Elsevier's Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 11

[p. 476]

‘BINNENGEZICHT EENER GOTHIEKE KERK’ PEETER NEEFS DE OUDE

[p. 477]

De Vlaamsche meesters in de Ermitage te Sint Petersburg.
Door Max. Rooses.

Peeter Neefs en de Kerkschilders.

Een eigenaardig bijvak in de Nederlandsche schilderschool vormen de Kerkgezichten. Het komt op in de zestiende eeuw, leeft voort heel de zeventiende door, en herbloeit in de negentiende eeuw in de werken van een onzer grootste moderne schilders. Wanneer wij zeggen, dat het ontstaat in de zestiende eeuw drukken wij ons niet geheel nauwkeurig uit: men treft binnengezichten van kerken aan in de werken der oudste Vlaamsche schilders, die bij voorkeur hunne godsdienstige tooneelen in gewijde plaatsen lieten spelen. Jan van Eyck's Maria troont in den beuk van een Romaanschen tempel in de Madonna van kanunnik van der Paele, en tusschen de kolommen van een gothiek bedehuis in zijn altaarstukje uit het Museum van Dresden; Roger van der Weyden beeldt zijne Zeven Sacramenten af onder de gewelven van een weidsche middeleeuwsche kerk en Memline geeft een gelijk gebouw tot achtergrond aan zijn Huwelijk der H. Catharina in het St. Jans-Gasthuis te Brugge. De meesters der oudste Renaissance werden die overlevering niet geheel ontrouw; de werken van Bernard van Orley en van Gossaert van Mabuse zijn opgesmukt met een overvloed, soms met een overdaad van bouwkundige sieraden. In de tweede helft der zestiende eeuw heeft de splitsing plaats: de rijke stoffeering verdwijnt, de heiligen verlaten de gewijde plaatsen en leven onder de open lucht, in het onbeperkte ruim. Men schildert kerken voor hen zelve, als hoofdzaak; er komen kunstenaars, die er een eigen vak van maken.

Zoo deden de Hendrik van Steenwijck's, vader en zoon, voortkomstig uit het Hollandsche dorp, waarvan zij den naam dragen en voor korteren of langeren tijd in Antwerpen gewerkt hebbende; hen volgden in de zuidelijke Nederlanden Peeter Neefs vader en zoon, en Lodewijk Neefs. Tot deze bepaalt zich de groep der eigenlijke kerkschilders uit de Vlaamsche School. Onder de Antwerpenaars vindt men er nog wel een enkelen, dien men in hunne rij zou kunnen scharen: wij bedoelen Antoon Gheringh, die in de tweede helft der zeventiende eeuw jaar in jaar uit het binnengezicht der Jezuïetenkerk, de marmeren kerk zooals men ze noemde, op doek bracht en herhaalde.

De Vlaamsche kerkschilders uit de zeventiende eeuw vatten hunne taak op zooals de oudere meesters het deden; zij waren fijnschilders en wat hen aantrok was het weergeven der duizende bijzonderheden van het gebouw en der fraaiigheden van de stoffeering. Zij schijnen allen leerlìngen te zijn van een meester in de doorzichtkunde, van een Vredeman de Vries bijvoorbeeld, die zijne lessen in verf en kleur overbrengen. Zij schilderen niet eens ware kerken zooals zij ze gezien hebben, maar stellen ze samen, vinden ze uit naar den eisch van de effekten, die zij willen teweeg brengen.

De Hollandsche schilders doen het anders. Aan hun hoofd staat Peeter Saenredam, geboren te Assendelft in 1597. Hij schildert vooreerst of teekent ter plaatse de kerken, die hij wil afbeelden. Tal van zijn schilderijen dragen opschriften aanduidende de plaatsen, welke zij verbeelden, en den datum, waarop zij gemaakt werden. Ik voeg er eenige bij de reeds bekend gemaakte. Op een teekening in het British Museum las ik: ‘Anno 1661 den 31^en May heb ick Pieter Saenredam dese teeckening in de kapel binnen Alckmaer begonnen en den 1^en Juny voldaen.’ Op eene andere in dezelfde verzameling schrijft hij: ‘De St. Jans ofte groote Kercke in 's Hertogenbosch in brabant van mij Pr. Saenredam 1632 den 1^en Juli aldus naar 't leeven geteeckent.’ Op een schilderij in het Museum te Innspruck staat op een zerk gebeiteld ‘Reensche Kerk Pieter Saenredam dit met schilderen vollendt den 30^en April 1655.’ Hem was het niet meer te doen om het keurig trekken van de miniatuurachtig fijne lijntjes, om het oplossen der problema's van het perspectief; hij ging leven in den tempel, ademde er de lucht van in, liet zich doortrekken van den geest, die het gebouw bezielt en trachtte den ontvangen indruk weer te geven. Hij deed met minder

[p. 478]

machtige poëzie en zwakker techniek wat Bosboom in onzen tijd met hoogeren kunstzin uitvoerde.

