Elsevier's Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 11

[p. 692]

DE VOORSTELLING DER VERLOOFDE BARTHOLOMEUS VAN DER HELST

[p. 693]

De Hollandsche meesters in de Ermitage te Sint Petersburg.
Door Max. Rooses.

Bartholomeus van der Helst.

Wanneer wij den naam uitspreken van Van der Helst daagt voor onzen geest onwillekeurig de groote zaal uit het oude Trippenhuis op. Daar stonden in onzen jongen tijd de twee groote Schuttersstukken tegenover elkander, de Nachtwacht van Rembrandt en de Schuttersmaaltijd van Van der Helst, beiden tegen den grond of ten naasten bij, een der kortere wanden der kamer bekleedende en in het gedempte en gezifte licht van de lage verdieping een kijkje latende nemen op de menschen en het leven van weleer. De karige dag kwam ten goede aan beide en nog wel meest aan den jongsten der twee meesters. Tegenover Rembrandt's raadselachtige handeling en zijn menschen uit de wereld der sprookjes waren die van Van der Helst zoo stevig gezond, zoo vol levenskracht en levenslust dat iedereen zich aangetrokken voelde tot hen. Zij waren zoo bloemig in de kleur, zoo helder in het licht, dat vergeleken met den visioenachtigen gloed en schaduw van de overzijde hier natuur en waarheid, ginder droom en fantazij, schenen weergegeven. Van der Helst was daar de mededinger en voor velen de gelukkige mededinger van den schepper van het korporaalschap van Frans Banning Cocq.

De tijden zijn veranderd en de opvatting der kunst met hen. Er is niemand meer die er aan denken zou de twee Schuttersstukken en de twee meesters op dezelfde lijn te stellen, en waar de roem van den oudere heel de wereld vervult en aangroeit met den dag is die van den jongere gedaald, immer gedaald. Van den eene wordt elk werk, hoe ondergeschikt het zij, met vlijt bestudeerd, verklaard in zijne beteekenis, geplaatst op zijn rang naar den tijd; voor den andere vergenoegt men zich met eene vlugge opsomming; behalve voor zijne Doelen- en Regentenstukken kent men de namen der menschen niet, die hij schilderde, en getroost men zich geen moeite om ze te ontdekken. Aan den eene besteedt men boekwerken met dozijnen; voor den andere volstaan enkele bladzijden. De terugwerking is wel wat te verre gegaan en Van der Helst heeft geleden door den welverdienden maar alles verdoovenden glans, die den naam van Rembrandt omstraalt, en onder de levendiger belangstelling gewekt door Frans Hals.

En nochtans hij is een man van onbetwistbare, van groote verdienste. Zou hij niet alles te zamen nog wel de kunstenaar zijn die het best de groote voorvaders uit de gulden eeuw deed herleven, de aanzienlijke burgers, merg en been van het bloeiende vaderland, de gewapende stedelingen, zoo zwierig en deftig van kleed, zoo stevig van lijf, zoo lustig van leven? Wanneer wij ze oproepen voor onze verbeelding zien wij ze zeker niet in den toovergloed van Rembrandt noch in de uitgelaten joligheid van Frans Hals, evenmin in de stijfheid der vroegere of in de weekheid der latere schilders; zij doen zich voor als mannen kloek van stal en daad, parende ernst aan pret, zorgende voor zich zelven en voor het algemeen. En zoo beeldt Van der Helst ze wel af. Zeker, hij heeft niet meer de hooge persoonlijkheid zijner twee groote voorgangers, de geniale vindingskracht van den eene, de overweldigende uitbundigheid van den andere; hij is nauwelijks nog een dichter, maar hij brengt als schilder uitmuntend proza voort. Hij geeft de stoffelijke werkelijkheid weer met groot gemak en sierlijkheid van zeggen; hij merkt wel op, hij ordent goed, hij heeft allerlei gelukkige gedachten, die afwisseling en behagelijkheid brengen in zijne groote stukken. Men herinnere zich slechts den overste uit de Schuttersmaaltijd, die met het vaandel rustend tusschen de overeengeslagen beenen en op den schouder, met den gepluimden hoed in de neerhangende hand, te midden van het tafereel zit: wat een prachtig monumentaal figuur, vol bewustzijn van eigen waarde! Een man van beteekenis is in volle glorie daar neergezet. En de groep aan zijne rechterhand: de oude schutter, die nadert tot den neergezeten jongere als wilde hij hem verzoeken met hem te klinken, wat gemoedelijkheid en waarheid in de uitdrukking, wat juistheid in de beweging! En dan de twee

