Elsevier's Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 10

[p. 89]

Van de redactie.

Geuzentijd, door J. Reitsma (roman in twee deelen) Amsterdam, P.N. van Kampen en Zoon (zonder jaartal).

De historische roman wordt minder en minder karakterroman, meer en meer zedenstudie. Hiermeê is niet gezegd dat in vroegere geschiedkundige romans weinig of geen blijk werd gegeven van kennis der toestanden, kleederen, van het huisraad en de manier van spreken, doch bedoelen wij den nadruk te leggen op het feit dat tegenwoordig over 't algemeen minder wordt gestreefd naar het geven van historische figuren en meer belang wordt toegekend aan zedenschildering om haar zelf, dus beoefend als doel en niet als gewichtige bijzaak. Zooals nieuwe romanschrijvers zijn gekomen, die het dagelijksch leven wilden schilderen en daarom dagelijksche menschen kozen tot modellen, zoo zijn hen gevolgd nieuwe historische romanschrijvers, die het leven uit vroeger dagen in alle schakeeringen willen schilderen en daarom niet groote karakters, groote geschiedkundige personen, maar gewone menschen trachten uit te beelden. Zij kunnen, ongetwijfeld, gemakkelijker en minder onzekere wegen gaan om tot hun doel te geraken. De historische-romanheld, tevens historisch persoon, is eene uitzondering moeten blijven. Het waar maken, zoowel historisch als litterair-psychologisch, van groote figuren uit de geschiedenis bleek eene uiterst moeilijke opgave. Veel gemakkelijker te schrijven was de historische avonturen-roman, tevens dan zedenschildering, zooals Ferdinand Huyck, een der beste boeken van dien echten Nederlander Van Lennep, in zijne handigheid nog maar door zeer weinigen geëvenaard.

Tal van schrijvers hebben, heel kordaat, historische avonturen-romans gemaakt in het over-romantieke genre van Dumas, waarin zeer vrij werd rond-gesprongen met geschiedkundige waarheid en waarschijnlijkheid, waarin wat oude namen van kleederen en meubelstukken telkens terugkwamen om de ‘couleur locale’ en om het vereischte historische tintje. Wij zullen er niet noemen. Nog altijd worden er met ijver geschreven, hoewel de belangstelling voor dit soort van improvisaties al minder en minder wordt. De nakomers zijn verwant aan den actueelen voddenroman, die volgt op elk Panama-schandaal, elk Dreyfus-proces, elken Transvaal-oorlog. Geen spoor van ernstige studie is in zulk geschrijf te ontwaren.

De moderne historische zedenroman, daarentegen, is vaak degelijk werk en heeft reeds eenige triomfen gevierd. Wij hebben slechts te noemen Aphrodite van Pierre Louys en La Nichina van Hugues Rebell en het onlangs verschenen boek van Abel Hermant: Confidences d'une aïeule, die alle drie handelen over het liefdeleven van vroegere geslachten en waarvan het succes dus misschien gedeeltelijk moet worden verklaard uit het feit dat zij die piquante lektuur geven, waarop het menschdom eeuw aan eeuw verzot blijft, vooral indien men er van genieten kan, zonder genoodzaakt te zijn tot de erkenning dat men er enkel om het piquante zoo'n welbehagen in schept.

[p. 90]

Te dezer plaatse wezen wij met ingenomenheid op den historischen roman La route d'émeraude van den Vlaamschen schrijver Eugène Demolder en juist omdat we het toen betreurden dat een Nederlander niet een dergelijk aardig boek over een onzer mooie historische tijdvakken had geschreven, wenschen wij óók hier de aandacht te vestigen op het boek van J. Reitsma, Geuzentijd.

De schrijver, dit dient allereerst gezegd, is er in geslaagd aangenaam bezig te houden. In dezen tijd begint men niet aan een historischen roman in twee deelen zonder eenig angstig geblader in het boek. Aan Geuzentijd kan men gerust beginnen. Het is vol avonturen, vol afwisseling. Nu is 't wel waar dat al die avonturen ons bekend voorkomen en al die afwisseling wordt verkregen ten koste van zeer wenschelijke stemmigheid in den roman, terwijl de waarschijnlijkheid.... Daar komen wij aan een teêr punt. De schrijver van een roman uit den geuzentijd kan vragen, kan eischen dat wij heel wat minder onwaarschijnlijk vinden voor den tijd, waarover zijn verhaal handelt, dan voor den tijd, waarin wij leven. Er was toen maar heel weinig avontuurlijks ook onmogelijk en nog minder was er dus toen onwaarschijnlijk. In bruisend zeewater moet men de zandkorreltjes niet enkel op den bodem zoeken; in troebele tijden niet de gebeurtenissen verwachten volgens vage regelen van huidige waarschijnlijkheid. De heer Reitsma heeft van de hem toekomende vrijheid ruim gebruik gemaakt en toch de effekten verzwakt, als met opzet, door ze aan te kondigen met een enkele waarschuwing, als ware hij bevreesd den lezer te doen schrikken, b.v.: ‘Ze zouden elkander nog slechts eenmaal wederzien’ of iets dergelijks.

