Elsevier's Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 12

[p. 112]

VROUWENPORTRET GASPAR NETSCHER

[p. 113]

De Hollandsche meesters in de Ermitage te Sint Petersburg.
Door Max. Rooses.

Gaspar Netscher. Gaspar Netscher kwam een tiental jaren na Gabriël Metsu en sloeg denzelfden weg in als deze schilder van aristokratieke verfijning. Van hem zijn ons wat meer levensbijzonderheden bekend dan van zijnen voorganger en dan van vele zijner kunstmakkers. Roger de Piles, de Fransche schilder en schrijver, had in Portugal, waar hij als secretaris van den gezant zijns konings in dienst was, reeds berichten over hem ingewonnen en deed er nog andere op in den Haag, waar hij later verbleef en de twee zonen van Netscher, schilders als hun vader, leerde kennen. Houbraken, de Hollandsche geschiedschrijver der kunst, putte aan even geloofwaardige bronnen voor het levensbericht, dat hij meedeelt in zijnen Grooten Schouburgh en waarin hij de bijzonderheden aangeteekend door zijn voorganger overneemt, verbetert en aanvult. En eindelijk werd in onzen tijd van studie de weetzucht van den ijverigsten onzer navorschers Dr. A. Bredius beloond met tal van ontdekkingen gedaan in het Haagsche Archief, die wat men vroeger wist kwamen bevestigen en nieuwe inlichtingen aanbrachten. Hij deelde ze mede in ‘Oud-Holland,’ die nooit volprezen schatkamer van oorkonden en studiën over onze oude meesters.

De Piles verhaalt, dat Gaspar Netscher geboren werd te Praag van een vader, die ingenieur was in Poolschen dienst, en van eene moeder, die toen zij weduwe was, uit oorzaak van haren katholieken godsdienst verplicht werd Praag te verlaten met de drie zonen, die zij had en van welke Gaspar de jongste was. Op weinige mijlen afstand van de stad hield zij stil in een kasteel, dat op het onverwachts belegerd werd en zoodanig werd uitgehongerd, dat de twee broeders van Gaspar er in omkwamen van den honger. De moeder vond middel zich 's nachts te redden met het eenige kind, dat haar overbleef. Zij begaf zich naar Arnhem, waar zij onderstand vond voor zich en voor haar zoon. Volgens dezen schrijver zou Netscher 48 jaar oud geweest zijn toen hij in 1684 stierf en dus, in 1636 geboren zijn.

Houbraken verschilt eenigszins met de Piles in het verhaal der eerste levensjaren van onzen kunstenaar. Volgens hem zou Netscher ìn 1639 geboren zijn. Zijn vader, zegt hij, was een beeldhouwer, afkomstig van Stuttgart, die zich te Heidelberg had neergezet, waar hij Elisabeth Vetter, de dochter van den burgemeester, huwde. Na den dood van haren man werd de moeder gedwongen de stad te verlaten door den overlast der krijgslieden. Zij vluchtte met hare drie zonen en hare dochter naar een kasteel, waar zij door hare vervolgers ingesloten werd en waar zij zooveel te lijden had, dat twee harer kinderen van honger omkwamen. Met Gaspar en haar dochtertje vluchtte zij naar Arnhem.

Het komt mij voor dat de laatste der twee geschiedschrijvers het best ingelicht is: zijne berichten zijn overvloediger en bepaalder; wij zullen dus wel doen hem te vertrouwen, ook wat het geboortejaar van Netscher betreft.

Over de verdere lotgevallen van den schilder zijn beide schrijvers het eens. Te Arnhem trof zijn moeder een rijk man, doktor Tullekens, aan, die belang stelde in Gaspar, en zich met zijne opvoeding gelastte. Hij liet hem Latijn leeren en wilde hem laten studeeren in de medicijnen. Maar toen de jongen in de derde klas gekomen was, voelde hij zich zoo zeer aangetrokken tot de teekenkunst, dat hij er zijne studiën om verwaarloosde. Doctor Tullekens wilde deze neiging niet tegenwerken en liet hem eerst in de leer gaan bij Koster, een schilder van doode vogelen en stilleven, daarna bij Geeraard Ter Borch te Deventer.

Nadat hij zijn leerjaren daar had doorgemaakt, vatte hij het plan op naar Rome te reizen om verder te studeeren. Hij ging aan boord van een schip, dat naar Bordeaux voer; doctor Tullekens had hem een brief meegegeven voor zijn neef Neny, koopman aldaar, en Netscher zou zijn reis door Frankrijk naar Italië voortzetten. Maar te Bordeaux maakte hij kennis met een Luikschen wiskundige en fortuinmaker, Godyn genaamd; hij geraakte verliefd op dezes dochter Margareta en huwde haar den 25^en November 1659. Aannemende

[p. 114]

dat het huwelijk plaats had in het jaar, waarop hij Holland verliet, was Netscher slechts twintig jaar oud toen hij zich op reis begaf en niet een en twintig zooals Houbraken schrijft.

