Elsevier's Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 10

[p. 378]

Van de redactie.

Kunst en Opvoeding.

Door het denkleven gaan, in lange perioden van ongelijken duur, geweldige stroomingen, die veel dragen, maar ook veel vernietigen. Dan schijnt het dat groote groepen beheerscht worden door dezelfde denkbeelden en gezamenlijk streven naar gelijksoortige idealen. Vooraan, als toonaangevers, kampen de groote mannen tegen oudere ideeën; het schijnt dan dat zij de menschheid armer zullen maken door hun afbrekende kritieken en haar willen verbijsteren door te wijzen op nieuwe wegen, waar langs nog maar enkelen zonder vrees kunnen gaan. Doch zij geven nieuwe gedachten, zij wekken tal van latente krachten; het denkleven wordt rijker, tot het nieuwe gemeen goed is geworden en de groote strooming daar is, nagenoeg alléén, in volle kracht.

Zoodra dit is gebeurd, schijnt het individualisme ernstig bedreigd. Wat niet mee gaat in de nieuwe stroomrichting kan tot uiting komen, maar wordt òf niet eens vernomen òf komt nooit tot eenigen invloed, althans niet dadelijk, dus maar zelden bijtijds. In de letterkunde kan, in zulke tijdperken, alleen sprake zijn van groot en klein, niet van verscheidenheid in den diepen zin des woords. Wie niet volgt, wordt niet opgemerkt. Het schoone heeft dan een vasten vorm en een letterkundig kunstwerk kan zeer gemakkelijk worden getoetst, omdat er een algemeen erkenden waardemeter bestaat in de voornaamste werken van de verschillende beoefende genres. Menschen, die er van houden dat zij, die hen voorlichten, over letterkundige voortbrengselen spreken met de beslistheid, waarmeê een scheikundige zijn analyses vaststelt, kunnen de kritiek van den dag roemen en de beoordeelaars, onder voorwaarde dat zij kunnen meegaan met den stroom, hebben een niet al te moeilijken taak. In de schatting van het publiek bloeit dan de letterkundige kunst. Inderdaad, verkeert zij in een gevaarlijk tijdperk, waarin verstijving en ontzenuwing haar bedreigt. Want de gemakkelijkheid van het nabootsen is groot, altijd, maar vooral dàn, wanneer het onbewust kan geschieden. Er zijn denkbeelden in de lucht en vormen gereed en voor alles ligt een zekeren bijval te wachten. Gehoorzaamheid, volgzaamheid en juist genoeg talent en begrip om, héél eventjes anders, toch in wezen hetzelfde te geven - meer wordt van den letterkundige niet vereischt, indien hij zich met een gematigd succes tevreden wil stellen liever dan tegenstrooms te gaan of dat hij werkelijk niemendal méér en anders te geven heeft.

Dan breekt een tijdperk aan van, naar in de war gebrachte beoordeelaars plegen te zeggen, ‘literaire anarchie’. Dit is een bittere tijd voor menschen met gevormden smaak en vastgegroeide meeningen. Er zijn geen leiders met allen tot volgelingen; de oude norm is weg en nieuwe waardemeters komen er niet voor in de plaats. Allerlei ouds en velerlei nieuws dringt zich op aan de belangstelling.

De goede tijd voor het individualisme, voor het spontane is aangebroken,

[p. 379]

een heerlijk tijdperk voor wie zich zelf willen zijn, al mogen zij zich niet krachtig noemen, een periode van losgaan der oude banden, van afsterven der oude vormen. Het is dan in de letterkunde als in den tuin van een onbewoond en niet onderhouden buiten. De Natuur mag éven doen met al dat geplante en gezaaide volgens haren wil, tot de tuiman zal komen van den nieuwen eigenaar.

Het komt ons voor dat wij nu zulk een tijd beleven. Er zijn tal van navolgers, die heel aardig papegaaien, doch er is geen school. De mannen van De Nieuwe Gids hebben werk volbracht van vrijmaking, niet van herbinding. Geen individueele uiting is, voor het overgroote publiek, reeds veroordeeld omdat zij ingaat tegen den grooten stroom; want zulk een stroom is niet waarneembaar en daarom mag de vertegenwoordiger van een vroegeren smaak zich even sterk achten als degeen, die wat geheel nieuws durft geven; daarom is het ook nog mogelijk, zonder gevaar van te worden uitgelachen, met eischen aan den kunstenaar voor den dag te komen, waarvan de jongeren hoopten dat geen redelijk mensch ooit meer zou durven reppen.