Wat de keuze der personen aangaat, deze is gedaan volgens een oud recept. We hebben juist kennis gemaakt met de edele maagd, als de ridderlijke jonkman ten tooneele verschijnt en de brave ouders van die brave jongelieden zijn even eerbiedwaardig in hun privaat bestaan als voorbeeldig in hunne hoedanigheid van prinsgezinden. De Spanjaarden zijn wreed, maar er zijn dappere mannen onder en er is eene jeugdige Spaansche, die zeer de aandacht van Reitsma's lezers trekken zal. Op reis onder de hoede van een, aan een ander meisje verloofden jonkman, wordt zij zóo verliefd op den held uit des vijands kamp, dat zij hem des morgens vroeg een bezoek op zijn kamer komt brengen in nachtgewaad en met loshangende haren om van hem datgene te vragen, wat hij niet mag geven. Zonder eenigen strijd in zijn binnenste, weigert de edele jonge man en hij stuurt de Spaansche maagd weêr naar bed. Deze jongeling brengt het ver, nml. tot vertrouwde van den Prins, doch zijn eigen meisje wordt bijna door Spanjaards onteerd en zij ontkomt slechts door zelfmoord aan de schande.

Met veel opgewektheid vertelt de schrijver van de Watergeuzen. Het hoofdstuk over Duvelhannes en de volgende over een gevecht op het ijs der Zuiderzee voor Amsterdam en den aanslag op Workum behooren tot de best gelukte. Eenigszins bedenkelijk is de figuur van pater Robertus. De schrijver heeft in hem wel degelijk een karakter willen geven; terwijl de meeste andere personen, Duvelhannes uitgezonderd, traditionneele figuurtjes zijn, die men

[p. 91]

moeilijk een enkel oogenblik voor ‘echt’ houden kan. Zij moesten er wezen om de handeling. Wij nemen ze zonder veel morren maar aan, gelijk ze werden geïmproviseerd. Maar Robertus werd uitvoerig geteekend en daarom had Reitsma moeten waar maken dat deze wellusteling, die nonnetjes op den blooten rug laat geeselen, deze intrigant, die in den nacht geheime bergplaatsen voor wapenen weet te ontdekken en complotten meteen, deze machtige, die tot machtigen in de stad op hoogen toon durft spreken, eindigt met een zeer dommen aanslag op het leven van den Prins te wagen en toch niet toe te steken met zijn giftigen dolk, als de gelegenheid prachtig daarvoor is. Die Robertus lijkt geen mensch uit één stuk. Men krijgt den indruk dat de schrijver, zelf nijdig op den schurk, hem te zijner eigen voldoening het ergste misdrijf laat begaan, precies datgene, waarom de trouwe lezer het felst kwaad op den monnik worden zal. Héél erg is de zonde van den heer Reitsma niet, omdat al zijn figuren zoo popperig zijn als of men ze aanstonds in een nationaal zangspel of een dito pantomime zal zien optreden.

De goede eigenschap van Geuzentijd ligt heelemaal niet aan den kant der karakterteekening. Wij vinden niet dat ook de gewone burger uit het bekende tijdvak der worsteling tot zijn recht is gekomen in dezen roman, waarvoor toch de schrijver van een zedenhistorie in verhaaltrant had moeten zorgen. Wel is de schrijver geslaagd in zijne vertellingen van allerlei dat in dien tijd zoo nu en dan gebeurde, helaas maar al te veel. Hij doet ook zijn best om te schilderen, zooals we aanstonds zien zullen, doch zijn kracht ligt in het vertellen - 't vertellen, heel gezellig, in den toon als voor een jongensboek. Daar hebt ge, bijvoorbeeld, dat ondeugende nonnetje Letitia met haar onstichtelijke improvisatie en, later, haar onstichtelijk avontuur met den officier, nadat zij uit de handen van zuster Hadewijk is verlost van die man-achtige zuster Hadewijk, die haar in den nacht ranselde in 't bijzijn van pater Robertus; daar hebt ge het verhaal van den overgang van Naarden en dat verschrikkelijke als de Spanjaarden komen in het huis van Gramaye en dan - naar wij reeds hebben gezegd - dat allemaal van Duvelhannes en de Watergeuzen. Reitsma is hier in zijn element. Daar moet een uitstekend schrijver van jongensboeken in hem steken! Die bekkensnijer en het verloren nonneke Letje, zoo wonderdadig gered uit een soort van moordenaarshol - hè, je vergeet zulke gedeelten niet meer als je ze maar jong genoeg leest en, wezenlijk, op lateren leeftijd kun je er nog wel van genieten, mits het boek maar in den waren tijd onder je handen komt, bijvoorbeeld in een vacantietijd, buiten, onder mooie boomen.... 't Is wel wat somber, daar alle menschen doodgaan en de hoofdpersoon voor altijd ongelukkig wordt, maar die menschen van Reitsma leefden toch maar zoo'n beetje. Ofschoon die Letje.... van die Letje is 't al hèèl jammer. Het is toch zoo buitensporig dat haar minnaar de Villiers komt waar zij woont en haar bezoekt, nadat zij - de onvoorzichtige! - hem een ring en een brief met ophelderingen heeft gezonden; het is zoo jammerlijk toevallig dat juist op het ongelukkigste oogenblik haar trouwe redder en aanstaande man binnenkomt en het wordt duivelswerk als