Nu hij in den echt getreden was dacht Netscher niet verder meer aan Rome en bleef te Bordeaux; daar werd in 1661 zijn eerste zoon Theodoor geboren. Maar in het katholieke land vond onze protestantsche kunstenaar het leven niet bijzonder aangenaam en hij besloot naar Holland terug te keeren. Hij was reeds in 1662 in den Haag gevestigd en liet zich in de schildersgilde inschrijven. Hij bleef er wonen tot aan zijnen dood, die den 15^en Januari 1684 voorviel. Hij werd rijk gezegend met kinderen; in de twintig eerste jaren van zijn huwelijk schonk zijne vrouw er hem twaalf, van welke er bij zijn afsterven nog negen in 't leven waren. Zijn oudste zoon Theodoor en zijn vijfde kind Constantijn werden schilders en werkten in den trant van hun vader. Gelukkiglijk won hij veel geld met zijne kunst en vergaarde hij een aardig fortuintje. Toen den 17^en Februari 1674 hij en zijne vrouw hun testament opstelden, vermaakten zij aan ieder hunner zeven toen levende kinderen een kapitaal van 200 gulden, en toen zijne weduwe in 1687 hertrouwde, kende zij aan elk hunner negen kinderen als legitieme portie de som van duizend gulden toe.

Niet alleen liet hij dus een wel voorziene kast na, maar ook een aanzienlijk getal kunstwerken. Toen Margareta Godyn den 11^en September stierf, vond men in hare nalatenschap 187 schilderijen door velerlei meesters, die ongetwijfeld haren eersten man toebehoord hadden en gedeeltelijk van zijne hand waren, alsook verscheiden portefeuilles met teekeningen en schetsen door hem gemaakt. Het prentenkabinet van Amsterdam bezit een van die bundels; Dr. Bredius trof er een andere in de verzameling Habich aan. Op een der teekeningen, een damesportret, in dezen laatsten bundel voorkomende, staat te lezen: ‘Geschildert 1667 voor vijftigh guldens.’ Op de studie naar eene schilderij ‘Vertumna en Pomona’ leest men: ‘Geschildert Anno 1664 voor 66 guldens.’ Niet zeer groot zijn deze sommen, maar merkelijk hooger toch zijn zij dan de prijzen betaald aan vele zijner confraters in die tijden. En dan de schilderijen in kwestie behooren tot de vroegste, welke hij maakte en het lijdt geen twijfel of hij rekende veel meer wanneer hij later bekend was en gezocht werd door de aanzienlijksten in den lande, om hun portret te maken.

* _* *

Netscher had een gelukkige keuze gedaan voor zijne verblijfplaats, wanneer hij zich metterwoon in den Haag vestigde. Daar toch waren de schilders van talent klein in getal wanneer hij er aankwam; hij was en bleef de rijkst begaafde onder hen die werkten in die stad. Daarbij kwam dat, zoo de residentie als cijfer van bevolking verre beneden Amsterdam, Rotterdam, Haarlem en Utrecht stond, zij als middelpunt van weelde de meeste der andere steden van het land overtrof. Rond de zetelplaats van het middelbestuur der Vereenigde Gewesten en het Stadhouderlijk Hof, hadden zich een menigte van edellieden en patriciërs gevestigd; de vertegenwoordigers der vreemde Mogendheden, de jonge lieden van hoogen stand, die in het leger der Staten dienden, verbleven daar; er heerschte meer pracht en praalzucht dan in eenig ander middelpunt der Nederlanden. Uit hunnen aard moesten de modische tafereeltjes van Netscher er gemakkelijk aftrek vinden en moest hij er meer eigen en vreemde liefhebbers aantreffen, die zich de weelde veroorloofden, tamelijk groote sommen te betalen voor hun conterfeitsel. Zoo weten wij uit de Piles' mededeelingen, dat Dom Francisco de Milo, afgezant van Portugal, niet alleen zijn eigen portret, maar nog vele andere door Netscher gemaakt, uit den Haag naar Lissabon medenam, die eenige jaren later nog te vinden waren in het paleis van den Aartsbisschop aldaar. De familie Huygens bezat op het einde der XVIII^e eeuw nog zes familieportretten door hem geschilderd; die welke gedateerd waren droegen de jaartallen 1661, 1668, 1669 en 1672.

