Elsevier's Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 10

[p. 281]

Van de redactie.

De droomers, door Maurits Wagenvoort (twee deelen). Amsterdam, H.J.W. Becht, 1900.

‘Dit boek richt zich tot de zeer intelligenten, - zegt Wagenvoort, - en niet zij behoeven de ophelderingen die hier volgen.’ Wij zijn er wel wat verlegen door, te moeten erkennen dat juist die ophelderingen ons het boek begrijpelijk hebben gemaakt. ‘Reeds lang wenschte de auteur een boek te schrijven, dat een volkomen spiegelbeeld zou zijn van zijn wereld-visie.’ Hij wilde ‘het beeld weerkaatsen, dat zijn ziel opvangt.’ Dat is een goede aanduiding van het plan. Wagenvoort zal nu zijn levensbeschouwing geven en zijn voorstelling van het zedelijk leven der menschen in de toekomst. Een blik over de eindeloosheid van het heden, een blik in de eeuwigheid der tijden, die komen zullen. Niet Wagenvoort zelf zal spreken, maar hij zal personen kiezen, abstracties wel niet, maar toch zulke volmaakte typen als men er niet in de werkelijkheid vindt. ‘De tijd dat de literaire kunst enkel het leven mocht afbeelden en niets meer, is voorbij; het is de taak van den kunstenaar het leven te verklaren, niet het in zijn alledaagsche vormen te fotografeeren.’ We krijgen dan ook geen portretten, maar dragers van denkbeelden. In het heden zelf zal Wagenvoort ons laten zien de weerspiegeling van het voorbije ideaal, het streven der huidige geslachten, het rijzen van een nieuw licht.

De beoordeelaar moet dus niet met den dichter gaan kibbelen over de ideeën-dragende persoonlijkheden, die in dit boek voorkomen. Zij vallen buiten zijn bereik. Hij heeft ze te bestudeeren zooals men gedachten overdenkt, door wijsgeeren te boek gesteld. Hun handelen, hun spreken, is niet van te fotografeeren menschen. Met quintessences van der eeuwen zielen hebben wij te doen.

Nochtans, indien men de lange geloofsbelijdenissen der voornaamste personen wegdenkt en daarmede juist de beteekenis dier figuren laat vervallen, houdt men een roman over: den roman van een idealen anarchist, Hugo de Vos. Wij weten wel, dat die Hugo de Vos beteekent de Toekomst der altruïstische Menschheid, worstelend tegen het Heden (de kapitalistische maatschappij en het oude kerkelijk-Christelijke geloof), maar vergeleken bij prins Ghimaldi en baron Von Tigernskiöld, is Hugo de Vos realiteit en zijn dat ook de menschen, die met de uitwendige handeling van het boek in de nauwste betrekking staan: Mlle. Malise, de geloovige; le père Vandamme, de anarchist; Terhaer, de socialist en onbegrepen geniale schilder; de arme kinderen Gérard, slachtoffers der bourgeois, en zelfs den pretendent op den troon van Roetelië, vrij veel gelijkend op een bekend figuur uit de Parijsche ploertenwereld.

Wagenvoort zal er wel zijne redenen voor hebben gehad zijn boek aldus in

[p. 282]

te richten; maar het is niet bevorderlijk voor de duidelijkheid, dat hij 't zoo heeft gedaan. Zijn boek schijnt nu een tweeslachtig iets. Men zou, om te genieten van den roman, die lange bekentenissen en beschouwingen van Ghimaldi en Von Tigernskiöld willen schrappen; men zou, om beter al zijn aandacht te kunnen schenken aan de ideeën-wereld, waarin we worden geleid, de figuren van Hugo de Vos, Malise en de anderen (boven genoemd) minder in den gewonen zin werkelijk wenschen.

Het is ons niet mogelijk hier, in de weinige bladzijden, waarover we mogen beschikken, een dragelijk overzicht te geven van de gedachten, die Wagenvoort laat uitspreken door Verleden en Heden, door de stervende Aristocratie en de met hevigen hartstocht naar de oplossing der allerduisterste raadselen zoekende Vrije Wetenschap (Ghimaldi-Von Tigernskiöld). Waar een begaafd auteur als Wagenvoort erkent, in vele bladzijden slechts bij benadering te zijn gekomen tot de uitdrukking van hetgeen hij in zich had, is het pogen ijdel en belachelijk, dat duidelijk, zelfs maar ongeveer juist samen te vatten in enkele regels.

