Elsevier's Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 12

[p. 184]

HET ONTBIJT MET OESTERS.
FRANS VAN MIERIS DE OUDERE.

[p. 185]

De Hollandsche meesters in de Ermitage te Sint Petersburg.
Door Max. Rooses.

Frank van Mieris, de oudere. Met Gabriël Metsu en Gaspar Netscher maakt Frans van Mieris een trits uit van kunstenaren, die het spoor volgende van Geraard Dou of Geraard Ter Borch, tot de middelperiode behooren van de Hollandsche fijnschildering. Zij staan ten achter tegen hunne groote voorgangers, zij staan boven de groep die na hen komt. De drie tijdperken, die het vak doorloopt, mogen niet gekenmerkt worden als de jaren van opkomst, van bloei en van verval; de oudste der beoefenaars staan het hoogst, de volgelingen nemen voortdurend af in kunstwaarde. Maar of hun talent grooter of kleiner zij, door de liefhebbers in den lande en in den vreemde worden zij even druk gezocht, hunne schaar is talrijk en van het midden der zeventiende tot het midden der achttiende eeuw neemt zij eene aanzienlijke plaats in onder de Hollandsche schilders. Zij volgen kort na elkander. Dou wordt geboren in 1613, Ter Borch in 1614; van het tweede geslacht komen Metsu in 1629, Frans van Mieris in 1635, Gaspar Netscher in 1639 ter wereld. Al hun werken dragen een gemeenschappelijk karakter, dat wel, bij elk hunner, wijzigingen, geen grondige veranderingen ondergaat; zij schilderen hoofdzakelijk kleine figuren in dagelijksche bezigheid, keurig van penseeling, glad van verf, behagelijk van handeling, portretten bevallig van houding en rijk in de kleeren, tooneeltjes uit de bijbelsche of de wereldsche geschiedenis, genreachtig voorgedragen. De oudste waren overtuigden, zij hadden het genre gevonden, geloofden er aan, gaven het leven en de menschen weer zooals zij ze opvatteden; zij bleven betrekkelijk waar, oorspronkelijk, pittig. De jongeren geloofden nog aan het vak, als aan het alleen zaligen rijkmakend, zij zagen echter de wereld niet meer met hunne eigen oogen, maar met die hunner voorgangers aan; alle dingen en alle menschen waren voor hen fraai, liefelijk, zonder kommer noch zorg, zonder ernstige gedachten, zonder diepe gewaarwordingen: een wereld van uiterlijken schijn voorgesteld in een vorm van afgesproken en afgeziene behagelijkheid. De personages worden behandeld als doode natuur en weergegeven om de kostelijkheid hunner plunje en de zeldzaamheid hunner tinten.

Frans van Mieris was dus een der hoofdmannen dier schaar, een der meest gevierden onder de gevierden. Zijn leven als mensch is zoo ledig aan gebeurtenissen als zijne schilderijen aan onderwerpen van eenige beteekenis. Hij werd geboren te Leiden den 16^en April 1635, zoo leert ons Houbraken; zijn vader was een goudsmid en diamantslijper, die zijn zoon in hetzelfde ambacht wilde opleiden; maar de jongen gaf al vroeg blijken van ongemeenen aanleg tot het teekenen. Hij werd dus in de leer gedaan, eerst bij den glasschilder en teekenmeester Abraham Torenvliet en dan bij Geraard Dou. Hiermede was zijn lot en zijn trant beslist. Zijn nieuwe meester hield veel van hem en noemde hem ‘den prins zijner leerlingen;’ Mieris hield niet minder van zijn meester en werd zijn trouwste volgeling. Nog werd hij, zegt zijn levensbeschrijver ‘om eene kloeke penseelbehandeling te gewennen’ bij den kunstschilder Abraham van den Tempel, een historie- en portretschilder, gedaan, maar het onderwijs van dezen laatste, liet geen waarneembaar spoor bij zijnen leerling na.

