Elsevier's Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 11

[p. 764]

DE HOEVE PAULUS POTTER

[p. 765]

De Hollandsche meesters in de Ermitage te Sint Petersburg.
Door Max. Rooses.

Paulus Potter.

- Laten wij in twee woorden herinneren het weinige dat ons bekend is over Paulus Potter. Hij werd den 20ⁿ November 1625 te Enkhuizen geboren en ontving zijn eerste kunstonderricht van zijn vader, zijn later van den Haarlemmer schilder Jacob De Wet. Al heel vroeg rijpte zijn talent: een zijner etsen is gedagteekend van 1643, zijn oudste schilderwerk van het jaar daaropvolgende. Van 1646 tot 1648 werkte hij in Delft, van 1649 tot 1652 in den Haag; van daar verhuisde hij naar Amsterdam, waar hij in Januari 1654, nauwelijks 28 jaar oud, stierf.

In de tien of elf jaren, dat hij werken kon, bracht hij ruim een honderdtal schilderijen voort, nagenoeg alle met bewonderenswaardige keurigheid uitgevoerd, zonder nog te spreken van zijne teekeningen en etsen. Van in zijn vroegste werken toont hij zich een meester in zijn vak; zijne eerste stukken zijn wel wat droog van toon, wat angstvol nauwgezet van penseeling, maar van eerstaf schildert hij zijne geliefkoosde modellen, de runderen in de weide, met eene waarheid van vorm en leven, die nooit overtroffen werd. Van lieverlede wordt zijn trant zonniger en losser en in de helft zijner korte loopbaan voert hij reeds zijne beste werken uit.

De Ermitage is bijzonder rijk aan stukken en aan belangrijke stukken van hem: zij bezit er niet minder dan acht, gedagteekend van 1649 tot 1652. Geen tweede verzameling bezit er evenveel noch betere.

Het oudste der aanwezige stukken is datgene waarvan de afbeelding hierbij gaat (Nr. 1051). Het heet de Hoeve en draagt het jaartal 1649. Rechts staat het boerenhuis, half in de lijst verborgen; het ziet er zeer landelijk uit; het is gekozen om zijne schilderachtige ouderwetschheid en met veel zorg, steentje voor steentje, geschilderd. De deur staat open en in de woonkamer zit eene vrouw te naaien; het zilverig blanke licht valt op haar door een raam in den achtermuur en snijdt in den stemmigen bouw een lijstje van vonkelende helderheid, geheel in den trant van Peeter De Hooch. Vóór de deur zijn de andere bewoners der hoeve aan hunne bezigheid. De moeder staat te wasschen op den boord van den waterput, de zoon of de knecht helpt haar. Daarnevens grijpt een voorvalletje plaats, ontleend aan eene ets van Rembrandt: de hond springt al spelende op een kleinen jongen, die vol angst aan het schreien valt; vader komt hem ter hulp geloopen en jaagt het dartele dier weg. Op den voorgrond pikken en scharrelen de hoenders gretig in het rond. Een paar boomen, waartegen mik en stang van den waterput oprijzen, scheiden dit gezellig hoekje van het overige van het tooneel af.

De schilder heeft hier klaarblijkelijk een brokje menschelijk leven willen afbeelden en hij heeft het afgewerkt tot eene volledige en op zich zelve staande episode. Maar zijn hart was bij zijn geliefkoosde viervoeters met hunne helle bontheid en op de breede open weide met haren overvloed van zon. Aan zijn dieren ruimt hij de groote plaats in, op hen laat hij het volle licht vallen. Zij zijn daar allen tegenwoordig. Rechts ontdoet de stalknecht een paard van zijn teugel, twee andere paarden staan en een ezel ligt er nevens. Verder naar links zijn er door de weide zeven koeien, een os, tien schapen en twee geiten verspreid. De groote koe met den witten kop, die ter linkerhand op den grond ligt, kennen wij uit het Museum van den Haag, waar zij in dezelfde houding nevens den grooten jongen stier ligt; de andere, die in het midden van het stuk den staart opheft, deed aan het suk den naam van ‘de pissende koe’ geven, Tusschen deze dieren in zijn nog enkele menschen te zien, een heer en eene dame wandelen in den achtergrond; een man loopt angstig weg bij de plotselinge beweging eener koe.