We zijn met onze letterkunde in het tijdperk der mogelijkheid voor spontane uitingen. Hoe krachtiger zij leven-, hoe grooter verscheidenheid zij aanbieden zal.

De eerbied voor het individu, de bezorgdheid voor het individueele is ook een der kenmerken van ons modern opvoedings-systeem. Voorheen, was het ideaal der meeste ouders hun kinderen zooveel mogelijk te leiden in alles, niet het minst in hun denken en gelooven. Met de allerbeste bedoeling werden onderdrukt alle neigingen tot anders worden dan de menschen uit den kring, waartoe het kind behoorde. Op de eerste uitingen der zich ontwikkelende persoonlijkheid werd òf niet gelet, òf zij werden met de grootste angstvalligheid gecontroleerd en getoetst aan de heerschende begrippen omtrent godsdienst en moraal. Wat een kind zei, was maar kinderpraat en dat bleef het heel lang, want de zich vormende mensch werd gedurende vele jaren beschouwd als kind. Door tusschenkomst van zijn ouders leefde het onder den druk of - wil men liever - onder invloed der stuwkracht in eene bepaalde richting van een grooten kring, die beschouwd kon worden als ‘de’ maatschappij; immers die kring was het deel der Samenleving, waarmeê het kind vermoedelijk uitsluitend in aanraking zou komen. Hadden groote veranderingen plaats in het denkleven, dan liep het kind gevaar op zekeren leeftijd, zonder voorbereiding, te staan voor een kloof tusschen bekend ‘oud’ en geheel vreemd ‘nieuw’. Het kon zich naar voren werpen, naar 't onbekende, of sidderend terugdeinzen naar het oude, dat bezig was onder zijn voeten te verdwijnen om zich dan veel later, doch veel erger, geïsoleerd te voelen. Heel wat menschen, die nu tusschen de dertig en vijftig jaren zijn, hebben zulk een sprong moeten wagen of hebben de angst van het alleen blijven staan gekend.

Door allerlei omstandigheden, waarover wij hier niet hebben te spreken, is de mensch op veel jeugdiger leeftijd dan vroeger onder den invloed der zich snel vernieuwende denkbeelden van zijnen tijd en in zeer vele gezinnen is de

[p. 380]

verhouding tusschen ouders en kind radicaal gewijzigd. Het ouderlijk gezag werpt niet meer algemeen den scheidsmuur op tusschen de verwordende maatschappij en den groeienden, jongen mensch. Integendeel: het kind neemt van buiten meê naar de ouderlijke woning dat nieuwe - hetzij dan goed of gevaarlijk - waarvan het verneemt buitenshuis. De ouders komen voor de keuze om zich voortdurend, met het kind en om het kind, te houden op de hoogte van den snellen gang des denklevens òf hun kind van zich te zien vervreemden, althans te zien ontgroeien aan hun contrôle. In beide gevallen wordt het individualisme gebaat, want de invloed van onderwijs en omgang met andere kinderen is niet zóó groot als voorheen was of kòn zijn de invloed van den ouder, juist omdat die nieuwe invloed niet van ééne persoonlijkheid, maar van vele, onderling zeer verschillende persoonlijkheden uitgaat.

Blijkt nu het modern opgevoede kind letterkundig talent te bezitten, dan zal het zich met veel meer vrijmoedigheid durven uiten en, zoo de kracht daartoe in hem is, veel gemakkelijker geheel vrij zich geven in zijn werk dan een even begaafd, maar geheel anders opgevoed jeugdig mensch. Neiging tot gedwee volgen is hem althans niet jaren aan jaren ingeprent. Met even sterke individualiteit, wordt hij veel gemakkelijker en veel eerder zichzelf.

Tegen tweëerlei hebben oudere kunstenaars maar al te vaak moeten worstelen: tegen hun angst om zich vrij te maken en tegen den nêerdrukkend kritischen invloed hunner omgeving, die zoo licht in vrijheidsuitingen jammervolle dwalingen moest zien en onbegrepen zelfstandigheid zoo licht verderfelijk moest achten. Anders te zien doen dan de groote meesters - die men had leeren hoogachten, in wier werken den maatstaf der kunst was te vinden - door het eigen, onervaren, beginnend, zoekend kind! Was dat niet in de allerhoogste mate beangstigend? En de nieuwe denkbeelden, die men vreesde, te zien aangehangen en verdedigd door den jeugdigen mensch, die men tot vrede had willen brengen langs denzelfden weg dien men zelf had leeren volgen - was dat niet hard voor ouders, die niet langzamerhand het vreemde door hun kind in huis hadden voelen brengen, zooals vaders en moeders van lateren tijd?