Hem volgden Emanuel De Witte en Hendrik van Vliet twee meesters in het vak, Gerrit Houckgeest, Isaac van Nickele, Hans van Baden, Antonis Delorme, Hendrik van Streeck, om nog niet te spreken van de schilders van gebouwen van allerlei aard, die in Zuid- en Noord-Nederland werkten, zooals Dirk van Delen, Willem van Ehrenberg, Job en Gerrit Berckheyde, Jan van der Heyden en anderen meer. Van meestal deze kunstenaars bezit de Ermitage uitmuntende stukjes en geen museum ter wereld bestaat er waar men ook dit deel der Nederlandsche kunst beter bestudeeren en de schilders met elkander vergelijken kan. De ouderen verschillen van de jongeren doordien de eerste zich vooral toeleggen op verzorging van de bijzaken en op keurigheid van uitvoering, terwijl de lateren losser schilderden. De beste onder hen geven de werking van het licht met goed gevolg weer, terwijl de mindere nuchtere afbeeldingen van ziellooze lijnen en vlakken leveren.

De kerkschilders uit de familie Neefs behooren tot de oudere groep. Zij zijn drie in getal; Peeter, de vader, Peeter en Lodewijk de zonen. Peeter, de oudere, werd geboren te Antwerpen, vermoedelijk in 1578, in 1609 werd hij als meester ontvangen in de Sint-Lucas-Gilde; den 30^en April 1612 huwde hij Maria Louterbeens. Van zijne vijf kinderen werd het tweede, Lodewijk de schilder, geboren den 22^en Januari 1617 en de derde, Peeter, de jonge, den 23^en Mei 1620. Men houdt hun vader voor een leerling van Hendrik van Steenwijck den oudere en zoo het al weinig waarschijnlijk is, dat hij persoonlijk lessen ontving van zijnen voorganger, die te Antwerpen in 1577 als meester ontvangen werd en rond 1603 te Frankfort stierf, zoo valt het toch niet te betwijfelen, dat hij hem trouw navolgde in de keus zijner onderwerpen en in hunne uitvoering. Wij weten niet met juistheid wanneer hij stierf, maar daar wij zijnen naam nog aantreffen in een notarieele akte van 26 Februari 1656 en Cornelis De Bie hem in 1661 onder de overleden kunstenaars noemt, moet hij tusschen die twee datums gestorven zijn.

Van Peeter Neefs, den jongere, weten wij behalve den datum zijner geboorte bijzonder weinig; de Liggeren der Lucasgilde vermelden hem niet; wij vinden in de parochieboeken van St. Jacobs het huwelijk aangeteekend van een Peeter Neefs met een Maria Neefs, op 8 Augustus 1649 en vermoeden, dat het hier onzen schilder geldt, maar zekerheid bezitten wij niet over dit punt. Van Lodewijk Neefs weten wij nog minder, zoo mogelijk. Het museum van Dresden bezit een Binnengezicht van O.L.V. kerk te Antwerpen, geteekend Frater Lodevicus Neeffs An. 1648 en D. j. ffranck in. et f. wat te beduiden schijnt, dat de kunstenaar in een klooster was getreden.