Al vroeg was hij zelf meester geworden. Zijn Geneesheer een dame den pols voelende uit het Keizerlijk Museum te Weenen is gedagteekend van 1657; de Dame aan het klavier uit het Museum van Schwerin draagt den datum 1658, het jaar waarop hij in de schildersgilde te Leiden trad. In 1663 was hij hoofdman, in 1665 deken van denzelfden kring. Al spoedig kwam de bijval, die groot en bestendig was. Tal van voorname heeren waren zijne gewone bestellers en koopers; met gewettigden trots verhaalt zijn levensbeschrijver, dat de groothertog van Toskanen hem kwam bezoeken en hem duizend rijksdaalders voor een stukje betaalde en dat hij op verzoek van denzelfden vorst verscheiden andere schilderijtjes en zijn eigen portret

[p. 186]

maakte. Inderdaad vinden wij nog in het Uffizi-Museum zeven puikstukjes van Frans van Mieris en onder dezen zijn eigen conterfeitsel. Een andere prins, aartshertog Leopold-Wilhelm, landvoogd der Zuidelijke Nederlanden, zou insgelijks van hem een stukje gekocht en daarvoor duizend gulden betaald hebben. Het verbeeldde een ruiter, stoffen koopende in een lakenwinkel, en zou zich nu nog in het Keizerlijk Museum te Weenen bevinden. Er hapert echter iets aan de geschiedenis van het veelbesproken werk. Zulk een hangt er wezenlijk in het Keizerlijk Museum, maar het draagt volgens den catalogus het jaartal 1660, terwijl Leopold-Wilhelm reeds in 1656 onze gewesten verliet en tot overmaat van verwarring komt het reeds voor in den inventaris van den aartshertog, die in 1659 werd opgesteld, een tegenspraak in de datums die niemand schijnt opgevallen te zijn. De eenige mogelijke verklaring is diegene, welke reeds door Dr. von Frimmel gegeven werd, namelijk dat sommige der stukken voorkomende in den inventaris van 1659, eerst in 1661 of 1662 werden aangekocht.

Als vermeldenswaardige bijzonderheid uit het leven van Frans van Mieris teekent Houbraken aan, dat hij een bijzonder goed vriend van zijn stadgenoot Jan Steen was en zoodanig gaarne luisterde naar zijne boerterijen, dat hij hem dikwijls ging bezoeken. In het gezelschap van den grappigen makker leerde hij drinken en het gebeurde wel eens dat hij zich in de maat vergiste. 's Kunstenaars zwak wordt hier in fatsoenlijke bewoordingen aangestipt en zoo voorgedragen ziet het er nog zoo heel aanstootelijk niet uit. Men krijgt eenvoudig den indruk dat de twee vrienden van tijd tot tijd wat te lang in de herberg zaten en boven peil geraakten. Het was echter niet de eerste maal, dat aangeteekend en geboekt werd aan welk euvel de schilder aller gratiën leed. David van Hoogstraten deed het reeds in 1697 in zijn vers ‘Ter Nagedachtenisse der drie kunstrijke schilders Pieter Leli, Frans Mieris en Kasper Netscher.’ Daar luidt het in onverbloemde taal en grove woorden van Mieris:

Wie volgde Leidens voesterling
Die schoon in Bacchus nat verzopen
Van Pallas hand de krone ontving
Die heel de kunst had doorgekropen
Met zijn naturelyck penceel?

Het is al heel erg dat na uw dood u zulke smet wordt aangewreven, maar dat, onder voorwendsel van uwen lof als kunstenaar te zingen, iemand u niet teatootlers barschheid komt verwijten aan Bacchus geofferd te hebben wekt deernis voor den afgestrafte.

Frans van Mieris stierf den 12^en Maart 1681, nog geen 46 jaren oud.

Men vindt van zijne werken in de meeste museums; zij stellen voor tooneeltjes uit het volksleven: zoo de Ketellapper en de Lakenkoopman uit het museum te Dresden; of wel uit het kunstenaarsleven, als de Schilder een dame conterfeitende en de Kunstkenner bij den kunsthandelaar uit dezelfde verzameling; ook wel enkele figuren, als de Oude vrouw met den bloempot, de Oude man met de houten kan, de Soldaat, de Rookende krijgsman, de Oude geleerde; enkele malen een allegorisch of een heiligenfiguur en een onderwerp uit den Bijbel, zooals de Magdalena en de Poëzie, nog immer uit het museum van Dresden, of de Vergankelijkheid en Jacobs droom uit het Rijksmuseum; tal van portretten, zooals het Mauritshuis er een paar bezit; of spelende kinderen, zooals de Zeepballenblazer in hetzelfde museum. Maar overheerschend zijn de tooneeltjes uit de voorname en de galante wereld, zooals men er in de meeste museums vindt. Zijn trant in al deze werken stamt rechtstreeks van die zijns meesters af, bont in de verf, keurig in de penseeling, glimmend van licht; in zijn oudste stukken warmer, in zijn latere koeler van toon. Hij staat beneden Geeraard Dou door de minder onmiddellijke waarneming van het leven; ook nog omdat hij meer handvaardigheid dan kunstzin aan den dag legt, meer zucht om te behagen dan aandrang om uit te drukken wat hij gevoelt.

