Elsevier's Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 11

[p. 548]

‘DE HEILIGE FAMILIE MET DE ENGELEN’ REMBRANDT

[p. 549]

De Hollandsche meesters in de Ermitage te Sint Petersburg.
Door Max. Rooses.

Rembrandt.

Er kan twijfel bestaan of er in heel de wereld een Museum te vinden is even rijk aan werken der Hollandsche School als de Ermitage; wat door niemand zal betwist worden is dat er geen kan genoemd worden, waar een zoo verbazende overvloed van stukken van Hollands grootsten meester bijeengebracht is. Er zijn er veertig van allen aard, van elk tijdperk, allen belangrijk, verscheidene van den eersten rang. Zeker, Amsterdam bezit van hem weergalooze stukken, te weinig in getal, helaas! maar door hoeveelheid en verscheidenheid overtreft de vreemde stad heel verre die, waar Rembrandt leefde en werkte. De verhouding tusschen Ermitage en Rijks-Museum, wat Rembrandt betreft, is nagenoeg dezelfde als die tusschen de Munchener Pinacotheek en het Antwerpsche Museum voor Rubens: de eerste keus der meesterstukken is in het vaderland gebleven, voor het groote getal en de afwisseling hoort de palm toe aan de uitheemsche verzameling.

Men zal zich, en niet zonder reden, verwonderen dat eene verzameling als deze zich in het ver afgelegen land gevormd heeft. Is er daar iemand geweest die een voorliefde voor Rembrandt had, die zijne werken zocht wanneer anderen de groote waarde er nog niet van vermoedden, hebben andere omstandigheden tot dien verrassenden uitslag bijgedragen? Niets van dit alles, er is meer gelukkig toeval dan wijsheid in het spel geweest, alhoewel, hetzij tot hun lof gezegd, de menschen het toeval niet tegengewerkt, maar geholpen hebben. Catharina de tweede had, wij zeiden het reeds, zin en smaak voor schilderijen in het algemeen en voor Hollandsche in het bijzonder; zij had zaakgelastigden in de groote steden van westelijk Europa, die alle gelegenheden waarnamen om stukken van groote kunstwaarde te koopen en het blijkt nu wel dat de werken van Rembrandt in de groote verzamelingen der XVIII^e eeuw gezocht waren en dat wanneer Catharina en hare helpers een keus te doen hadden van de beste onder de besten, zij den grooten meester in die keus begrepen. Zoo werden zeker 32 van de 40 stukken door de groote keizerin gekocht: vier uit de verzameling Brühl in 1769, zeven uit die van Crozat in 1771, drie uit die van Walpole in 1779, negen uit die van Boudouin het jaar daaropvolgende en even zooveel op verschillende tijdstippen in andere veilingen. Er is nooit een oogenblik gekomen dat de doorluchtige liefhebster verklaarde, dat zij van Rembrandt genoeg had en dat zij dit woord niet gesproken heeft is een zegen voor het Peterburgsche Museum geweest en een bron van hooge genietingen voor de nakomelingen, die haar Museum aan de boorden der Neva bezoeken.

Het oudste stuk van Rembrandt, dat wij hier aantreffen, is het borstbeeld van een ouden krijgsman (Nr. 814), zoo althans ziet hij er uit; geen twijfel echter of het dikwijls geschilderde model is des meesters vader, die hij in zijn jonge jaren dikwijls voor hem liet zitten. Er ligt wel iets potsierlijks in, den ouden molenaar afgebeeld te zien met een stalen halskraag en een gouden ketting om den hals, een Spaansche muts met twee zwarte pluimen op het hoofd en een fluweelen mantel op de schouders. Met zijn schraal burgerlijk figuur ziet hij er alles behalve ridderlijk uit, maar de zoon voelde behoefte wat fantazie in de werkelijkheid te mengen en vader leende er zich gewillig toe. In zijn geheel zwarte kleedij met zijn verwelkt gelaat, bleekjes van licht en schaduw, zorgvuldig gepenseeld, geeft hij ons een goed denkbeeld van de stille vreesachtige manier, die de eerste werken van den meester kenmerkt.

Dan volgt het portret van een geleerde, gedagteekend van 1631 en een jaar ongeveer jonger dan het vorige (Nr. 808). Men heeft het den schoonschrijver (le Calligraphe) genoemd en heeft er ten onrechte Rembrandts vriend Coppenol willen in zien. Het is waarschijnlijk het eerste bestelde portret, dat de jonge kunstenaar maakte en de afgebeelde is een onbekende schrijver, geleerde of koopman. Zijne rechterhand, die de pen houdt, ligt

[p. 550]

op het blad papier waarop hij schrijft en dat zelf op een open boek ligt, terwijl zijne scherpe oogen den toeschouwer met doordringenden blik aankijken. Wij zijn hier in volle waarheid, het eenige wat de dichter zijn model geleend heeft is de ongemeene levendigheid van geest, die uit zijn oog spreekt. De schildering is malsch, de toon warm, maar zonder groot lichteffekt.

