Elsevier's Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 12

[p. 40]

HET ONTBIJT GABRIËL METSU

[p. 41]

De Hollandsche meesters in de Ermitage te Sint Petersburg.
Door Max. Rooses.

Gabriël Metsu. De zeventiende eeuw was ten halve toen Gabriël Metsu zijn kunstenaarsloopbaan begon. Het land had een eervollen vrede met Spanje gesloten; op politiek gebied was het onafhankelijk, machtig, geëerbiedigd; op stoffelijk gebied was het welvarend in hoogen graad. Het genoot in overvloed de vruchten van den langen kamp voor zelfbestaan en vrijheid en van den niet minder stouten moed, waarmede het was opgetreden in den overzeeschen handel en de daarmee verbonden koloniale politiek. De levenswijze der hoogere burgerij was snel en grondig veranderd: de afstammelingen der bosch- en watergeuzen, der heldhaftige stedeverdedigers, der diep overtuigde belijders van het nieuwe geloof waren rijke heeren en dames geworden, volop genietende de pas verworven weelde, hunne steden voortdurend uitbreidende, hunne woningen rijk stoffeerende. De zeden hadden eene gelijke wijziging ondergaan. De puriteinsche Calvinisten, met hun stemmig gewaad, de deftige koopman en zijne niet minder soliede gade hadden hun burgerlijk huishouden en hunne stevige kleederdracht verruild tegen zwierigen optooi en pralerige omgeving: het was alsof een uitheemsche, een Fransche wind over het land was komen gewaaid, de ouderwetsche overleveringen en inwoners had weggeveegd en andere menschen met andere levensbeschouwing had aangebracht.

In de kunst vooral treft ons die omwenteling. De regenten en regentessen, de dekens en de kapiteins laten zich nog afbeelden in de voorvaderlijke deftige kleedij en in het bonte schutterspak op de weidsche doeken bestemd om de doelen en bestuurderszalen te versieren; maar in hun eigen huis laten zij zich conterfeiten naar de laatste mode, met fladderende jassen en dassen, met bonte japonnen en flodderige lijfjes en mouwen. De wanden der huizen behangen zij met miniatuurachtige paneeltjes voorstellende gezichten uit Italië of tooneeltjes uit het Hollandsche volksleven en met afbeeldingen van hun eigen elegante personen en meubelen. De schilderkunst wordt alzoo eene weerspiegeling en de welsprekendste van alle van dien ommekeer in het dagelijksch leven. De letterkunde gaat voort in haren pseudo-klassieken trant al hare aandacht te wijden aan Grieken en Romeinen; op het tooneel wandelen bijbelsche en andere helden of personages uit de achterbuurten; de schilderkunst breidt de keus harer onderwerpen uit. Met Rembrandt wordt zij algemeen menschelijk, met Hals spiegelt zij het nationale leven weer in zijn verschillende uitingen, met van der Helst is zij door en door burgerlijk, met Jan Steen leeft zij met de pretmakende gemeente, met Willem van de Velde bevaart zij de zee, met Potter wandelt zij door de weiden, met van Ostade verkeert zij bij de boeren, met Dou in de huiskamer, met Berchem in de Italiaansche en met Ruisdael in de Nederlandsche landschappen. Met de eerste die wij noemden brengt zij nog vaak groote, breed geborstelde doeken voort, met de andere vermeit zij zich in kleine, fijn geschilderde paneelen.

Geeraard Dou was de eerste, die zich een grooten naam maakte met zijn keurig gepenseelde, kostelijk gekleurde tafereeltjes. Hij zocht bij voorkeur zijne personages in de burgerklas en bij de kleine neringdoenden. Geeraard Ter Borch, die eveneens huiselijke tooneeltjes afbeeldde, vond zijn behagen in het voorstellen van personages behoorende tot voornamere gezelschappen, tot de galante wereld, tot de nieuwerwetsche kringen waar verfijnde smaak maar al te dikwijls gepaard ging met wuftheid en pronkzucht. Voornamelijk van dezen grooten kunstenaar was Gabriël Metsu een volgeling.