De Ermitage bezit van Frans van Mieris den Oude zes stukken, waarvan twee betrekkelijk groot. Het eerste en voornaamste dezer beide is het Ontbijt met oesters, waarvan de afbeelding hierbij gaat. In een kamer met

[p. 187]

donkeren achtergrond ziet men vooraan een sinjeur staan, met den rug naar den toeschouwer gekeerd, dragende een zwart kleed, met breeden gulden degenband op den rug, een rood manteltje over den eenen en blauwe strikken op den anderen schouder, blauwe kousen met zwarte strikken. Nevens hem zit eene dame in licht bronskleurig zijden kleed met weerschijnen op de stof en borduursel op borst en armen; het haar hangt haar in fijne krulletjes in den hals. Beiden zijn in vriendelijk gesprek en houden wijnroemers in de hand. Verder door zit een tweede paar oesters te eten; een derde paar komt het vertrek binnen; een man met blauw kleed schenkt wijn. In het vertrek ziet men blauwgroene stoelen, een blauw tafelkleed, een schoorsteen, waarop een wit marmeren borstbeeld van Venus prijkt. Het stuk is gedagteekend van 1659; de schilder was 24 jaar oud. Zijn schildering is van heerlijke fijnheid, zoo netjes als Dou het doen kon; maar de penseeling van den voorganger is scherper gedetailleerd, die van den leerling malscher, schemerachtiger. De kleuren glimmen zachtjes, er is niets dat luid spreekt of op afstand werkt, alles moet van dicht bij en mag met het vergrootglas gezien worden. Hij en die zijner school stelden er eer op juweliers-werk met het penseel te vervaardigen, maar hunne kleinodiën mochten niet flonkeren; op gronden in halve schemering mochten hoogstens hunne lichten in flauwen schijn uitkomen. Hunne kleuren waren dofrood, gebroken wit, geel en geelgroen en dan nog gaven die kleuren minder de vranke straling der volle verf dan de speling van den toon: zij wilden verzachten, verfijnen en verkregen harmonie door verdooving en ontspiering.

Het tweede, belangrijke stuk is het Opstaan eener dame. Een vrouwtje, gehuld in een wit satijnen kleed met zwarten boord, een groen fluweelen jak met witten hermelijnen rand, een krijtwit mutsje en witten kraag, staat in hare slaapkamer en doet haar hondje springen. Eene meid met blauwen rok en licht lijfje dekt het bed in den achtergrond. Verder in het vertrek, bij een halfgeopend venster, ziet men een tafel met kleurig kleed en een stoel. Het vrouwtje staat in een goed licht, hare heldere kleedij maakt plek; het stuk is krachtiger van kleur en licht, maar minder harmonieus dan het vorige.

De vier overige stukjes zijn van weinig beteekenis, het zijn: een Boerin met een korf eieren, het Portret eener dame van 1665, een Guitaarspeler, en een Dame die een brief schrijft. Beuzelarijen in het leven, speelschheid in de kunst, met heel veel behendigheid uitgevoerd; sierlijkheid in de schikking, gemak in het uitvoeren van het schijnbaar moeilijkste werk, - ziedaar wat dezen en andere meesters van zijnen aard onderscheidde en deed zoeken door de liefhebbers.

Verscheiden afstammelingen van Frans van Mieris maakten naam als kunstenaars. Vooreerst zijne twee zonen: Jan, geboren den 17^en Juni 1660, die naar Italië trok en reeds den 17^en Maart te Rome overleed, en Willem, geboren in 1662, gestorven te Leiden den 27^en Januari 1747. Verder Willem's zoon, Frans de jongere, geboren te Leiden in 1689, den 22^en October 1763 overleden. Alle drie volgden den trant van hun stamvader, maar meer en meer werden zij gelikt in de penseeling, kouder en onnatuurlijker van toon; hunne figuren worden gekleurde en geëmailleerde porseleinen beeldjes.