Het oudste historisch stuk, dat wij aantreffen, is de Afdoening van het Kruis, gedagteekend 1634 (Nr. 800), een meesterwerk en een der belangrijkste uit die dagen. De samenstelling is wel bekend uit de ets van Rembrandt en herhaaldelijk behandelde hij het ook in schildering; eens onder andere in de episoden uit Christus' passie voor Frederik-Hendrik gemaakt en aan de Pinacotheek te Munchen toehoorende. Wij zien hier niet de beeldhouwachtig schoone groep van Rubens' Afdoening, maar een meer bewogen en minder berekende, lossere en natuurlijkere voorstelling; het zijn arbeiders die aan het werk zijn, geene geloovigen die een daad van Godsvereering plegen. Er spreekt meer nieuwsgierigheid dan bezorgdheid uit de houding van hen die zich rond Christus verdringen; Maria alleen, die van smart bezwijmt, is op aandoenlijke wijze voorgesteld. Het tooneel heeft plaats in het late avonduur, het wordt niet verlicht door een bovennatuurlijke klaarte zooals bij Rubens, maar eenvoudig weg door een kaars, die een der gezellen vasthoudt en met zijn muts beschut. Kleur is er als gewoonlijk in dit tijdvak nog altijd weinig, maar het spel van licht en donker is heerlijk. De bovenste groep staat in volle helderheid en springt levendig vooruit, de middelgroep staat in de schaduw, de benedengroep in half licht; de penseeling is losser en breeder geworden.

Van hetzelfde jaar is de Ongeloovige Thomas (Nr. 801) een klein stukje, zeer levendig van toon. Van Christus gaat een groot helder licht uit, dat de hoofdpersonages nog al hard laat uitkomen te midden der flauw getinte bijpersonen. Een tooneel uit het bovennatuurlijke zonder mysterie en zonder poëzie, een Christus die zijn wonde toont zooals een pochende soldaat zijn litteekens zou laten zien, en een Thomas die verbaasd achteruit deinst alsof de meester hem iets afzichtelijks had getoond.

Ook een drietal fantazie-portretten behooren tot dien tijd, een Oosterling (Nr. 813), een Knaap met Poolschen mantel (Nr. 843) en een Flora (Nr. 812). De laatste alleen draagt een jaartal, 1634. Het eerste stuk verbeeldt een Turk met vollen baard, tulband met pluimen, donkerrood kleed en mantel met pels gevoerd, een statig, mannelijk figuur, krachtig maar nog glad van schildering, met volle licht op het gelaat en speling op den tulband. Het tweede ziet er nog altijd als een werk uit den jongen tijd uit, een jeugdig gelaat met kriekenblos op de wangen, met afgeronde vormen en een bedeesde kleur op den karmozijnrooden mantel. Het derde stuk is 's meesters jeugdige Saskia, die hij dit jaar gehuwd had. Zij heet Flora in de boeken, maar de meester heeft wel in haar de Lente gezien en in haar de Lente van het leven afgebeeld. Gekroond met bloemen, een met bloemen omwonden staf in de hand, heerscht zij over hem door de genade van den God der liefde en der beminnelijkheid. Alles is blijde aan haar en lachende: hare bloemen, hare bonte kleedij, het overvloedige licht, de rijke kleur. Zij zelve ziet er nog wat kinderlijk, onnoozel uit; maar heel lief is zij toch in dien opsmuk van een prinsesje uit een kindersprookje en met die goedige verbaasde oogen, waar eenvoud en reinheid des gemoeds uit spreken.

In minder bedeesde houding vinden wij de jonge gade weder in de Danaë, gedagteekend van 1636. (Nr. 802). Hier ligt zij gansch naakt op een praalbed in blijde verwachting van den welbeminde, met Amor zwevende boven haar en de bescheiden dienares half verscholen achter de gordijnen. Het is eene heerlijkheid van licht, dat komt men weet niet goed van waar, dat den ingang der kamer in grijze klaarheid hult, dan in volle kracht valt op het naakte lijf der verliefde schoone, op haar wit bed, op de lichtgroen fluweelen gordijnen, op het roode tafelkleed rechts, op het gulden sieraadwerk van het ledikant. Het licht verdooft de kleuren: zoo het roode tapijt dat poeierig wordt met vage schijnen in zachte

[p. 551]

goud-konen en de groene fluweelen zijkanten van het bed, die in zachte schemering baden. Het witte beddelinnen en de roomkleurige huid van Saskia-Danaë zijn vaster, met zuiver en duidelijk geteekende omtrekken en malsche doorschijnende schaduwen. Het is een hymne aan de gelukkige liefde, heel teer en heel blijde gezongen door een harer gunstelingen, een meesterwerk van Rembrandt en van de wereldkunst.