[p. 694]

links, die elkander de hand geven; wat statige sierlijke figuren, heel deftig en toch goed rond. En verder al die andere menschen rond de tafel, wat beweging, wat afwisseling, wat gezondheid! Zeker, Van der Helst schikt dit alles om zijne effecten te verkrijgen en al die sierlijke vindingen en gebaren zou hij bezwaarlijk wettigen kunnen; niet de forsche ingeving ontvangt hij noch den machtigen indruk geeft hij in het gezamenlijke van zijn werk, maar zijne schikking is zoo wijs en de algemeene uitslag, verkregen door die enkele deelen, is zoo gelukkig dat wij zijn verstandig overleggen gemakkelijk over het hoofd zien om vooral in den verkregen uitslag zijn geluk en zijne kunst te bewonderen.

En zoo is hij in al zijne Schuttersstukken. In het groote met kapitein Roelof Bicker, nu ook in het Rijksmuseum, wordt een nieuwe vaandrig ingehuldigd; de gevierde is een pracht van een man in zijne galakleedij met zijn lange gestalte en fraai hoofd. Rondom hem houdt men zich met hem bezig, op eenigen afstand staan de schutters met de wapens in de hand, een hunner legt met zijn geweer aan, de andere houden hunne lansen in verschillende houdingen. De handeling is hier nog meer verbrokkeld dan in de Schuttersmaaltijd, maar de figuren zijn van innemende fraaiheid en uiterlijk ten minste is alles uitmuntend met elkander verbonden. Van der Helst was wel degelijk een kunstenaar: op een grond van redelijkheid bouwde hij zijn sierlijke vinding. Zijne menschen weten waarom zij vergaderd zijn, zij verrichten hun werk; de schutters van 1648 vieren aan tafel in weelde en vreugdebedrijf het sluiten van den vrede; die van 1639 vieren het aanstellen van een officier; hun bijeenzijn heeft een doel, is gewettigd, maar de kunst verliest niet bij die redeneering; de kunstenaar voelt het schoone van de menschen en laat het voelen; hij weet ze te groepeeren, hij geeft hun beweging, hij laat ze schitteren met bonte rijke kleuren.

Van der Helst was geboren in Haarlem in 1613; al jong kwam hij naar Amsterdam en trad er hoogstwaarschijnlijk in de leer bij Nicolaas Elias. In 1636 huwde hij, in 1670 stierf hij er. Dit is zoo wat alles wat wij weten van zijn levensloop als mensch. Als kunstenaar verwierf hij spoedig grooten bijval. Hij was de meest gezochte schilder der officieele stukken, die den eigenaardigen roem der Hollandsche school uitmaken. In 1637 reeds schilderde hij het Regentenstuk van het Walenweeshuis, in 1639 de aanstelling van den vaandrig, in 1648 den Schuttersmaaltijd, in 1653 de overheden van de Handboogdoelen, in 1655 die van de Kolveniersdoelen. Bij zijn optreden was hij een volgeling der oude school en het grootste deel zijns levens bleef hij het. Hals en Rembrandt leefden nevens hem en gingen naast hem voorbij zonder eenigen invloed op hem te oefenen. Hij kwam na Thomas De Keijser en Nicolaas Elias en volgde deze. Als zij zag hij de menschen in hunne kracht, in hunne waarheid van leven, van kleur, van licht; hij fantaseerde niet zooals de dichterlijken, hij liflafte niet zooals de decadenten; hij was ernstig, eenigszins nuchter, maar hij was eerlijk en gezond. Hij bleef ook niet staan op het terrein dat hij zich gekozen had; hij ging wel degelijk vooruit op den vrijgekozen weg; hij is meer opgewekt van geest, kundiger van schikking, helderder van kleur dan zijne voorgangers. Geene houterigheid, geen linkschheid meer; zijn lieden zijn zoo deftig mogelijk, maar alles wat er aan is leeft naar lichaam en geest; zijn licht is zonder verrassingen, zijne kleur is zonder verfijning, maar beide zijn vol en blij. Zoo doet hij zich voor in zijne Schutters- en Regentenstukken, dit is in zijne meesterwerken.

