Elsevier's Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 11

[p. 838]

DE VOERLIEDEN PHILIPS WOUWERMAN

[p. 839]

De Hollandsche meesters in de Ermitage te Sint Petersburg.
Door Max. Rooses.

Filips Wouwerman.

- Geen der Hollandsche meesters is zoo rijk vertegenwoordigd in de Ermitage als Filips Wouwerman; wij tellen er 53 zijner stukken. Het Museum te Dresden bezit er acht meer. Een dubbel bewijs in hoe hooge gunst de meester stond bij de verzamelaars der achttiende eeuw. En die gunst kwam hem niet, zooals bij menigen andere, lang na zijn dood; reeds in zijn levenstijd werden zijn talenten opgehemeld en zijne stukken gezocht. Wouwerman gold en geldt nog voor den paardenschilder bij uitmuntendheid, en inderdaad vindt men weinige zijner stukken, waar niet één of meer paarden in voorkomen. Daar de paardenliefhebberij groot was onder de voorname lieden van vroeger zoowel als van nu kan dit er allicht hebben toe bijgedragen smaak in zijne tafereeltjes te doen vinden. Zeker is het dat geen der Hollandsche kleinmeesters zoo overvloedig werd gegraveerd als hij. De plaatsnijder Moyreau gaf in een enkelen bundel 89 groote gravuren naar zijne werken uit, zonder van de overige stukken door hem en door anderen gesneden te gewagen.

Men treft al heel verbazende oordeelvellingen aan in de lofredenen op hem gehouden in vroeger tijden. Zoo getuigt Houbraken niet alleen dat hij door zijne kunst ‘al zijne tijdgenooten te boven streefde,’ maar nog dat elk moet verwonderd wezen, die zijn kunst kent en ziet, hoe hij telkens geheel verschillig dezelfde dingen afbeeldt ‘zoodat het een naar het ander geene gelijkheid of overeenkomen heeft.’ Ik twijfel zeer of Houbraken, hoe onversaagd in het loftuiten ook, nog wel bij zijn meening zou gebleven zijn, indien hij de kabinetten van St. Petersburg en Dresden hadde kunnen doorloopen en daar rij aan rij die tientallen van stukjes hadde kunnen samen zien, die, hoe verdienstelijk ook, toch allerminst schitteren door hunne verscheidenheid. Evenzeer betwijfel ik het of hij bij nader inzien wel hadde verzekerd, dat Wouwerman het alles ‘zoo eigen en natuurlyk, of in zyn natuurlyken aart heeft weten te verbeelden, dat de Beeltjes hoe klein somwyl met den eersten oogslag beduiden wat zij verrigten.’ Laat er ons bijvoegen, dat de toon, aangeslagen door zijn oudsten beoordeelaar, herhaald is door al wie na hem kwam en dat alle getuigenissen over den beroemden, den ongeëvenaarden paardenschilder overvloeien van melk en honig, van lofgezang en wierookwalm.

Niet uit lust tot weerspreken, maar omdat de indruk zich opdringt en u onweerstaanbaar overweldigt te St. Petersburg en elders dient het gezegd te worden, dat Wouwerman zich noch door zijne afwisseling noch door zijne natuurlijkheid onderscheidt, dat hij integendeel eerder eentonig en gekunsteld is. Of verraadt het geen gebrek aan vindingrijkheid, dat hij in honderden zijner stukjes hetzelfde witte paard nevens hetzelfde bruine plaatst, dat hij het eerste tot glanspunt van zijn stukjes kiest, rond hetwelk al het overige zich in afnemende lichtkracht groepeert, en is het wel natuurlijk, dat al zijn figuurtjes, mannetjes en vrouwtjes, edellieden en bedelaars, vlekkeloos bevallig en afmattend decoratief zijn?

Hij treedt vooraan in de rei der decadenten, die de natuur uit het oog verloren en waarheid opofferden aan schoonheid, kracht aan liefelijkheid; die niet meer te rade gingen bij de buitenwereld om van haar te vernemen hoe menschen en dingen er uitzien, maar deze naar eigen opvatting fatsoeneerden. Die kunstenaars vervielen in de aartsketterij de natuur niet schoon genoeg te vinden, meer te gelooven in hun eigen scheppingskracht dan in hare onuitputtelijke vruchtbaarheid van vormen en kleuren. De gezonde eenvoud, de bezielende en versterkende overtuiging verdwijnt en in de plaats van de eerlijke, mannelijke kunst treedt de liflaffende, de verwijfde. Die ontaarding kenmerkt en veroorzaakt den ondergang der groote Hollandsche school en Wouwerman moge nog tot de glansenden, de fijn besnaarden behooren, in zijne stukken leest men de voorspelling van verval en verderf.