Wat wij wel weten is, dat alle drie de Neefs'en hoofdzakelijk kerkgezichten schilderden en dat zij het in zoo volkomen gelijkaardigen trant deden dat zij van elkander niet te onderscheiden zijn. De twee Peeter's plachten hunne werken met hunnen naam te teekenen en voegden er zeer dikwijls het jaartal der uitvoering bij. Zoo bezitten wij stukken gedateerd van 1604 (Stockholm), 1605 (Dresden), 1636 (Amsterdam, Florence, Cassel, Madrid), 1637 (Rijsel), 1644 (National Gallery, Londen), 1646 (Weber te Hamburg), 1651 (Gent), 1652 en 1653 (Schwerin), 1654 (den Haag), 1658 (Turijn en Dresden), 1660 (Paleis Corsini te Rome en Meiningen), 1675 (Kasteel van Feldsberg). Dit laatste stuk is het eenige, dat onbetwistbaar aan den jongeren Peeter moet toegeschreven worden; die van 1604 tot 1637 komen op rekening van den vader; voor die van 1644 tot 1660 wijzen de datums niet uit door wie van de twee, vader of zoon, zij geschilderd werden. De eenige toetsteen, die wellicht met nut kan aangewend worden om uit te maken aan wie de stukken uit dit tijdperk dienen toegeschreven is de wijze waarop zij onderteekend zijn. Met de vrijheid van spelling, welke in dien tijd heerschte schrijven de Neefs'en hunnen naam: nefs, p. neefs, peeter nefs, petrvs nefs, p. neffs, p. neefs, peeter neeffs, peeter neeffs, Peeter neeffs en Peeter Neefs. Op de stukken met de oudste datums vinden wij al de ver-

[p. 479]

schillende schrijfwijzen, de twee laatste uitgezonderd. Deze treffen wij enkel aan op stukken van 1651 (Gent), 1652 en 1653 (Schwerin), 1654 (den Haag), 1658 (Dresden). Dit schijnt te leiden tot de gevolgtrekking, dat de vader zijn naam schreef in Romeinsche hoofdletters en de zoon in kleine Italieken. Voegen wij er bij dat de stukken geteekend op deze laatste wijze eenigszins minder keurig van uitvoering, grover van penseeling, minder doorschijnend van licht en doodscher van uitzicht zijn, zoodat de zoon als kunstenaar voor den vader zou moeten onderdoen, Ook de zeer weinige gekende werken van Lodewijk tellen onder de zwakkere schilderingen, die den familienaam dragen; zij zijn bleeker van toon en doffer van licht.

De Neefs'en schilderden uitsluitend binnengezichten van gothieke kerken, zij maken slechts uitzondering, voor een enkel onderwerp namelijk Sinte Pieter in de Gevangenis. De oude van Steenwijck was hen hierin voorgegaan; evenals zijne volgelingen beeldde hij den apostel af in een onderaardschen kerker om aldus gelegenheid te vinden spitsbogige gewelven te schilderen bij lamp of toortslicht gezien.

De Ermitage van St. Petersburg bezit zes stukken van Pieter Neeffs, alle zes kerkgezichten. Datgene welke het No. 1198 draagt en waarvan wij eene afbeelding hierbij laten gaan, geeft een goed denkbeeld van den familietrant. Eene gothieke kerk wordt zoo voorgesteld, dat de toeschouwer eenigszins van ter zijde een doorzicht heeft op den middenbeuk en links en rechts het oog kan laten doordringen in de lagere beuken. Aan de pilaren en tegen de wanden zijn beelden, schilderijen en altaren vastgemaakt; kroonluchters en lampen dalen van de gewelven neer; het koor is gescheiden van de beuken door een portiek met beelden versierd; in de groote ruimte zijn een gering getal personages verspreid, waarvan de meeste met heel andere dingen dan met bidden bezig zijn. Door de groote ramen dringt een blauwgroen licht door, lichtgrijs zijn de muren, waarop dit licht valt, donkergrijs de zijden, die tegen den dag gezien worden. Het stuk moet aan Peeter den oude worden toegeschreven, evenals vier van de vijf overige. Het No. 1200 onderscheidt zich door een krachtige lichtwerking waarin afwisseling wordt gebracht door het kaarslicht, dat op het altaar brandt. No. 1201 is vooral treffend door een rijk perspectief. No. 1202 is bleeker van toon en licht; ik houd het voor een werk van den jongen Pieter, des te meer daar het een handteeken in Italieke letters draagt.

Op dit laatste stuk leest men ook de handteekening D.J.F. Franck, dat is ‘de jonge Frans Francken.’ Het is de naam van den kunstenaar, die gewoonlijk in de werken van den tweeden Neefs en ook wel in die van den vader kleurrijke figuurtjes schilderde.

