevesier.

[p. 239]

wordt nog als moraalles er bij gevoegd, ‘de misdaden werden met gelijke straf geboet.’

Eindelijk komt de laatste tegenstelling op

1692. willem iii. opperheerschappij over de zee.

den mooien penning die geslagen is na den dood van den Prins. Voorgesteld is een wijde kalm vloeiende gladde zee, aan het strand waarvan hooge steile rotsen zich verheffen, rotsen waarin de adelaars hun nesten plegen te bouwen. Over de zee vliegt een adelaar in de richting van zijn nest terwijl het geheel beschenen wordt door een ondergaande zon. De symboliek is duidelijk, de adelaars toch plegen niet naar hun nest terug te keeren om te rusten voor dat de zon ondergaat, zoo ging Prins Willem III niet de eeuwige rust in voor dat zijn vijand de zonnenkoning, langzaam in macht en kracht begon te dalen, of om met den ouden zoo sympathieken Van Loon te spreken ‘zoo was koning Willem niet overleeden, dan als de glans der tot nog toe zoo helder gescheene Fransche zonne, door neerlaag en neerlaag stondt af te neemen.’

Zoo hebben wij dan den Prins, Stadhouder-Koning kunnen volgen langs den langen weg der penningen, die hem verheerlijkten en behalve bewondering voor zijne groote figuur hebben wij een beeld kunnen krijgen hoe onze voorouders hun groote mannen en de groote historische gebeurtenissen wisten te eeren. Wanneer wij onwillekeurig zouden willen vergelijken wat er op dit gebied gewerkt en gecreëerd is tusschen 1650 en 1702 met de periode 1850-1902 is het verschil zoo groot dat men de poging maar vóór den aanvang moet opgeven. Men zal ons misschien tegenwerpen: Nederland had in de laatste 50 jaar der 19^e euw weinig feiten

1702. willem iii sterft.

van beteekenis te herdenken, dit is juist maar neemt toch niet het treurige weg van dat ontzettende verschil.