Hij schilderde niet enkel officiëele groepen, tal van bijzonderen en van de voornaamsten uit het land beeldde hij af; hij schilderde ook wel zeer enkele onderwerpen van anderen aard, een godsdienstig beeld, een markt die wij in de Ermitage vinden, maar vooral en haast uitsluitend schilderde hij portretten.

De Ermitage bezit van hem vooreerst de Markt die wij daar zooeven vermeldden (Nr. 776.) Voorgesteld is de Nieuwe Markt te Amsterdam. In den achtergond ziet men een plein waar zich veel volk beweegt, in het verschiet de Munt en andere huizen alsook den Amstel met schepen overdekt. Op den voorgrond een oude vrouw die een

[p. 695]

kruiwagen voortstoot met groenten geladen, spelende kinderen en een beenhouwerij waar een geheel kalf aan den haak hangt, dat de groote rol in het volkstooneel speelt. Het stuk is gedagteekend van 1666. Wij kunnen niet zeggen dat het ons erg doet betreuren dat Van der Helst zijn talent aan niet meer soortgelijke werken heeft besteed.

Verder verscheiden portretstukken. Het eerste (Nr. 777) gedagteekend van 1647, is het belangrijkste en gaat hier in afbeelding bij. Het heet de Voorstelling der verloofde, ik durf echter niet verzekeren dat het goed gedoopt zij. De achtergrond wordt gevormd door een scherm van donkergroen loof aan de rechterzijde, door den zwaar bewolkten hemel links. Tegen het geboomte zitten vader en moeder en komen goed uit in hunne zwarte kleedij en wit linnen. De vrouw draagt een grooten gepijpten kraag, de man een platten halsband en witte lobben. Aan hunne zijde staat een knaapje in bonte kleedij, grijs en geel, met een bepluimd hoedje op het hoofd, een valk op de hand en twee honden nevens zich, de eene staande de andere liggende; boven hem hangt een doode reiger aan den boom. De grijsaard houdt nog van de jacht en het jongetje zal hem al spoedig vergezellen.

Vóór het oudere paar staat het jonge, de verloofden. Zij zijn niet bijzonder jong meer en men kan evengoed aannemen dat zij man en vrouw zijn en de kleine jongen nevens zijn grootouders staat. De jonge vrouw draagt een witten kanten kraag en manchetten met kant geboord, een goudkleurig voorlijf, een blauwen rok met gulden passement en een zwart kleed daarover. Haar verloofde draagt een zwarten mantel en een witten kraag. Het jonge koppel staat in volle helder licht; zij is bleek van gelaat, blank van huid, met zwart loshangend haar en met koele grijze schaduwe rond de kin; de zwarte en blauwe zijde van het kleed weerkaatst een sterk geglim. Hij is iets roziger van wangen, maar koel zijn ook de grijze schaduwen, die op zijn gelaat vallen, en zijn kleedij heeft hetzelfde geglans. Het kleine hondje, dat voor hem zit, ziet er uit als van porselein, de ouders zijn stiller van kleur, maar op het hoofd en de hand der moeder en ook over het jongetje, ligt er iets krijtachtigs.

De groepen zijn uitstekend gevormd, vader en moeder zijn in volle deftigheid zonder eenige stijfheid weergegeven; even los en natuurlijk is de beweging van het jonge paar; het is alles natuur en zeer fraaie natuur. Dezelfde goede hoedanigheden als in zijn Schuttersstukken vinden wij dus weer, maar hier zijn de kleuren en lichten minder. Ook in zijne beste portretten heeft Van der Helst iets hards en glads, iets steenachtigs. Hij had reeds in 1647 een neiging om in het grijze en koele te vervallen, dat zich hier al verraadt, maar elders en later zich sterker uitspreekt.