Hij werd geboren te Leiden in 1629 of 1630. Zijn vader was eerst schilder, later koopman, maar in geen zijner beide beroepen schijnt hij het ver gebracht te hebben. Gabriël ging al vroeg in de leer bij Geeraard Dou en reeds in 1644, op veertien- of vijftienjarigen ouderdom dus, werd hij aangezien of aanzag hij zich zelf als een meester in zijne kunst. Inderdaad sloot hij zich dit jaar bij andere Leidsche kunstenaars aan om een Sint Lucasgilde in te richten. Van 1647 is een zijner werken gedagteekend; in 1648 trad hij als

[p. 42]

meester in de nu tot stand gekomen Sint Lucasgilde. In 1650 ging hij zich metterwoon te Amsterdam vestigen; hij bleef er tot zijnen dood. Den 24^en October 1667 werd hij er begraven. Ziedaar alles wat ons bekend is van zijnen korten levensloop.

Als leerling van Geeraard Don moet hij natuurlijk eenige kenmerken van zijnen meester overgeërfd hebben. En dit is dan ook zoo. Voor zooveel ons de volgorde zijner werken bekend is mogen wij aannemen dat vooral in de oudste de sporen van dien invloed te merken zijn; hij schildert dan in de hooge glimmende tonen van zijn meester, in stevige emailachtige verf; hij behandelt dan ook onderwerpen aan het volksleven ontleend: werklieden aan den arbeid, neringdoensters in hun bedrijf, hoefsmeden die een paard beslaan, wildverkoopers in hunnen winkel, vischvrouwen achter hun kraam, een bakker die zijn warm brood uittrompet, eens zelfs schildert hij een hoek der groentenmarkt van Amsterdam, een zijner meesterwerken in den Louvre. Evenals Geeraard Dou beeldt hij ook oude vrouwen en mannen af, etende, slapende, in rustige bezigheid. Een kenmerkende bijzonderheid ontleent hij hem soms in de omlijsting zijner personages, die hij in een open raam plaatst. Later ziet hij van die onderwerpen af en voert dan bij voorkeur voornamere personages ten tooneel. Hij schildert ook eenige weinige portretten en enkele onderwerpen uit de gewijde geschiedenis nog geringer in getal.

Verreweg het grootste deel zijner toenmalige kleine tafereeltjes verbeelden één of twee personages uit de hoogere wereld in aangename tijdkorting: een jonge vrouw die het een of ander muziektuig bespeelt, alleen of begeleid door een heer, of die les in de muziek ontvangt; of wel een dame in gezellig onderhoud met een vriend of gezeten aan haar toilet of aan een speeltafel, of aan het ontbijt. In deze stukken is de verwantschap met Geeraard Ter Borch onbetwistbaar, zoowel in de opvatting als in de uitvoering van het onderwerp. Metsu evenals zijn groote voorganger stelt ons dan zijne aanvallige helden en heldinnen voor in kamers met spiegels en schilderijen aan den wand, met marmeren kolommen aan den schoorsteen; zij zijn gezeten aan tafels met oostersche tapijten, gedekt met zilveren fruitmandjes en schenkkannen; zij hebben het fijn geslepen glas in de hand, het modisch schoothondje nevens zich; zij zijn gekleed in weerschijnende zijde en fluweelen vestjes met pels geboord en houden den pluimen waaier in de hand. De heer nevens haar is in bont soldatengewaad met de hooge laarzen tot boven de knie, den breeden geborduurden degenband over de borst, den gepluimden hoed in de hand, de lange lokken tot op de schouders hangende. Of wel draagt hij het burgerskostuum: den open jas met korte armen, waar de breede linnen mouwen uitkomen, de wijde broek met strikken onder de knie, den platten kraag of het fijne linnen dat op de borst hangt. Dit alles is verzorgd, verfijnd, vertroeteld en verwijfd; de personages zijn saletjonkers en salondametjes voor wie pronken en vrijen hoofdzaak is geworden. Zij spelen nog piano, viool of guitaar, maar heffen geen forsch klinkend lied meer aan; zij zitten nog aan den disch, maar zij eten niet meer, zij proeven nog slechts; zij lispelen nog van minnarij, maar zij kussen niet meer; zij poseeren nog voor het leven, maar zij leven niet meer; zij kunnen nog als model dienen voor de fijnschilders, voor het land zijn zij niets meer waard. En dit verweekte ras, die modepoppen en hare opgedirkte dienaars waren de helden der vaderlandsche kunst en de sieraden der Hollandsche huiskamers! Er is geen sprekender bewijs te vinden der verzwakking van den aard, der ontaarding van de zeden dan die eeredienst van de galanterie, de ophemeling van die voorname lichtekooien door de kunst en door de koopers van kunstwerken.