[p. 92]

ze dan nog in het ontbloot rapier van haar bruîgom Hette valt. Ja, want van al die historiespel-poppen was Letje, hoewel erg ondeugend, de aardigste, de meest levende en het wordt ook niet duidelijk wat de Villiers eigenlijk wil met zijn rare praatjes.

Met een enkel woord spraken wij over schilderingen. De schrijver schiet aan talent te kort om ons te treffen door zijne beschrijvingen. Daarin ligt niet zijn kracht. Dit blijkt op meer dan ééne bladzijde, doch vooral in het fragment waar het gevecht bij Workum wordt beschreven. De gelegenheid was mooi om eens te laten zien wat hij kan; doch zijn beschrijftalent bleek niet. Ook de gesprekken zijn niet zelden ongelukkig, vooral waar de personen kenschetsende redeneeringen moeten houden en dan heele bladzijden uit boeken schijnen op te dreunen. Trouwens, die gesprekken in historische romans, dat zijn lastige dingen. Men kan die levende oudheden natuurlijk niet laten spreken zooals wij dat in hun omstandigheden zouden doen; want zij spraken anders, vooral waren zij breedsprakiger. Men wil, bovendien, om het historische kleurtje en om te laten zien dat men zelf in den tijd is, nu en dan ereis een oud woordje gebruiken en dan nòg eentje en nòg een. Maar die oude woordjes moeten in antiek geconstrueerde zinnen en die ouderwetsch gebouwde zinnen eischen antwoorden in denzelfden stijl en zoo gaat de natuurlijkheid, ja zelfs het gesprekkarakter heelemaal weg. Daaraan lijden de zeer goede historische romans ook. Het genre is - wel niet gebrekkig - maar afschrikwekkend moeilijk voor den beoefenaar, die over veel kennis en veel smaak moet beschikken om gebruik te kunnen maken van (als hij 't heeft) een zeer zeldzaam talent. De heer Reitsma laat zoo de vertwijfeling spreken: (pag. 143). ‘Ja, ik heb den dood gezocht, want dat behoort toch ook tot het oordeel, dat over mij woedt. Al doodt het langzaam, het noodlot laat niets onafgedaan. Maar wee mij, het drijft mij daarheen, waar ik zelf dooden moet. O, wat ik noodig heb, vergeten, alles vergeten, het blijft uit! Alleen dan voor een korten tijd, als de razernij mij bevangt om bloed te willen zien, spuitende uit gapende, door mij zelf geslagen wonden. Maar als het gevecht eindigt en de losbarsting uitgewoed heeft, dan komt het monster der herinnering. Dat is de zonde, die ik vervloek, die mij neêrsmakt in 't uiterste van rampzaligheid.’

Dit is te onnatuurlijk voor spreektaal en te slordig voor boekentaal en zoo laat de heer Reitsma nogal dikwijls praten.

Wij mogen Geuzentijd niet in één adem noemen met, bijvoorbeeld, La route d'éméraude, ook te dezer plaatse besproken; maar we hebben op dezen roman de aandacht willen vestigen omdat de schrijver heeft getracht levendig geschetste historische tooneelen te geven, romantische zedenhistorie eenigszins. Hij slaagt er misschien nog eens in goed tot stand te brengen, wat hij pas heeft beproefd met niet meer dan middelmatig succes. Geuzentijd is de uitslag van een belangwekkend pogen, waarvoor wij wel eenige sympathie hebben.

F.L.