Elsevier's Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 10

[p. 185]

Van de redactie.

Tooneelklachten.

Ze komen doorgaans in het midden van den winter, als rouw-roepende raven, die gewone klachten over het vaderlandsch tooneel en het Nederlandsch schouwburgpubliek en de directies van onze schouwburgen en de beheerders van onze gezelschappen en over het Tooneelverbond en over de Tooneelschool en over nog een menigte andere tooneelzaken. Het is ook nu weêr begonnen, dat klagen, en er zullen nog heel wat rouw-roepende raven over onze grauwe wintervelden strijken en nog heel wat gewone tooneelklachten zullen worden gehoord.

Van alleszins eerbiedwaardige zijde is het begonnen, van 't jaar. Met inderdaad zeer gegronde ergernis, constateerde eerst Giovanni in Het Handelsblad hoe jammerlijk slecht het publiek gehoor gaf aan de oproepingen van de Maatschappij Apollo, die haar vijftigjarig bestaan ging gedenken onder den zwaren druk van zorgen, die gerekend had op belangstelling van het publiek, ten minste voor haar feesten, en tòch nog bedrogen uitkwam, in het land, dat wil doorgaan voor het barmhartige bij uitnemendheid. Voor oude en gebrekkige tooneelkunstenaars geen belangstelling, geen steun!

En nu kwam, een maand geleden, De Gids, waarin Mr. J.N. van Hall wijst op het feit dat de Tooneelschool haar vijf-en-twintigjarig bestaan beleefde, zonder dat ook die gedenkdag een eigenlijke feestdag wezen mocht. Inderdaad, was er niemendal te doen. Men kan niet zeggen dat het saai was. Waar niets is, blijft ook saaiheid weg. Er is geen belangstelling genoeg, constateert De Gids-redacteur. En hij vraagt - hij, tooneelvriend - erg droefgeestig, of de Nederlander in het algemeen verstoken is van zin voor dramatische kunst.

Op De Gids, volgde zoowaar ‘Het Tooneel’, orgaan van het Nederlandsch Tooneelverbond. In een artikel, dat de aandacht trok, schreef de heer G.R. Deelman, dat de Nederlandsche Tooneelbesturen zoo weinig pogingen doen, over 't algemeen, om het publiek op te voeden. En hun goede krachten bederven zij: ‘onze acteurs zullen langzamerhand voor het hoogere drama geheel ongeschikt worden.’

Hij wijst op Duitschland, waar betere stukken meer menschen trekken; Mr. van Hall wijst op Frankrijk, waar ‘onder gunstige omstandigheden van landaard, natuurlijken aanleg, aangeboren uiterlijke beschaving, geldelijken steun van Rijkswege, het tooneel een grooter, meer algemeen erkende plaats in de kunstwereld inneemt.’ En misschien zou een ander nog op een derde rijk kunnen wijzen, waar de tooneeltoestanden beter zijn dan bij ons.

Maar men moet met het verzamelen van al die klachten heel voorzichtig zijn. Men dient te ‘sorteeren’.

[p. 186]

Als men vraagt of ons publiek belang stelt in de dramatische kunst - zeg dan gerust: ‘o, neen!’ Als men vraagt of de Nederlander dus niet graag naar de komedie gaat - zeg dan gerust: ‘o ja!’ Want hij wil wel naar de komedie, maar hij wil niet naar de kunst. Hij wil naar de komedie om plezier te hebben en kunst geeft hem geen plezier, althans daarvoor kan niemand instaan. Dat enkele goede stukken ook kas-stukken zijn geweest, bewijst niemendal. Vooreerst zijn er menschen die dan zoo'n enkele keer, àls er dan wat ‘klassieks’ gespeeld wordt, wel eens naar den schouwburg willen met hun zoon, den student, of hun dochter, die voor M.O. Engelsch werkt en Shakespeare eens moet zien ook. Verder zijn er nog al vertooningen bij de klassieke stukken en is er nog al eens een verschrikkelijkheidje te snappen, in menig goed modern drama ook. Dáárom komen de menschen dan.