Het is een tooneel van verheerlijking, een pantheon van huisdieren. De hemel is geheel warm; een afgrond van kalmte strekt zich daar ginder ver uit; de ondergaande zon vervult den hemel met een zee van licht. Geen glanzen echter, geen gloeien, geen zilver of goud langs de boorden der wolken:

[p. 766]

niets dan de zachte effen tint van de rustige avondlucht. Het huis snijdt in de hoogste kracht tegen den warmen hemel af; de boomen vlotten in dit zwoele licht met hun schrale takken of hun fijn uitgesneden loof, dat alleen naar de zijde van den toeschouwer grijsgroen getint en naar den zonnekant lichtelijk gebruind is.

In die eindelooze glorie strekt het rijk der dieren zich uit; zij heerschen daar ongestoord, de schilder brengt hun hulde met eerbied, met bezorgdheid. Op den voorgrond voert hij ze met nauwgezetheid uit, haartje voor haartje haast; de geiten met hunne ruige lange vacht, de schapen met de gekrulde wol, de koeien met de kroezelige huid, zooals hij het pleegt te doen, zonder samenvatting van het effekt, zonder jacht op geglans, eenigszins droog weg; alleen het lijf der koeien glimt wat fluweelachtig. Hij zoekt naar waarheid, zijne liefde voor de weidebewoners doet ze hem en ons schoon vinden.

Niet dat hij ongevoelig is voor het bekoorlijke van het gezamenlijke natuurgezicht. Treffend is in dit tooneel, geheel badend in avondzonnegloed, de verschuiving van warm naar koeler, van helder naar stemmiger licht. Zilverig zijn de koeien en de andere dieren op het voorplan links, zachtjes aan stilt de toon en wordt hij guldener, naar het midden is het landschap beschaduwd, tegen het huis wordt het donker; de grond tegen het gebouw is stevig en droog gekleurd. Er is een geleidelijke en volkomen overgang van blij mild licht naar matte koele schemering, die eenheid, leven en afwisseling aan het werk geeft. Dit werk is een der hoogste meesterstukken der Hollandsche kunst. De eenige zwakke zijde die er in op te merken valt is de bruingele schaduwe tusschen de boomen tegen de hoeve, die wat pappig is en waar doorzicht en speling van licht in ontbreekt.

Het stuk is van ouds gekend en geroemd. Houbraken verhaalt dat Potter het maakte voor de oude prinses Emilie (Amalia) van Solms om geplaatst te worden voor een schoorsteen op 't oude Hof, ‘maar een die 't oor van de prinses had, zeide: dat het een te vuil onderwerp was om dagelijks te bespiegelen. Dus werd het afgewezen en raakte in andere handen.’ In 1750 werd het gekocht door den landgraaf van Hessen. Napoleon liet het wegnemen uit de Gallerij van Cassel en schonk het aan keizerin Joséphine die het in haar kasteel van Malmaison plaatste. Met verscheidene andere meesterstukken uit die verzameling werd het door keizer Alexander I aangekocht; het werd door hem 190,000 frank betaald.

Van 1650 is gedagteekend een tooneeltje van geheel anderen aard (No 1053). Het geeft ons een episode uit het jagersleven te zien. Vóór een dorpsherberg, overschaduwd door een grooten boom, ziet men twee jagers, die zich gereed maken om te vertrekken. Een werkman herstelt den stijgbeugel van den eenen, de tweede houdt zijn geweer in de eene hand en steekt de andere in den zak om er geld uit te halen. Nevens de deur rust een vermoeide voorbijganger uit; de waardin met een kind op den arm brengt hem een kruik bier. Geheel het onderwerp bestaat uit dit landelijk tooneeltje; alleen de twee paarden aan den boom tegen de herberg behooren tot het gewone vak van den schilder. Treffend is de overeenkomst van de behandelde stof met die welke Wouwermans placht te verwerken; maar Potter's licht en kleur zijn veel zachter, de speling zijner schemering veel fijner dan die van den beroemden paardenschilder.