Metsu volgde dus het spoor van Ter Borch in de keus zijner onderwerpen, hij was ook verwant met hem in de luchtige en toch zekere penseeling, in de keus der zachte en toch rijke kleuren. Bode wil hebben dat in zijn eerste werken de invloed van Hals' volgelingen te merken zij; maar daar hij dezen ook weervindt in Ter Borch is dit heel natuurlijk. In zijne laatste werken en meer bepaald in zijne weinige stukken, uit den Bijbel geput of allegorische stof behandelende,

[p. 43]

vindt men eenen flauwen weerschijn van Rembrandt's trant, dien hij zeker te Amsterdam leerde kennen. Metsu staat wel op zich zelve, maar hij is de afstammeling zijner voorgangers, hij kan zijne nauwe verwantschap niet verloochenen en beproeft het dan ook niet.

De Ermitage bezit vijf werken van hem. Het eerste (Nr. 877) verbeeldt den Verloren Zoon. Het is zooals in den Jan Steen uit den Louvre een voorwendsel om een jongen van goeden huize te schilderen, die verzeild is in slecht gezelschap; hij is dronken, half ontkleed, gezeten op den boord van het bed; van de twee meisjes van plezier, die hem gezelschap houden, schenkt de eene hem te drinken, terwijl de andere hem zijne beurs ontfutselt. Aan de nog gedekte tafel zit een kameraad van hem te zingen; in een naburig vertrek is de minnehandel tusschen twee paren volop aan den gang. Het stuk draagt het handteeken met de G. van den voornaam in vorm van drukletter, terwijl in de andere stukken zij een geschreven hoofdletter is. De toon is matter, de lichtwerking flauwer dan in andere werken, wat dit stuk door Bode deed rangschikken onder diegene welke verwant zijn met den trant van Duck, den volgeling van Frans Hals.

Het tweede stuk (Nr. 878) is een jonge vrouw, die het bezoek van den geneesheer ontvangt. Geheel ontdaan, maar in de gewone kostelijke kleedij van Metsu's personages zit zij tegen het bed in haren leunstoel; de arts in zijn langen zwarten tabbaard, die hem toch niet belet er nog al kwakzalverachtig uit te zien, onderzoekt aandachtig het vocht, dat men uit zekere vaas, welke van onder het bed te voorschijn gehaald is, gegoten heeft; een oude meid schenkt een drankje in een lepel. Nog een onderwerp van Jan Steen. De kleur is hier rijker, de toon koeler.

Dan volgt het Concert (Nr. 879). Een jonge vrouw zingt, een jonge heer begeleidt haar; een stuk in den trant van het eerstgenoemd. Verder een Maaltijd (Nr. 881); moeder en dochter zitten aan tafel, een heer reikt de eerste een schotel over; een page en een dienstmeid bedienen de aangezetene; door tal van personages en verzorgde uitvoering een werk van belang.

Een der stukken op Metsu's naam wordt door den Catalogus als verdacht opgegeven; het is de Hollandsche burgervrouw aan het ontbijt (Nr. 893), dat inderdaad van minder hoedanigheid is.