In den regel wil de Nederlander uit lachen gaan, als hij naar een schouwburg trekt. Dat is zijn aard. De heer Deelman beweert, in Het Tooneel (10 Januari), dat de schouwburgdirecties hem zouden kunnen opvoeden. Wij betwijfelen het voor het echte publiek, dat avond-aan-avond den schouwburg vullen moet. Wie oplet hoe gretig dat publiek elke gelegenheid tot lachen aangrijpt - ook in hevig roerende tooneelen - hoe het speurt naar oogenblikjes van ontspanning bij een drama om, al is het maar als de meid binnenkomt, even ‘hi-hi-hi’ te doen, om niemendal, uit een bijna phyzieke lachbehoefte, den uit-zijnden Nederlander nu eenmaal eigen, wie dit heeft waargenomen, zal begrijpen dat, ten onzent, de groote massa wil lachen. Voor haar is ernstige kunst toch niets.

De heer Deelman heeft echter volkomen gelijk, waar hij zegt dat zeer goede tooneelkunstenaars in ons land niet altijd voldoende kieschkeurig zijn bij het aanwenden van middelen om den lachlust te wekken en hij heeft het nog weêr eens bij het rechte eind waar bij de stelling verdedigt: ‘geeft men te veel amusementsstukken, dan zal men op den duur het publiek uit den schouwburg jagen... Wanneer men het publiek gewent, het tooneel als amusement te beschouwen, zal men het spoedig tot vergelijking dwingen tusschen tooneel van den éénen en café-chantant, specialiteitentheater en circus van den anderen kant, en het zal tot de conclusie komen, dat het met de laatste zijn doel veel beter en meestal goedkooper bereikt. Met deze drie kan het tooneel de concurrentie in die richting (in het komiek-amusante) niet volhouden.’

Juist; héél juist. Maar nu moet men niet vergeten dat er in ons land heel wat soorten van publieken zijn, die zich niet gemakkelijk vermengen. Operapubliek is (over 't algemeen, dan) geen komediepubliek; komediepubliek is wèl concert- maar niet circuspubliek en tingeltangelpubiek vindt men overal. Dat moet uit en zal uit. Waar blijft nu de mogelijkheid voor een verstandige, niet gesubsidiëerde, door mode of smaak niet gesteunde, op speculatie aangewezen directie om tegen den volkswil in, ernstige kunst te gaan geven? De heer Deelman noemt goede voorbeelden van stukken, die wèl gingen al waren ze niet komiek. Hij wijst ook op de hervattingen van Het Nederlandsch Tooneel,

[p. 187]

die hem moed geven. Maar wat beduiden deze uitzonderingen voor den nu al zoo vaak geconstateerden werkelijkheidsregel?

Wat het zalenvullend publiek in ons dierbaar vaderland wil van de tooneel-directies? Vraag dat maar eens aan de heeren directeuren en beheerders zelf. Zij weten 't wel. Spektakelstukken, liefst actueele spektakelstukken wil dat goudbrengende publiek: dwaze, ernstige, schuine, fatsoenlijke... 't komt er allemaal niets op aan: spektakelstukken moeten 't wezen. Dreyfus of Transvaal of de driedubbele vergiftiging (pas maar eens op!) of de dame van Maxim, die zoomaar, pardoes, in deftig gezelschap een cancan slaat of De Spaansche Brabander, ook al goed! waar zoo'n knusse rare taal in wordt uitgeslagen en dat je toch hooren mag, omdat het zoo oud is en zoo echt, zóó echt of Don Quichot van Langendijk, waar ze zoo'n raar rijmpje in opzeggen met een gemeen woord erin, voluit! en dat je ook hooren mag omdat het zoo oud is of Kaat Mossel, die een oranjebroek laat zien in de gevangenis of Het Zevende Gebod dat is eerst echt!...

Dit kàn men anders zeggen en moet men anders zeggen als men meer illuzies heeft omtrent het gevoel voor dramatisch schoon van dat schouwburgvullend publiek, waarop een directie moet kunnen rekenen om iets meer te kunnen, zelf, dan een armzalig bestaan voortsleepen met heel haar gezelschap. Maar onze illuzies zijn, na eenige jaren van waarnemen, helaas niet groot meer. Wij weten dat er een zeer goede kern van tooneelvrienden bestaat in ons land, doch dat die menschen niet één gezelschap zouden kunnen laten leven. En hoeveel gezelschappen zijn er niet, dingend naar de gunsten van het publiek?