Dit gezegd zijnde uit gewetensaandrang, mogen wij met geruster gemoed ons laten

[p. 840]

smaken wat er bekoorlijks en kunstigs ligt in de werken van dien algemeenen verleider. Herinneren wij eerst het weinige, dat wij van zijn levensloop te weten kwamen. Hij werd geboren te Haarlem, gedoopt den 24ⁿ Mei 1619 en begraven den 10ⁿ Mei 1668 en bereikte dus den ouderdom van 49 jaar min enkele dagen. In dien betrekkelijk korten levensloop vervaardigde hij een overgroot getal schilderijen: men schat het op 800. Zijn leermeester was vooreerst zijn vader Paulus Joosten Wouwerman, een middelmatigen historieschilder en daarna, zegt men, Jan Wijnants, den landschapschilder. Met dezen laatsten heeft hij inderdaad verwantschap in zijn trant, maar daar men niet juist weet wanneer Jan Wijnants geboren is en of hij vóór of na Wouwerman ter wereld kwam, blijft dit meesterschap voor als nog twijfelachtig. Dat hij van Peeter van Laar (Bamboccio), den schilder van grappige tooneeltjes uit het Italiaansche volksleven, wel wat geleerd heeft schijnt stelliger. Hij bleef zijn leven lang in Haarlem wonen, behalve een uitstapje, dat hij deed op negentienjarigen leeftijd. Hij was toen verliefd geraakt op een Roomsch Katholiek meisje, met welk zijn vader hem niet wilde laten trouwen. Hij vluchtte met zijn liefje naar Hamburg, huwde haar daar en keerde dan naar zijn geboortestad terug.

Wij noemden het getal zijner schilderijen overgroot, wij hebben niet willen schrijven ‘verbazend’ groot. Immers, wanneer men ziet hoe zij gemaakt zijn, kan men moeilijk verwonderd zijn over hun getal, al zij het dan ook dat zij binnen een dertigtal jaren ontstonden. Wouwerman is in de allereerste plaats een behendige; hij werkt niet naar de natuur en studeert niet; hij heeft een zeker aantal motieven in het hoofd en werkt die uit op velerlei wijzen; hij schildert de chic, zooals men het in de taal der ateliers noemt. Maar onovertroffen is hij dan ook in zijne handigheid. Hij wil behagen door liefelijkheid en gelukt er volkomen in. Vooreerst moet alles blij en opgeruimd zijn voor hem, niet zoo zeer in de onderwerpen als in de vormen. Hij zoekt die soort aantrekkelijkheid in de beweging: zijne paardjes zijn altijd zoo gedraaid en in gang dat zij zich op hun sierlijkst en levendigst voordoen, in zijne jachten draven zij, in zijn gevechten steigeren en plooien zij, in zijne pleisterplaatsen worden zij in verschillende houdingen gezien. Zijn menschen zijn immer schilderachtig en decoratief van houding; hetzij ze met fladderend gewaad en wapperende pluim voortdraven, hetzij ze rustig zitten te paard, liggen op den grond, gaan of staan: immer teekenen zij eene bevallige silhouette. Zoo ook is geheel zijn stoffeering: nergens kracht, nergens forsche doorloopende lijnen, maar overal gebroken, uitgerafelde omtrekken: puinen van gebouwen en puinen van boomen, verbrokkelde muren en daken, die uitgebekt zijn in zwaaiende lijnen zooals de wapperende jakken zijner ruiters en de golvende hoeden zijner jagerinnen; populieren met looverbossen, die wuiven als reusachtige pluimen, fonteinen die in zwaaiende straal opschieten en neervallende uiteenspatten. Al wat hij aanraakt verliest zijne dorperheid en zijne eenvoudige natuurlijkheid en krijgt een sierlijkheid, die verre staat van alle klassieke regelmatigheid en iets romantisch verleidelijks heeft.

Hij is niet erg afgewisseld in zijne onderwerpen, maar hij weet de voorstelling van dezelfde tafereelen smakelijk te maken door er velerlei nevenfiguurtjes of episodes bij te brengen: kinderen die spelen onder elkander of met een geit of een hond, een bedelaar langs den weg, een moeder die haren jongen roept, een vrouw die haar linnen aan het wasschen is of te drogen hangt, een waardin die bier aanbrengt, mannen die zich baden of aan het werken zijn. De honderd verschillende groepjes of voorvalletjes, die men langs den grooten weg ziet, brengt hij te pas bij zijn tooneeltjes, waar de ruiters meestal de hoofdrol in spelen. En dit alles is handig ingelijfd, prettig gedraaid, plezierig aangetakeld; zijne dames te paard, met haren gepluimden hoed; zijne jagers, met den valk op de vuist, zijn zoo elegant als Watteau of Fragonard ze ooit penseelden of als men ze te Sèvres of in Saksen ooit in porselein bakte.