Het verdienstelijkste en best kenmerkende van alle schijnt mij het Ontbijt (Nr. 880). Zij zit aan tafel op een stoel bekleed met rood leder en draagt een wit satijnen kleed met gulden passement belegd en een lange jak van blauw fluweel, met witten dons geboord, op het hoofd een wit mutsje: de gewone kleedij van Metsu's vrouwtjes. Hij staat nevens haar in een grijs pak, het wambuis half open, over den schouder een manteltje, om de heup een fladderende gordel, een witte kraag om den hals en daarop het lange kroezelige haar. De eene hand legt hij op den schouder der juffer, met de andere biedt hij haar een zilveren schotel met oesters aan. Zij neemt er eene van, en in de rechterhand houdt hij een zilveren vorkje waarmede zij ze gaat eten. Op de tafel staan nog een ivoren horen op kostelijken zilveren voet, een kristallen vaas, nevens een stuk brood. Links ziet men een schoorsteen met marmeren kolommen en een wit en zwart schoothondje. Wel de geliefkoosde personages en handeling van Metsu. In welke wereld zijn wij verzeild? Op den eersten blik is het zoo niet te zeggen, gelijk elders bij den meester en bij Ter Borch. De menschen zien er zoo ernstig uit, zoo ingetogen zou men haast zeggen; de stoffeering der kamer is van zoo goed allooi; haar hoofdje is zoo deftig, dat men haast niet durft denken aan ondeftige dingen. En toch de man met den mantel op den schouder en recht staande schijnt hier niet thuis, zijn houding is daarbij veel te gemeenzaam voor een gewoon bezoeker; zijn uitdrukking te verliefd voor een naasten verwant. Een minnaar bijgevolg, maar een heel bescheiden; een demi-mondaine, maar van uitgelezen soort. Zoo ging het er dus toe in de wereld der Hollanders, die zich vermaakten buiten's huis: wilde men er voorstellen die zich verveelden, men zou er niet veel aan te veranderen hebben. Wanneer een eeuw later de Franschen hunne galante avonturen zullen vertellen zullen zij het wat levendiger, wat schalkscher, wat verleidelijker doen.

[p. 44]

Er is niettegenstaande al de moeite, die de schilder zich geeft nog altijd iets burgerachtigs in die voorstellingen van het hoog voorname leven. Er was wel iets bedorven in die maatschappij maar men toomde zich nog in, men behield nog het deftig uiterlijke. In de volkskringen ging het jolig en rumoerig genoeg toe, maar hier, hier hield men zijn fatsoen tot in het onfatsoenlijke.

De schilder dacht waarschijnlijk zoo verre niet. Hem was het te doen om een lief vrouwtje in heel fijne stoffen en teere kleuren gekleed tot model te hebben en nevens haar een jonker naar den laatsten smaak; daarbij een tafel vol mooie dingen, de kostelijkste die er te vinden waren, en dit alles weer te geven in zijn liefelijkste toontjes met zijn teerste weerschijntjes, zijn zachtste lichtwerking. En in dit stukje gelukte Metsu erin naar wensch en op waarlijk bewonderenswaardige wijze.

Op den voorgrond het helder witte satijnen kleed met zijn kreuken en zijn wemeling van tinten en zijn vlotting van schaduwen; dan het lichte maar koele en gladde blauw van de jurk tegen den blanken molligen dons van den boord, en het fijn snoetje warmer van toon, fijner van tint dan al het overige.

Verder in de schemering, de galante mijnheer, die met zijn lichtslag op de huid door de halve schaduwe breekt, en op de tafel al de mooie dingen, die daar liefelijk staan te stralen en met hun geglim bescheiden en voornaam de rustige huiskamer verlevendigen. Eindelijk het tafelkleed, dat met zijn rijke volle tonen het meer aristocratische van al die edeler dingen doet uitkomen. En dit alles is gedaan met den zuiversten smaak, met de lichtste hand, onfeilbaar in hare toetsen; de kunstenaar is behaagziek in den hoogsten graad en toch waar in niet mindere mate. Dit is de ongemeene verdienste van Gabriël Metsu en van de grootste onder de kleine Hollandsche meesters: Ter Borch, Mieris en Netscher. En in die verdienste zijn hunne volgelingen naar gelang van hun talent deelachtig: Eglon van der Neer, Karel de Moor, Schalcken, de Voys, Ph. van Dijck, Jacob Ochtervelt en wie nog niet al.