Van No. 1201 vermeldt de catalogus van de Ermitage, dat het een binnengezicht geeft van de O.L.V. Kerk te Antwerpen en van vele andere stukken wordt hetzelfde bevestigd. Ik beken, dat ik nooit de ware O.L.V. Kerk van Antwerpen weergevonden heb in de schilderijtjes van een der Neefs'en Het lijkt er altijd wel aan, maar het is nooit de nauwkeurige afbeelding. De machtige halle der kathedraal zijner geboortestad trok zeer natuurlijk den schilder aan; in zeven beuken is de ruimte verdeeld, een ongemeen rijk spel van lijn en licht leveren de gewelven en pijlers, zeer hoog in het midden, veel lager aan beide zijden, op; even rijke stof bieden aan den kunstenaar de kruisbeuk met zijne hooge bogen en zijn hoogeren koepel boven de doorsnee, evenals de ommegang rond het hooge koor niet zijne kapellen van velerlei afmeting in het voorste deel en waaiervormig geschaard achter het hooge altaar. Studiën hebben de Neefs'en hier gemaakt, maar die studiën verwerkten zij in hun atelier en versmolten zij met die welke zij van elders meebrachten. Noch den vorm der zuilen, noch dien der ramen, noch die der altaren volgden zij trouw; zij bouwden kathedralen of stelden er samen naar hunne fantasie en versierden en verlichtten ze op dezelfde wijze.

Voor hen was een kerk een kostelijk iets, een kunstig gevaarte van zuilen en vlakken en bogen en gewelven, waar licht en schaduwe hun grillig spel drijven. Hunne kunst bestaat erin de duizende lijnen, die daar getrokken worden door de onderdeelen van het gebouw

[p. 480]

netjes weer te geven, de bogen elkander te laten doorsnijden, holten en uitsprongen recht duidelijk te laten uitkomen, het licht te laten vallen met volle kracht in den grooten beuk en het te laten afnemen in verschillende richtingen, het weer eens te laten ophelderen in de zijkanten, aan het uiteinde eener opeenvolging van gewelven, het te voorschijn te laten komen tusschen de pijlers onder de verre bogen. Zij moesten dit verdwijnen en verschijnen, dit verdooven en heropflakkeren, dit glijden door de ruimte en dit rusten in de stille kapellen plezierig vinden en hun werk getuigt van de pret, die zij er in vonden. Niet de godgewijde plaats is voor hen de kerk, waar de hoofden zich buigen en de handen zich vouwen onder den indruk van het geweldige gebouw en bij het overwegen der grootheid van Hem, die daar wordt aangeroepen. Zij hebben nooit weggedwaald in onbestemde gepeinzen wanneer de orgelklank dreunde onder de gewelven of de stem van de koralen steeg altijd hooger, hooger op. Zij voelden niet de doordringende poëzie van het grijze bedehuis; alleen het uiterlijke trok hen aan: de prachtige schouwplaats met haar kostelijk decoratief en de gemoedelijke tooneeltjes, die er vertoond worden: een aristocratische kanunnik, die een mooie dame met haren cavalier aanspreekt, een oud moedertje die het hondje der voorname lieden naar zich lokt, een heer die een bedelaar een almoes geeft en meer andere. Zij verwereldschen de kerk, zij geven ze weer in hare stoffelijkheid.

Maar zij doen dit dan ook met virtuositeit; de oude Neefs in het bijzonder is een meester van het penseel en dezen titel, den hoogsten voorzeker dien hij najaagt, verdient hij rijkelijk. Zijne schilderijtjes zijn wonderen van uitvoerigheid zonder hardheid, van ontleding aller bijzonderheden gepaard met samenvatting van den algemeenen indruk; zijn licht wisselt af van plekje tot plekje en altijd toch, zoowel in de bruinste schaduwen als in de felste klaarte, is het malsch en doorschijnend. Er is leven niet enkel in zijne personages, blijheid niet enkel in het uitzicht van het tooneel, maar er is beweging in zijn kleur en in zijn dag, die beide bruin van toon zijn. De verf is emailachtig gelegd; het werk ziet er miniatuurachtig uit en toch is er spel en wemeling in overvloed; men ziet niet alleen tusschen de pijlers door, men zou er ook kunnen tusschen doorgaan. Behagelijk is het te zien hoe goed op de kleine oppervlakte van doek of paneel de groote ruimte, de wijde verschieten weergegeven zijn, hoe alles op zijne plaats staat en hoe elk deeltje zijn eigen fraaiheid en waarheid bijdraagt tot de aantrekkelijkheid van het geheel. De Neefs'en waren nooit moe de kerken te schilderen en de bevoegde liefhebbers zoowel als het groote publiek hebben na twee en halve eeuw zich nog niet moegekeken aan de honderde stukjes, die zij voortbrachten.