Twee feiten uit het leven van den aartsvader Abraham behooren tot dien tijd: Abraham en Isaac gedagteekend van 1635 (Nr. 792) en Abraham de engelen te gast ontvangende (Nr. 791): twee stukken groot van afmeting, gering van kunstwaarde. Het eerste, waarin men den aartsvader ziet wiens arm wordt weerhouden door den engel op het oogenblik dat hij zijn zoon gaat slachtofferen, met effen klaar licht op het naakte lijf van Isaac zonder grooten uitsprong, met bleeke tint op het gelaat van Abraham en een kaasachtige molligheid op het geheel. Het andere met alledaagsche gezichten, die men elders in Rembrandts werk niet aantreft, gezochte handeling en houding; met veel spel in het licht, zonder krachtige werking nochtans; onecht stuk misschien, zwak in ieder geval.

Het jaartal 1637 staat nog te lezen op het stukje de Parabel van den wijngaardenier (Nr. 798). Het is geheel in grauwschildering, met enkel een paar ramen, waardoor het blanke zonnelicht binnendringt en de blauwe hemel gezien wordt. De handeling is niet veel en alleen gekozen om een heer te schilderen, die op zijn kantoor zit te werken in volle zonnelicht. Om de schilderachtigheid te verhoogen wordt de koopman een oosterling en om de afnemende dartele speling van het licht te laten uitkomen wordt het kantoor gestoffeerd met velerlei figuren. In het kleurlooze paneeltje wordt door het warme fijne licht alles verlevendigd en zoo wordt het bescheiden stukje een pareltje.

Van hetzelfde jaar is het Portret van een Slavischen edelman (Nr. 811), het zeer gekende figuur van den man met het grimmige figuur, den borsteligen knevel, de hooge pelzen muts met gouden ketting er rond, met den pelzen mantel waarop een zwaarder gouden ketting ligt, aan welke de Oostersche eereteekens der paardenstaarten hangen en met den langen stok, dien hij voor zich houdt. Is het Rembrandt zelf die zich zoo vreemd en zoo adellijk heeft uitgedoscht, is het een heusche Slavische vorst? Bode beweert het laatste, anderen het eerste, en ik houd het met deze; maar in elk geval is het een stuk van allereersten rang onder Rembrandt's portretten. Er ligt zooveel en een zoo kruimig persoonlijk leven in, dat de groote Rembrandt-kenner zich gewettigd achtte er niet een fantazie-figuur in te zien naar eigen hoofd geschilderd, maar het afbeeldsel van iemand, dien Rembrandt daar voor zich had zien staan in levenden lijve, gebiedend, despotisch en den schilder, dien hij gerequireerd had, overweldigende.

Wat een zonneslag op hoofd en hand, wat een doorschijnendheid in de schaduwe, wat een tinteling op de kleuren, wat een kracht; de kruimigheid van den penseeler evenaart die van zijn model. Rembrandt is gekomen tot de jaren waarop hij beschikt over heel de volheid van zijn licht dat niet meer glijdt en glimt zooals in de eerste tijden, maar dat slaat met geweld en weerkaatst in afnemende, maar nimmer uitdoovende tonen. De kamp van klaarheid en duisternis wordt immer ten voordeele van de eerste beslist, er is geene geheimzinnigheid, er is helderheid en straling in de gezondheid.

Wij doen een sprong van vijf jaar en wij landen aan in dat van den Uittocht van het korporaalschap van Frans Banning Cock. De meester is vrijer en stouter geworden, de wereld van daar binnen en van daar buiten versmelten in zijn geest, het licht wordt blakender, de verf dikker; alle bedeesdheid heeft opgehouden, hij heerscht en zijne fantasie wordt zijne hoogste wet: eene wet die men toen niet aannam maar voor welke men nu eerbiedig heeft leeren buigen. Van dit jaar bezit de Ermitage een juweeltje van kunst, volkomen het groote meesterstuk uit het Rijksmuseum waardig. Het is de Verzoening van David en Absolon (Nr. 1777). Een Oostersche vorst met witten tulband drukt tegen zijn borst een jong edelman, geheel in goudgeel gewaad. In den achtergrond ziet men een opstapeling van paleizen

[p. 552]

en koepels, die de stad Jerusalem moet verbeelden.