Werken van alle drie bezit de Ermitage: van Jan één, van Willem zes stuks, van den jongen Frans één. Willem, van wiens werken er vele gekend zijn, komt het meest overeen met den ouden Frans in de keus zijner onderwerpen. Jan en de jonge Frans behandelen meer tooneeltjes uit het volksleven; in de Ermitage bevinden zich van den eerste een Baardscheerderswinkel, van den jongen Frans een Ontbijt in een boerenhuis. Deze laatste hield zich niet alleen met schilderen, maar ook met geschiedenis en penningkunde bezig, en liet tal van belangrijke werken drukken tot beide wetenschappen behoorende.

Op het oogenblik, dat wij afscheid nemen van de familie van Mieris en van de talrijke kunstenaarsgroep in de Hollandsche School tot welke hare leden behooren, treft het ons hoe de trant, die hun zoo geheel eigen schijnt, weergevonden wordt bij meesters uit de Nederlandsche School van de verschillende tijdperken, die deze heeft doorleefd. De behendigheid

[p. 188]

van het penseel, het miniatuurachtige in de schildering, verschijnt van de eerste tijden af, verdwijnt dan weer, maar keert ook telkens terug. Onze eigenlijke miniaturisten, de afzetters of verlichters der perkamenten handschriften, deden hun werk in de middeleeuwen heel Europa door bewonderen. Jan van Eyck en Memlinc, in de vijftiende eeuw, voerden meesterstukken uit in denzelfden stijl; hunne voorgangers penseelden in geijkten vorm, naar vastgestelde patronen; zij daarentegen gaven weer wat zij zagen met eigen oogen en voelden in het eigen gemoed; maar hunne uitvoering was niet minder keurig, hunne kleur niet minder glanzend. De invloed der Italianen bracht de weidsche doeken en de breede schildering in eere, van regel werd de fijnschildering uitzondering; maar zij liet zich wel op den achtergrond schuiven, vergaan deed zij niet. Op de scheidslijn van het tijdperk der Gothieken en der Renaissance vinden wij bij Quinten Massys, bij Gossaert van Mabuse, bij Lucas van Leiden naklanken der overlevering weer. De landschapschilders, Paul Bril en den Vloeren Brenghel; menig schilder van dieren en bloemen in het daaropvolgende tijdperk: de De Heem's en Jan van Kessel; de schilders van kerkgezichten, de Neefs'en en meer anderen, waren miniatuur-schilders.

Rembrandt en Rubens leverden enkele pareltjes van ongeëvenaarde kleinkunst, bezield door hunnen immer machtigen geest. In de zeventiende eeuw bloeide dan in het Noorden de kunst van Dou en Ter Borgh, van Metsu, Mieris, Netscher, Van der Werff en zoovele anderen, die haar voortzetten tot ten halve de achttiende eeuw, zonder te rekenen de andere klein-meesters der Hollandsche School, die ze allen in mindere of meerdere mate beoefenden. Onder den invloed van Rubens hield men zich in het Zuiden bij den geweldigen en ruweren trant, maar daar ook telde onder de gevierden Gonzales Coques, met zijne miniatuur-portretten. En in onze dagen zagen wij weer in de her-opbloeiende school ten zuiden een Dyckmans en een Jan van Beers, ten noorden een Bakkerkorf en een Henkes terugkeeren naar den stijl van vroegere eeuwen.

Van waar, mag men vragen, die levenskracht van den ouden trant, die telkens wanneer men hem verlaten acht, nieuwe aanhangers vindt; die nergens gebloeid heeft dan ten onzent; die zoo lang hier in eere is gebleven en nog altijd door het groote publiek hooggeschat wordt. Het is zeker geen toeval, dat wanneer ons volk van kunstschilders spreekt, hen nooit anders dan fijnschilders noemt. Fijnschilderen, keurig en juist, maar sierlijk, in klein formaat, als in een spiegel van geringe afmeting, een hoekje van de wereld, een mensch of een bloem weergeven, heeft ons volk altijd bewonderd, zooals het in vroeger dagen veel hield van fijn bewerkte kopergravuren, juweelen, meubelen. Zijn zin voor netheid en verzorgdheid, zijn lust in het opsmukken der beperkte woonplaatsen met kostelijke en kleurige sieraden, droegen er niet weinig toe bij om het gretig te doen uitzien naar glansende en emailachtige schilderingen, die als juweelen blonken aan de muren der kamer. Die smaak kon bederven en bracht valsche kunst op den troon; maar zelfs wanneer wij die ontaarding afkeuren, mogen wij niet vergeten, dat de fijnschildering ten onzent honderden van kunstwerken in het leven riep, die de wereld bewondert en waarop wij fier mogen zijn.