De zes stukken van Netscher, die de Ermitatie bezit, zijn alle portretten; het oudste is gedagteekend van 1676, het jongste van

[p. 115]

1683. Dit alles bewijst dat in zijn latere jaren Netscher vooral portretten schilderde en ook wel dat hij er meer voortbracht dan men gewoonlijk opgeeft. In zijn Catalogue raisonné beschrijft John Smith honderd en elf werken van Netscher; twee en dertig er van zijn portretten, acht en zestig genrestukken, elf zijn ontleend aan de geschiedenis en de fabelleer. De opsomming is onvolledig en het getal der vermelde portretten vooral is te gering.

Netscher dagteekende gewoonlijk zijne stukken, zoodat wij kunnen nagaan in hoe verre hij zijn trant wijzigde in den loop der jaren. Het oudste van hem bekende stuk is eene kopie naar Ter Borch, gedagteekend van 1655 en gemaakt naar ‘het Bezoek’ van Netscher's meester, dat zich in dubbel exemplaar in het Rijksmuseum te Amsterdam en in het Museum te Berlijn bevindt. Klaarblijkelijk is het vervaardigd toen onze schilder nog in de leer was te Deventer. Een zijner eerste stukken, geschilderd na zijn terugkeer in het vaderland, hoort toe aan het Museum Boymans, werd gemaakt in 1662 en stelt een protestantschen predikant voor. Het onderscheidt zich van zijn andere werken door dien het model in levensgrootte wordt weergegeven. Het Museum te Dresden bezit van hem negen stukken, zeven genre-stukken, gedagteekend van 1664, 1665 en 1666 en twee portretten van 1670 en 1671. Daar en elders stellen de genre-stukken tooneeltjes voor in den aard van die, welke Ter Borch behandelde en die toen door de voorname liefhebbers gezocht werden: mooie dames in rijke kleedij, die het bezoek ontvangen van hunnen bewonderaar of hunnen geneesheer, die brieven schrijven of lezen of muziek maken, die zich opschikken of hun papegaai azen; kinderen, die zeepblaasjes maken of zich op andere wijze wijze verzetten. Onder de weinige werken, die tot zijne historische of mythologische stukken gerekend worden, zijn er nog die meer met den naam dan metterdaad tot die klas behooren; zoo de ‘Offerande aan de Liefde en aan Venus’ uit de Uffizi te Florence, waarin het onderwerp hem gelegenheid geeft een groep mooie vrouwen in bevallige houding voor te stellen. In laatstgenoemd Museum bevindt zich een stuk, een onderwerp behandelende dat meer overeenkomt met die van Gerard Dou, n.l. ‘eene pottenschuurster’, gedagteekend 1664; te Dresden vindt men ‘eene Spinster’ en ‘eene Naaister’ zonder dagteekening; te Turijn ‘een Schaarslijper’ van 1662, bewijzen dat in zijne vroegste jaren Netscher herhaaldelijk zijne onderwerpen aan het volksleven ontleende.

Hij begon met te schilderen in den trant van Ter Borch en bracht onder dien invloed en in zijne eerste jaren zijne beste werken voort. Zijn ‘Predikant’ te Rotterdam van 1662 is reeds een uitmuntend stuk. Hij is dan rijk van kleur, doorschijnend van behandeling, warm van toon, maar met eene neiging naar het porceleinachtige. In zijn laatste tijden, is hij in zijne portretten nuchterder en koeler in de verf en pronkerig in houding en opschik. Altijd is en blijft hij een van de mooie Hollandsche fijnschilders, van onovertroffen behendigheid, gezocht van voorstelling, werkende voor een aristocratisch publiek en meegaande met de wuftheid, heerschende in de voorname kringen, die hij afbeeldde en die zijne werken kocht. Zijne modellen willen behagen, willen zich een uitzicht van Fransche aanvalligheid geven; zij gelukken er slechts gedeeltelijk in. Hun schilder geeft toe aan die coquetterie, tracht klaarblijkelijk zijne vrouwtjes mooier, zijne heertjes eleganter te maken dan zij zijn, en hen te omgeven met alles wat kan getuigen van hunne weelde en verfijnden smaak: rijke stoffeering der salons, marmeren kolommen, bloemen, vruchten, schilderijen, beeldhouwwerken, tapijten, zonder nog te spreken van de kostelijke kleedij met hare strikjes en plooitjes, hare kunstige verfrommeling en hare zeer verzorgde zorgeloosheid. Zijne kunst is eene heel verfijnde, maar een heel verwijfde; zijne vrouwen vullen heel het tooneel, met haar omslachtig toilet, met hare prikkelende schoonheid en hare eeuwige en eenige bedachtzaamheid om te bekoren en te verleiden.