De Menschheid der Toekomst, reeds in vollen strijd met het Heden, is belichaamd in den bijna reëelen mensch Hugo de Vos. Waar die lijdt, brengt Wagenvoort ons op het gebied van den psychologischen roman. Hij geeft ons den anarchist, of liever, den nihilist, zooals we die uit Russische boeken kennen; want Hugo de Vos staat boven den Westerschen vorstenmoordenaar en bommenwerper. Hij staat nader tot de anarchisten Jean Grave en Sébastien Faure, die tegen moorden zijn. Zijn moord op den hertog van Dinkara is echter niet een eigenlijk anarchistische daad.

Hugo de Vos werd op een Brabantsch dorpje geboren en in België katholiek opgevoed. Nog heel jong, overtuigd socialist, beleedigde hij den koning. Men zou hem tot gevangenisstraf hebben veroordeeld, daarom vluchtte hij naar Parijs, waar hij dagbladcorrespondent wordt en armelijk woont, hoog op Montmartre. Tot buren heeft hij madame en mademoiselle Renouard, die hem zorgzaam oppassen, als hij ernstig ziek is. Mlle. Malise Renouard kleedt poppen voor een groot magazijn. Zij moet hard werken om haar broer, die ergens luitenant is, veel geld te kunnen sturen; want de luitenant dient zijn stand op te houden. De dames zijn geloovige Katholieken. Hugo komt vaak bij haar aan huis. Mlle. Malise gaat hem lief krijgen. Hugo haalt haar dikwijls af, wanneer zij naar het magazijn is geweest. Een andere buur van hem is Ghimaldi, door wien hij von Tigernskiöld leert kennen. Deze von Tigernskiöld voorspelt hem uit de lijnen zijner hand dat hij een moord begaan - en door beulshanden sterven zal. Er is een passage in het boek, die zou kunnen doen vermoeden dat deze voorspelling ook als suggestie op Hugo heeft gewerkt; maar dit punt laten wij nu maar onbehandeld, evenals den invloed, die de lange gesprekken met Ghimaldi en den Zweed op Hugo kunnen gehad hebben.

De jonge dagbladcorrespondent komt nog in aanraking met een min soort van anarchisten, voor wie hij niets gevoelt en met den anarchist van Damme, een zonderling, slachtoffer van al te ijverige politiemannen, nu uit nijd de

[p. 283]

grootmachten der burgermaatschappij parodieërend door een kat, een hond en een aap te dresseeren en aan te kleeden als rechter, kardinaal en generaal. Van Damme, arm boekhandelaartje, neemt uit zuiver medelijden twee straatwijven en een boef in huis, die hem bestelen en altijd samen twisten. De man zeurt over de voorspellingen van Nostradamus.

De schilder Ter Haer kunnen wij onbesproken laten. Zeer groote beteekenis hebben de kinderen Gérard voor Hugo. Hun vader, ook anarchist, werd naar Biribi (strafkolonie in Noord-Afrika) gezonden, omdat hij anarchistische kranten en brochures in huis had. Zijn kinderen naaien voor kleêrmakers en vergaan van ellende. Hugo komt veel bij hen, doet zijn best het teringachtige jongetje, Pierrot, nog te redden door de stakkerds te laten verhuizen, maar Pierrot sterft met een kreet van verwijt tegen de maatschappij op de lippen. Dat lijden der kinderen Gérard en de dood van Pierrot, die zijn lieveling was geworden, maken diepen indruk op Hugo, die ons wordt geschilderd - met groot talent! - als een zacht, medelijdend mensch.

Lang denkt hij over den hertog van Dinkara. De man is een schurk, die gruwelen heeft bedreven in zijn land, toen hij daar een burgeroorlog had doen uitbreken, die hem op den troon van Roetelië zou hebben moeten brengen. De kans was hem niet ongunstig, maar door zijn euveldaden verloor hij zijn partijgenooten. Te Parijs leidt hij een liederlijk leven. Maar Hugo de Vos verneemt dat hij daar niet lang blijven zal. De hertog heeft geld geleend van bankiers en zal nòg eens de rampen van den oorlog over zijn land brengen.