Tot hetzelfde jaar behoort een ander stuk van Potter (Nr. 1056), waarin de jagers ook een rol spelen. Het is van groote afmeting (0.935 M. hoog, 1.405 M. breed); met het eerste door ons besproken stuk, dat 0.813 M. op 1.160 M. meet, is dit het grootste landschap met klein vee dat Potter schilderde. Op den voorgrond links en over twee derden in de breedte van het landschap strekt zich een vijver uit, waarin een paar mannen aan het visschen zijn, en op wiens boord twee koeien staan, van welke de eene drinkt. Daar achter verheft zich een zware eiken boom met dooreenkronkelende takken, en een boschage met minder forsch gewaai. Rechts een verdorde boom, bij welke zich twee jagers bevinden, de eene te paard, de andere zijn makker een haas aanbiedende.

[p. 767]

Het werk heeft niet de ongemeene verdiensten van dat van 1649; het heeft niet de forschheid en helderheid van licht en is matter en wolliger dan het voorgaande. De hemel is lichtgrijs, maar de teere doorschijnendheid ontbreekt. Een schoone zonneslag valt echter rechts, waar de klaarheid tintelt op den verdorden boom en op den weg. De figuren en het paard, die door het sterke licht getroffen worden, zijn overheerlijk.

In zijnen gewonen trant en van zijn beste werk is de Jonge Koemelkster (Nr. 1054), gedagteekend 1651. Vóór eenen stal is eene jonge boerin in roode jak bezig een grijze koe te melken; nevens haar staat een boer die een hand op de koe legt. Een tweede koe, eene rosse, staat aan de andere zijde; tusschenbeide ligt er eene op den grond. Achteraan bij eene schuur ziet men een boom en struikgewas. Het is in den vroegen morgen; aan den hoogen hemel straalt het licht reeds in volle klaarheid; op de aarde rust nog eene zachte schemering, die heel het tafereeltje in een heerlijk half licht stelt. De koeien zijn in teere helle kleuren, met zorg en als met liefdevolle hand gepenseeld; het loof heeft de grijsgroene tint den schilder eigen.

Veel overeenkomst met dit stukje heeft een kleiner, ingelijks eene koemelkster voorstellende (Nr. 1772) met den datum 1652. De boerin met een roode jak, melkt eene witte koe en spuit jokkend het vocht naar het hoofd van een man, die nevens haar zit. Verder nog een paard, een staande koe en in den achtergrond een derde, liggende op den boord eener rivier. Aan de overzijde van dat water strekt zich een effen plein uit. De hemel is hier weer sterk verlicht, een matte hut teekent zich er tegen af; op de dieren valt een half schemergeglim.

Zonder datum maar van 's meesters laatste jaren zijn: een kleine stier (Nr. 1057), een uitstekende studie, breeder geborsteld dan de gewone werken, een Wolfshond (Nr. 1055) en eene reeks van veertien stukjes op een enkel paneel, voorstellende episodes uit het leven van een jager (Nr. 1052).

De Wolfshond is een der zeer enkele stukken, waarin Paul Potter dieren in groote afmeting schilderde. Niet van volle natuur-grootte zooals de Jonge Stier uit den Haag, maar toch wel drie vierden levensgroot is hier de viervoeter. Het is een fraai beest, flink op de pooten, grauw van huid met spitsen zwarten kop. Veel mooier nog is de schildering dan het figuur. Zij is breed geveegd, veel breeder dan het 's kunstenaars gewoonte is; prachtige spelingen van licht en tint loopen door het haar, dat zoo ruw gevlokt is alsof het er met klodden op hing. Honden waren Potter's specialiteit niet; hij vermeed wel niet het schilderen als het pas gaf, maar zocht het ook niet. Buiten dit stuk kent men enkel nog een drietal waarin zij de hoofdrol spelen. De hond uit de Ermitage is een studie naar een model dat den schilder getroffen heeft en dat hij losweg borstelde doch met de zekerheid van hand die hem kenmerkte en met de fijnheid van tonen die hij ook in deze breede borsteling behoudt. De achtergrond is met de gewone zorg en met een fijn gevoel voor lichtwerking behandeld. Het landschap dat zich uitstrekt zoover het oog draagt is miniatuurachtig keurig, in zachten grijsgrauwen toon; het donkere hondenkot komt evenals het dier krachtvol uit tegen een helder verlichten hemel.