* _* *

De Ermitage, wij zegden het reeds, bezit van Netscher zes portretten, alle volgens zijne gewoonte van bescheiden afmeting. Het

[p. 116]

eerste (N^r. 882) stelt Maria, dochter van Jacobus II honing van Engeland en vrouw van Willem III van Oranje, den stadhouder der Nederlanden en den lateren honing van Engeland, voor. Het werd geschilderd in 1683, een jaar vóór Netschers dood, toen de prinses 21 jaar oud was en is een der mooiste en kleurigste van 's meesters werken. De vorstin draagt een lichtgeel zijden kleed en een blauwen met hermelijn geboorden fluweelen mantel, een toilet dat ons den geliefkoosden opschik van Metsu's vrouwtjes herinnert.

En tweede stuk (N^r. 883) is een mansportret, dat van Netscher zelf, zegt men. Aan verscheiden door hem geschilderde conterfeitsels wordt zijn naam gegeven, dikwijls ten onrechte, wij weten het. Zoo heet ‘de Muziekles’ uit den Haag ook den kunstenaar, zijne vrouw en dochter voor te stellen. Het stuk is echter gedagteekend van 1665, toen Netscher nog geene dochter had.

Een tweede stuk (N^r. 887) wordt ook als zijn portret opgegeven, met nog minder grond.

De drie overige zijn damesportretten, eene (N^r. 886) in wit satijn gekleed zit in een armstoel; in den achtergrond der kamer ziet men een geel damasten draperij en een open venster, door hetwelk men uitzicht heeft op een tuin. De andere (N^r. 885) gedagteekend 1676, in bruin fluweel, staat tegen een lagen muur met half verheven beeldhouwwerk versierd en houdt een krans van rozen in de hand. De derde (N^r. 884), gedagteekend van 1682, is die wier afbeelding hierbij gaat. Deze afbeelding geeft duidelijk de schilderij met hare goede en zwakke zijden weer. Het is wel de vrouw die alles overheerscht. Men ziet ze hier in haar portret en geen wonder dus dat zij geheel de lijst vult, maar breng ze waar gij wilt en zij zal heel de plaats voor zich nemen, zoo behagelijk en zoo behaagzuchtig is zij, zoo overweldigend schitterend haar weelderig vleesch, zoo sierlijk hare grauwblonde krullen, zoo smaakvol haar toilet en hare houding. De schilder heeft ze gedost in een kleed van bronsachtige neutrale kleur, met een onderkleed van donkerder toon en een zijden rok van kostelijk bewerkte stof. Die stemmige, betrekkelijk sombere kleuren laten het rijke, blanke vleesch voortreffelijk uitkomen. Armen en handen zijn meesterstukjes van de natuur en van de kunst, poezelig en met bevallige losheid komen zij uit de breede open mouwen te voorschijn, zij zoeken niet de aandacht te trekken en toch moet men ze bewonderen. De mooie dame houdt een bloem in de hand; de page in zijn stil grijs pakje, biedt een schotel met vruchten aan; daarachter in het schemerig licht doemen hooge boomen met dicht gebladerte op en tusschendoor ziet men de schim van een standbeeld oprijzen. In dit land geschapen door Netscher, door Mieris, door Metsu, zijn de mooiste vrouwen koningin, hare onderdanen zijn pages die vruchten aanbrengen of jonkers die haar bewonderen, haar rijk bestaat uit marmeren zalen en eeuwig groene perken, bevolkt met standbeelden. Wie zou er niet willen wonen in dit land van Arcadië en gehoorzamen aan die regentessen?

In de kunst was die richting echter verderfelijk. Met altoos en in alles te willen behagen werd men gemaakt, onnatuurlijk en valsch, met altijd maar verder te willen verfijnen werd men porceleinachtig. Netscher en de kunstenaars verwant met hem, zijn meesters in het schilderen van zijde en fluweel, met verbazende behendigheid weten zij het stil geflonker en gespiegel der kostelijke weefsels weer te geven, maar zij worden terzelfder tijd beschroomd voor de schildering van het volle licht voor den glans der krachtige kleur. Zij zoeken halve tonen in hunne achtergronden vooreerst, tusschen hun voornaamste figuren daarna, om uitsprong te geven aan hunne verzachte, verflauwde tinten. Zoo wordt het ware leven uitgedoofd en neemt van lieverlede kunstmatigheid, die gelijk staat met kunsteloosheid, de plaats van waarheid en gezondheid in.