De handeling is recht aandoenlijk. Rembrandt was wel de meest schilder aller schilders, maar hij dichtte niet alleen met de verf: er lag een rijke poëzie in den geest, die de hand bestierde. Vader en zoon zijn aan elkanders borst geprangd, de eerste wat hooghartig nog, maar zichtbaar ontroerd, de andere wegsmeltende in berouw over de gepleegde misdaad, zich geheel overgevende aan vaders genade, teederlijk vertrouwende in hem, zich warmende aan zijn goedheid en wegweenende de nare herinneringen en wroegingen. Het is een sprookje uit Duizend en eenen nacht, alles goud, alles straling van licht; de figuren zijn als in de dikke verf geboetseerd, wat ze op de zachtheid van den effen grond nog sterker laat uitkomen.

Dan twee oude vrouwen - de eene van 1643, de andere van enkele jaren vroeger. Deze laatste (Nr. 829) zit bedaard glimlachend in haren leunstoel, met plooitjes in de wangen, zacht fluweelig licht en grijze schaduwen, malsch en vlot geschilderd; de andere (Nr. 807) is treffender van bewerking, men heeft ze lang voor Rembrandt's moeder gehouden, ten onrechte, daar deze een paar jaren eer het stuk gemaakt werd gestorven was. Het portret is korstig en kruimig in de verf, met warm licht op het gelaat, dat omlijst is in een zwarte kap, een witten borstdoek en verdere kostelijke kleedij. Het is van treffende malschheid en breedte in de behandeling.

Weer een paar jaren en wij treffen de H. Familie met de engelen (Nr. 796), gedagteekend van 1645, aan. In een kamer, waar de H. Jozef werkt en het huisgezin woont, bevinden zich moeder en kind. De kleine Jezus ligt in zijn wiegje en slaapt, met het eene handje boven het deksel. Moeder was aan het lezen in een oud boek en verontrust door eene beweging van den slaper wendt zij zich naar het wiegje, licht het doek op dat het kindje voor haar oog verborg en ziet het aan met liefdevolle bezorgdheid. Wij zijn in een nederige burgerwoning en bij eenvoudige menschen uit de arbeidende klas. Het wiegje is uit wissen gevlochten, het linnen er in is wit, het deken er op is rood met gele voering. Op de kap hangt een sprei van grijsgroene en gele kleur. Maria zit met haar voeten op een houten stoofje, draagt eene witte muts, een witten halsdoek, een rood kleed en een zwarten rok. Jozef timmert aan een juk en tegen den muur hangt zijn gereedschap. Het is een tooneel uit het dagelijksch leven met niets bovenaardsch. Maar het mysterie daagt op in den hoek daar boven links; daar komt een heele groep engeltjes naar beneden, de eene heel voorop daalt loodrecht neder en slaat armen en vleugels uit als verwonderde hij zich over het schouwspel dat hij te zien krijgt, de andere vier liggen hooger op in een nestje van licht.

Een heerlijk tafereel van licht- en kleuren-werking. Uit den hemel valt de klaarte, zij beschijnt eerst de engeltjes daarboven en armen en hoofd van het nederdalend gevleugeld wicht; dan valt zij op Maria, bestraalt haar hoofd, haar boek, de hand die op de wieg ligt en de wieg zelve. Alleen het hoofd van het kind ligt in een doorschijnende schemering, die de kap op zijn gelaat werpt. Ook de grond is sterk beschenen. In half licht staat de muur tegen welken Jozef werkt, hij zelf staat in flauwe schemering. Het geheel is donzig van toon zonder sterke glanzen, maar lichte warme schijnen doortrekken gansch het tafereel. De meester heeft zin gekregen voor kleurenspel, de roode, gele, witte tonen laten zich gelden.

Hij heeft in dit stuk, evenals in de andere schrijnwerkers-familiën die hij schilderde, een tooneel aan het aardsche leven ontleend, om het door het tooverspel van licht te verheerlijken en te verheffen. Er is stoute fantazie in die voorstelling, maar hij doet ze aannemen voor werkelijkheid. Elders geeft hij zich de moeite niet een bovennatuurlijk element te mengen in het menschelijk leven, hier wettigt hij het ongewettigde door de tusschenkomst der engeltjes; hij is een visionnair, maar dit visioen is een der liefelijkste die hij schiep en een der bekoorlijkste versmeltingen van hemelsch en aardsch leven, aan welke de wereldkunst vasten vorm gaf.

(Wordt vervolgd.)