En zoo is het ook met de bewerking. Geene krachtige of volle tonen, geene glansende lichten, maar gebroken, verfijnde kleur, verdoofde, gehalveerde klaarheid. Gewoonlijk

[p. 841]

een vooruitspringende, heldere vlek: het witte paardje, dat nog hier en daar blauwachtig grijs getint is; daarnevens het bruine of rosachtig vale; dikwijls op den witten schimmel een ruiter met schitterend roode jak en dan verder menschen en bijzaken, huizen en landschap, verdoovende van toon, maar altijd teer en zacht van kleur. Hier en daar een flikkering op een harnas, op een pluim, een sjerp, een hoed, maar verder altijd alles stil, wasemig, dommelig, zonder krachtige schaduwen evenals zonder kruimige verfbrok. De hemels nu eens helder dan donkergrijs, dan warm bedampt, dan bruin gezengd, maar nooit in volle blauw of zilverwit, of akelig donker. En tegen die dunne, geblazen luchten teekenen de figuurtjes hunne lodderige omtrekken duidelijk af, stevig in vergelijking van het dampige, pittig in tegenoverstelling met het vlokkige. Het is eene kunst van half en half, niet warm of niet koud, maar koel en zwoel nevens elkander en met elkaar verbonden; niet helder of donker, maar in glimmende schemering; zonder eenige ruwheid, maar zonder kracht; fluweelig van uitzicht, pluimachtig van vorm, niet vertroeteld noch gepeuterd, maar met zeer vlugge hand vluchtig gepenseeld.

Deze algemeene kenmerken gelden ook voor de 53 stukken der Ermitage. Wel heeft men gepoogd eenig verschil te vinden tusschen de werken zijner opeenvolgende tijdperken, maar de grondslagen, waarop men dit onderscheid zou kunnen vestigen, zijn al bijzonder schaarsch. Van al de stukken, die de Ermitage bevat is er slechts één gedagteekend, en wel Nr. 1021, verbeeldende een Gevecht van Poolsche tegen Turksche ruiterij, dat het jaartal 1656 draagt. Bode heeft de meening geopperd, dat Wouwerman in den loop der jaren zijn monogram wijzigde, dat hij eerst vóór de W, die zijn familienaam aangeeft, een dooreen gevlochte P en H plaatste, dan er eene L en eindelijk eene S bijvoegde. In dezen laatsten vorm zou het naamcijfer gedurende heel den bloeitijd des meesters gediend hebben; in de laatste jaren werden die letters losse, onduidelijke teekens. Van de 53 stukken uit de Ermitage zijn er 45 geteekend, 39 ervan dragen vóór de W de dooreen getrokken letters P H L S, éen de P H L alleen, vier de onduidelijk geteekende voornaam en een enkel de letter W. Van de 61 stukken te Dresden zijn er vijf ongeteekend, vier onduidelijk, in vier bestaat de voornaam uit de letters P H, in één uit de letters P H L; in één zijn de teekens losser; in de 46 andere bestaat de monogram uit de letters P H L S. Onder de werken zijner eerste jaren telt Bode en ook Waagen, die hem hierin was voorgegaan, de warmere, bruinere stukken, zwaarder van toon; de heldere, zilverige, fijnere zouden tot de middeljaren, en de nog vlotter en vluchtiger geschilderd tot zijne laatste jaren behooren. Best mogelijk en waarschijnlijk zelfs, maar zonder veel belang is dit onderscheid, in aanmerking nemende het kleine getal stukken met den afwijkenden monogram.

Onder de werken van Filips Wouwerman in de Ermitage behandelt het eerste in de rei een uitzonderlijk onderwerp, namelijk het Kattentrekken, een spel dat in vroeger tijd in de Hollandsche dorpen in eere was en dat men ten onzent op den buiten nog wel weervindt in den vorm van ‘Kattenknuppelen’ of ‘Haantrekken.’ Eene kat is met de achterpooten aan een koord opgehangen, dwars over den weg; de boeren rijden onder de koord door en trachten het dier te pakken om het los te trekken: eene gelegenheid om velerlei paarden te schilderen, voortdravende of stilstaande. Behalve de hoofdhandeling heeft men de gewone bijzaken tot aanvulling: een paar schilderachtige dorpshuizen aan de eene zijde; in het verschiet een gezicht op het landschap met lieden die zich baden in de rivier; op den voorgrond spelende kinderen; het witte paard dat steigert op het oogenblik dat de ruiter zich in den zadel gaat zetten; een waard, die de kampers bedient, en meer andere personages van ondergeschikten aard.