Het tweede stuk (Nr. 778) zonder dagteekening is een groot familieportret. Vijf personen, een man van middelbaren leeftijd, neergezeten met een wandelstok in de hand, een jongere, rechtstaande nevens hem en leunende op zijn geweer met een jachthond aan zijne voeten. Verder drie dames: eene in een blauw zijden kleed met een oranje-appel en oranjebloesem in de handen; eene jongere in wit satijn, spelende met een schoothondje; eene andere in donkerder gewaad op de guitaar spelende. De achtergrond wordt gevormd door geboomte en struikgewas. Het zijn zeer voorname personages, en gezien de oranjebloem en -vrucht, die een hunner in de hand houdt, heeft men de vraag gesteld of het geene leden der vorstelijke familie zijn, iets wat best mogelijk is, daar Van der Helst meer dan één persoon uit het prinselijk gezin geschilderd heeft. Dezelfde wijze en fraaie schikking als in het vorige stuk, vinden wij hier; maar waarschijnlijk om beter den hoogen rang der afgebeelden te laten uitkomen is de fraaiheid meer gezocht, de toon van kleed en huid is zalvig en fluweelig met grijze schaduwen op de vleezen; de schildering is fijner, maar minder waar.

Een derde familieportret (Nr. 779) draagt het jaartal 1652; het geeft een huwelijkspaar met een kind te zien. Moeder is in galagewaad: een wit satijnen kleed, witte pluimen en parelen in het blonde in krullen neervallende haar: zij houdt rozen in de hand. Vader, geheel in het zwart, zit in een arm-

[p. 696]

stoel en heeft een paar windhonden nevens zich. Het kleine jongetje in een roos kleedje met geel voorste staat op een tafel, bedekt met een donker violet kleed; hij houdt een klater in de eene hand en steekt de andere uit naar de rozen, die zijne moeder vasthoudt. Altijd dezelfde gelukkige groepeering, maar nog erger gezocht is de kleur. De vleezen der drie personages glimmen als blik, de grijze schaduwen die er op liggen doen pijnlijk aan, de kleeren blinken nijdig en zijn zwaar beschaduwd. Heel deftig zien de menschen er uit, maar zij paradeeren en hebben geen vreugde in het leven. Waar zijn de meer burgerlijke, maar de zooveel levenslustigere schutters!

Het vrouwenportret (Nr. 781) dat volgt en geen jaartal draagt ziet er gelukkig beter uit. Zij is bescheiden van kleedij met zwart kleed, een wit mutsje, witten kraag en een overeengeslagen pelerine met kanten bezoomd, eene echte Hollandsche vrouw, goedig van gelaat, zacht en warm van toon.

Een mansportret (Nr. 782) van 1670 en dus van het laatste jaar van 's meesters leven en een ander (Nr. 784) van 1657 heb ik niet meer in de galerij aangetroffen. Waarschijnlijk werden zij evenals meer andere stukken van Van der Helst, die vroeger tentoongesteld waren, ter zijde geschoven. De studie naar eene naakte vrouw (Nr. 783), gemaakt van houding, zoeterig van uitdrukking en kleur, wordt te recht als twijfelachtig opgegeven door den Catalogus.

Voor zooveel men het kan nagaan in de gedagteekende stukken van Van der Helst is hij in zijne laatste jaren ook gaan offeren aan de gekunsteldheid, die toen bovenarms toenam in de Hollandsche school; zijne kleuren verdooven, zijne schaduwen verdikken, hij wordt meer en meer grijs, en eindigt in eene koele zilverige tint, die heel voornaam werkt, maar de loochening van leven en kracht is. Hij levert het zonderlinge verschijnsel op dat terwijl zijne voorgangers Hals en Rembrandt forscher en breeder, eenvoudiger en zelfs ruwer worden in hun laatste jaren, hij meer en meer verfijnt, vergrijst, verdampt, als hadde hij een tegenzin gekregen aan het volle uitbundige leven, aan de bonte verf, aan het blijde licht.