Wij meenen daarom dat, wie zich zekere verschijnselen in de moderne Letterkunde wil verklaren, ook rekening dient te houden met de groote veranderingen, in de verhouding tusschen jongere en oudere geslachten gekomen.

En met nog wat anders.

Juist omdat geen machtige strooming de menschen in den waan brengt dat er maar éene kunst kan wezen in onzen tijd, is men zich beter dan in andere tijdperken bewust van het levende der kunst, dat is dus van het wisselen der vormen, het altijd maar betrekkelijk en voorloopig bevredigende der uitdrukkingswijzen; gevoelt men inniger dat hetgeen de blijvende waarde van een kunstwerk kan zijn, niet is, niet wezen kan, bij geen mogelijkheid, juist dat eerst opvallende, uiterlijke.

Dit bewustzijn heeft medegebracht eene groote onbevangenheid in de waardeering der meesterwerken, eene onbevangenheid, waarvan ook de onderwijzers blijk geven. Immers, onbepaalde vereering voor de meesters in de woord-

[p. 381]

kunst wordt, op onze inrichtingen voor M.O. bijvoorbeeld, niet aangekweekt. Men laat jonge leerlingen al spoedig opstellen maken over groote schrijvers en moedigt hen aan, eerder dan men er hen van afschrikt, een paar regeltjes nageprate kritiek tusschen pogingen tot verklaring ten beste te geven.

In hoeverre deze methode aanbeveling verdient, willen wij hier niet onderzoeken. In elk geval wordt er door tegengegaan het blinde bewonderen, dat tot slaafs navolgen zou kunnen leiden, bij den begaafden leerling, die misschien onder de menigte schuilen kan. Veel meer dan vroeger, wordt door den ontwikkelden, wezenlijk belangstellenden leeraar gelet op de pogingen der leerlingen om zelf wat te maken. Het aanfokken van schrijvertjes behoort tot de liefhebberijen van lang niet weinigen der meest sympathieke H.B.S. mannen en vrouwen. Redacteurs van tijdschriften en dagbladen bemerken dat zoo nu en dan; soms met genoegen, meestal met schrik.

Een gevolg is het niet meer zoo onbereikbaar schijnen der hoogten, waarop de groote meesters tronen en een vrijmoedigheid in het later uitgeven van eigen werk, waarover oudere menschen nogal eens in ergernis toornen of zich eenvoudiglijk verbazen. Onze persen zijn hongerig. Aan deze omstandigheden danken wij een afschrikwekkende massa prullen; maar wij winnen er door dat elk individualisme tot uiting komen kan en wij de zekerheid hebben dat er zoo goed als geen gevaar bestaat voor het wezenlijke talent om voor altijd verborgen te moeten blijven. Geen jong schrijver behoeft uit eerbied of angst zijne persoonlijkheid te verbergen. Het individueele, het spontane kan in onzen tijd zegevieren.

Ook de kritiek wordt niet door een hoofdman geleid. Wij hebben de hedendaagsche letterkundige kritiek hier niet te kenschetsen; maar kunnen volstaan met even te wijzen op de onafhankelijkheid der beoordeelaars onderling. Geen groep van critici beheerscht de openbare meening, kan dus beletten dat een werk doordringt tot het groote publiek. Het gebeurt alle dagen dat hetzelfde werk door den één geprezen wordt en door den ander voor waardeloos verklaard, ook al omdat wij lang niet allen zuiver letterkundige beoordeelingen schrijven, doch er onder ons werken, die van een kunstenaar eischen, wat men enkel het recht heeft van een moralist te vergen.

Vrijer dus, dan misschien ooit in ons vaderland, staat de letterkundige kunstenaar tegenover de groote meesters van vroeger en die van zijn tijd; vrijer dan ooit tegenover zijn eigen verleden en zijn eigen omgeving, losser dan ooit kan hij wezen van de meest algemeen heerschende begrippen; gemakkelijker dan ooit is het, in onzen tijd, zichzelf te zijn en zich ten volle te geven in zijn werk.

De waarde van hetgeen in deze periode van vrijheid wordt geproduceerd zullen na ons komenden voor goed kunnen bepalen. Het zij ons vaderland gegeven die moreele vrijheid voor zijn kunstenaars te behouden; het is de plicht van allen, die eerbied hebben voor de kunst, haar te helpen verdedigen, waar dat nog noodig is.

F.L.