De overige werken vervallen in de gewone onderverdeelingen: tien jachtstukken, vier ruiterij-gevechten, twee stallen, twee tooneelen uit het boerenleven, vier rijscholen in de open lucht, twee marketensters; verder reizigers die halt maken, paarden in de weide, voerlieden die over den weg trekken, paarden die door een rivier waden. Enkel op een drietal stukken vindt men geen paarden; het

[p. 842]

eene is een vroolijk gezelschap in een verdacht huis, in den aard van Jan Steen (Nr. 1038), een ander verbeeldt dansende en pretmakende boeren in den aard van Teniers' kermissen (Nr. 1039). In sommige speelt het landschap een voorname rol; in het Wintertooneel (Nr. 1040) onder andere, waarin men het blank besneeuwde veld ziet met eenige kale magere boomen en het bevrozen water, met boeren die hout hakken en kinderen die schaatsenrijden: een tafereel van aangrijpende waarheid. In een ander stuk (Nr. 1041) ziet men een zomertooneel: maaiers die aan het werk zijn of uitrusten.

Onder de ruiterijgevechten munt vooral de Verbrande Molen uit (Nr. 1019). Op den boord eener rivier ontmoeten de vijandelijke benden elkander, de eene troep is te paard en is in het water gereden, schietende en hakkende op den vijand, die op den anderen oever tracht de ruiters het overkomen te beletten. Aan de eene zijde vluchtende en jammerende dorpelingen, aan de andere zijde, op de hoogte, brandende molens: een zeer bewogen en zeer dramatisch tooneel.

Van de jachtstukken is het voornaamste de Hertenjacht (Nr. 1034), die gehouden wordt voor Wouwerman's meesterstuk. Een groot jachtgezelschap achtervolgt een hert en een hinde, die in het water gesprongen zijn. In den voorgrond een ander gezelschap ter valkenjacht uitgereden, een dame die te paard stijgt, een jager die den hoorn blaast, een minnekoozend paar; ter zijde een kasteel waaruit een jager met honden komt: alle menschen en dingen die de meester gaarne schilderde en die hij hier met lichte hand in bijzonder helderen toon penseelde.

Het stuk, waarvan de afbeelding hierbij gaat (Nr. 1007) draagt den naam van de Voerlieden, het is een der beste werken van den meester, dat een gunstig en toch juist denkbeeld van zijn trant geeft. Het tooneel is op den oever der zee geplaatst. Tegen het strand liggen de visscherssloepen; op de duinen staan de personages, waarschijnlijk de visschers die hunnen buit aan land gebracht hebben en de voerlieden die hem komen weghalen; ter zijde de visschershut of de herberg. Het witte paardje staat vooraan, het bruine daar naast: dit is hoofdzaak. Dan komen de bijpersonen en de gewone stoffeering: twee jongens die met een hond spelen, de waardin met het kind op den arm, die bier aanbrengt, een jongen die zijn schoen bindt, een paar koutende neergezeten personen, een hond die de wagensmeer likt. Het stuk onderscheidt zich door een toon, zacht als gewoonlijk, maar van ongemeene helderheid en van bijzonder rijke kleuren. Het is als immer berekend op bevalligheid: de menschen zijn niet arm; de woning is verbrokkeld maar romantisch opgesmukt; de kleederen zijn niet verhakkeld, maar schilderachtig uitgezocht; het leven is plezierig, de wereld is behagelijk van uitzicht. Zie eens hoe liefelijk en netjes de silhouette van paarden en menschen en wagen en hut zich afteekent tegen den donzigen hemel, hoe die dingen leven in hunne rustigheid, hoe het genoegelijke van het bestaan weergegeven is in de harmonie tusschen lijnen en tonen, hoe de enkele heldere toetsen goed uitkomen en nochtans de halve tonen van het overige niet te kort doen; hoe eenvoudig waar dit alles schijnt en hoe het in werkelijkheid bijeengebracht is om te behagen; hoe alles op decoratief effect berekend is, en hoe behendig dit doel bereikt is!