Is de Wolfshond een zeldzaamheid in Potter's werk, de Voorvallen uit het leven van den Jager zijn eenig in hun soort. Op een zelfde paneel zijn veertien kleine tooneeltjes afgebeeld: twee grootere in het midden, twaalf kleine langs de boorden van de lijst. Te beginnen van in den bovenhoek links ziet men achtereenvolgens het Mirakel van Sint Huibrecht: de patroon der jagers knielende voor een hert met het mirakuleus kruis tusschen de horens; dan volgt een jacht op den haas met de lange honden; verder Diana verrast door Acteon op het oogenblik dat zij zich gaat baden, en den onbescheidene in een hert veranderende; dan eene jacht op den marter, eene op het luipaard, op den wolf, op den buffel, op de leeuwin, op het everzwijn, op de apen, op den beer en op de gems. De twee middelpaneelen verbeelden de Veroordeeling en de Terechtstelling van den Jager.

Een onderwerp dat zonderling zou zijn voor elken schilder en dat voor Potter nog ver-

[p. 768]

rassender is dan voor een anderen! Hij had, wel is waar, in 1649 de Berenjacht in groot formaat geschilderd, die het Rijksmuseum bezit en die in den toestand waarin wij ze kennen een grof werk, onwaardig van den meester is; maar verder had hij zich niet aan het drama in het dierenleven gewaagd. Rubens was de eerste die de dierenschildering in dien trant opvatte en Potter's kleine tafereeltjes zijn ongetwijfeld naar de groote fel bewogen stukken van den Vlaamschen baanbreker gevolgd. Hij had altijd de natuur en zijn geliefkoosde viervoeters in volle kalmte weergegeven. De menschelijke figuren waarmee hij zijn doeken stoffeerde: herders, jagers, visschers hoorden bij die natuurgezichten en daaropeens vervalt hij in de humoristische fabel en in het drama! Hij had altoos de dieren geschilderd, die hij kende uit den omgang van vele jaren en van alle dagen, en hij kiest nu voor helden allerlei vreemde en wilde dieren, die hij wellicht nooit met eigen oogen gezien had!

In het Proces van den Jager zetelen als rechters een leeuw, een olifant, een everzwijn, een luipaard en een bok; de vos treedt op als griffier, een beer, twee wolven en een hert als gerechtsdienaars die den aangeklaagde bewaken. In de Terechtstelling van den jager is de veroordeelde gestoken aan het spit, dat twee beren doen draaien. Een olifant en een aap brengen de mutsaarden aan om het vuur te voeden, een bok en een beer gieten er vet op om het beter te doen branden. Des jagers honden worden opgehangen aan een boom door een wolf, een vos en apen. Een geit, een gems, een beer en andere dieren voeren een rondedans uit om den dood hunner vijanden te vieren; een leeuw en een luipaard zien het spelletje na.

Men mag aannemen, dat dit verrassende stuk een van Potter's laatste werken is, wellicht een eerste proef in een vak dat hij voornemens was verder te beoefenen. Zooals het daar is, is het niet alleen merkwaardig door de keus der stof maar nog door de miniatuurachtige fijnheid der bewerking, alhoewel het voldoende blijkt dat de kunstenaar in het schilderen der wilde dieren hoegenaamd niet de meesterschap bezat waarmede hij de huisdieren uitvoerde. Onder de verschillende tooneeltjes die de reeks uitmaken is er een waaraan hij zich niet waagde, namelijk Diana en Acteon dat hij door den nymfenschilder Cornelis Poelenburg liet penseelen.

Had Potter hier zooals alle fabeldichters eene zedeles te verkondigen; wilde hij, de vriend der weerlooze dieren, hier optreden als hun verdediger tegen het wreed bedrijf des jagers en hen wreken op hunne vervolgers? Wij gelooven het niet. Er zat een vonkje fantazie in den vreedzamen veeschilder; wij zagen er een paar opflikkeringen van in het stuk dat wij het eerst bespraken: de jongen die zich verweert tegen den hond, de man die verschrikt wegspringt voor de dreigende koe; hij wilde vrijen loop laten aan dien speelschen zin en zooals Teniers het in Vlaanderen deed ook eens een sprookje verhalen van uit den tijd dat de beesten spraken.