Hugo, diep rampzalig door het leed, waarvan hij getuige moet zijn, walgend van de maatschappij en dus van het leven, vooral nadat Pierrot Gérard gestorven is, kan door de liefde van Malise niet gered worden. Zij staat ook, als katholieke, die berust en aan een alles vergeldend hiernamaals gelooft, te ver van hem. Hugo de Vos wil sterven. Maar zijn doodgaan kan nog nuttig zijn voor een gansch volk. Roetelië moet hij redden van den burgeroorlog door zijn zelfmoord. Het hertogelijk geboefte, den hertog van Dinkara, moet hij vermoorden. En dat doet hij. Ongelukkig komt, juist op het oogenblik dat hij den man zal dooden, de onschuldige Vandamme hem op straat aanspreken. Hij wordt ook een slachtoffer van Hugo; men veroordeelt hem als medeplichtige. Zoo heeft elke daad gevolgen, die men niet kan voorzien. Hugo de Vos moet, natuurlijk, worden geguillotineerd. Zijn zieke moeder is verlamd van ontzetting, zijn broeders verwijten hem zijn schanddaad. Ze begrijpen niet wat hem dreef. Malise, diep rampzalig, komt hem in de gevangenis bezoeken. Haar liefde is niet gevloden, maar ook zij kan het edele van zijn daad niet begrijpen.

Wat nu dezen moord uit diep medelijden met het bedreigde volk van Roetelië aangaat, we zullen er hier maar niet over spreken. Dat zou ons te ver voeren van het doel, dat Wagenvoort heeft beoogd. Hij heeft willen laten zien den ondergang van het altruïstisch ideaal in en door de egoïstische burgermaatschappij. Of Hugo de Vos, begaafd, gevoelvol, liefderijk van gemoed, ondergaat door zijn leven vol walging te rekken tot het gevoel in hem is ver-

[p. 284]

stompt of dat hij ondergaat door zelfmoord of sterft op het schavot voor een daad, die hij anders moet beoordeelen dan de meeste anderen, is voor ons bijzaak, als wij denken (en dat moet) aan het verband van Hugo's einde met den breeden opzet van den roman. Het is zeer te vreezen voor Wagenvoort dat men dit wijsgeerig bedoeld werk zal gaan lezen met al maar in zijn gedachten den moord op koning Umberto van Italië. Dàn zullen de bittere parodie-woorden over het gekerm in de kranten en de verontwaardiging van het publiek afschuwelijk schijnen.

Inderdaad, het gevaar is groot dat men De Droomers gaat lezen als een propaganda-roman voor het anarchisme en een pleidooi voor den Vorstenmoordenaar. De inleiding, waarvan wij meenen de bedoeling te hebben verklaard, is niet door oppervlakkig, eventjes zoo maar in de gauwigheid lezen te begrijpen. Menig klant van de leesbibliotheek kan er allicht uit meenen te zien dat De Droomers is een strekkingsroman. Hij redeneert dan zoo: - ‘Hugo de Vos is hoofdpersoon. Alle figuren groepeeren zich om hem; de uitwendige handeling gaat om hem. Hij is de sympathiek voorgestelde - en dùs is de roman een afschuwelijk gevaarlijk boek, geschreven om vorstenmoord aan te bevelen als wat heel braafs en edels!’ Heeft Wagenvoort dat gevaarlijke ingezien, toen hij waarschuwde dat hij voor de ‘zeer intelligenten’ had geschreven? Misschien; misschien ook niet. Trouwens, we zijn allemaal zeer intelligent en we lezen allemaal alles. 't Zou een zonderlinge manier wezen om lezers af te schrikken, dat schrijven van zoo'n zinnetje.

Den schrijver blijve de schatting van Hugo's daad. Natuurlijk vindt hij haar niet zóó afschuwelijk dat Hugo er, volgens hem, hoe zacht en liefderijk ook, niet toe had kunnen komen. Meer behoeven wij er hier niet van te zeggen.

Wat we betreuren is dat de personen, die niet, als Ghimaldi en von Tigernskiöld, ideeëntypen zijn, zoo erg conventionneel werden gemaakt. We hebben ze al zoo vaak ontmoet in romans, die geniale, onbegrepen schilders, die zonderlinge antiquaartjes van Montmartre, die arme kindertjes, die patserige journalisten, die ijverige en berustende Malise's.... Zij vormen zoo ‘de’ omgeving van den montmartriaanschen bespiegelaar of artiest. Het is niet zoo heel erg, alweêr in verband met den opzet van het boek, maar het maakt dat de roman erin zoo iets ‘al meer genotens’ krijgt en denken doet aan Ames perdues, aan Braves gens enz. enz. terwijl Wagenvoort inderdaad heeft gegeven een in zijn opzet en in zijn geheel zeer oorspronkelijk boek.

Sommige stukken vergen veel geduld en inspanning van den lezer; de fragmenten over Hugo de Vos' innerlijk leven, zijn heel even ontluikende liefde voor m^lle Malise, zijn moordgedachten, de gevangenis-overpeinzingen... zijn aangrijpend.

F.L.