Helaas! het meerendeel der bezoekers geniet van een Brabander, niet omdat het gevoel heeft voor de heerlijke typeering van Brederode, maar om het ‘aardige’ van die oude Amsterdammers en van dat ‘kleine’ volk vooral en dat meerendeel stormt naar Het Zevende Gebod, niet omdat Heyermans ook in dat nieuwe stuk weer blijken heeft gegeven van zijn groot talent, maar omdat het speelt in De Pijp te Amsterdam, omdat er een taal in wordt gesproken, die men zoo lekkertjes ‘nee maar ongehoord!’ vindt, omdat er tooneelen in zijn, die zelfs zenuwen als ankertouwen nog zoo'n beetje in beweging brengen. Als een stuk, behalve de onbegrepen aantrekkelijkheden, ook nog die heeft van een slachthuis en een wijvenvechtpartij en er bovendien de gewone moraal zoo maar in op haar hoofd wordt gezet, dàn gaat het kasvullend publiek er zèker heen, zelfs al is het stuk goed. Daar kunnen dan tingeltangel en paardenspel weer niet tegen op, ziet u?

Maar dat kasvulpubliek is noch altijd te lokken, noch alléén te ontzien. Er is hier geen enkel homogeen schouwburg-publiek, behalve zoo wat in den Haag, misschien. De directies kunnen, al willen zij, niet eens hun repertoire inrichten voor een bepaalde soort van menschen. Ze weten niet of die komen

[p. 188]

zullen, zoo'n avond. Tegenover een niet te kennen publiek, kiezen zij, nu ja, wat er zoo al in 't buitenland gaat en de gelukkigen onder hen treffen een kraan als Heyermans en zij, die eene waardigheid hebben op te houden, moeten een dame van Maxim laten rusten en hebben 't misschien eens goed door een Shakespearestuk of wat anders.

Het is voor directies, tooneelkunstenaars, de enkele schrijvers, de tooneelkritiek en ook voor de wezenlijke liefhebbers uit het publiek een akelige toestand, waarin wel niet spoedig verandering zal komen. Wij zouden niet weten hoe. Vooruitgang is haast onmogelijk; want men zal moeten erkennen dat door de fel concurreerende gezelschappen, die nu allemaal goede krachten onder hunne leden tellen, met ijver en met zooveel mogelijk beleid wordt gewerkt, dat Het Nederlandsch Tooneel doet wat het maar doen kàn om het publiek te bevredigen. Maar het publiek wil niet bevredigd worden. Wie even durft denken aan de Muziek komt der wanhoop nabij!

Voor Muziek is echte belangstelling. Als een geheel onbekend muziekwerk aangekondigd wordt, dan trekt het publiek in breede gelederen op, zonder te wachten of de kranten verzekeren dat men heusch waar voor zijn geld zal krijgen; iedereen wil het nieuws hebben gehoord en beoordeeld, zoo spoedig mogelijk. Zoo druk maakt men zich geenszins over een nieuw tooneelstuk, al is het een oorspronkelijk, al is het er een van een bekend schrijver; tenzij men wete, volstrekt zeker wete, dat het behoort tot een der boven geschetste categorieën. Dan verdringt men zich in de zaal, ook bij de eerste opvoering. Anders laat men de krantenmannen maar ereis poolshoogte voor zich nemen. Niet omdat men zich veel aan hun oordeel gelegen laat liggen, maar omdat zij vertellen kunnen wat het stuk zoo ongeveer is: of je er erg om lachen moet, of er verschrikkelijkheden in komen, of het bij geval ‘gewaagd’ is enz. enz. De waarde bepaalt het kaspubliek voor zichzelf wel. Het heeft daarvoor een eigen maatstaf, een zeer eenvoudige, naar wij gelooven: de hevigheid der aandoening in het groteske of tragische of enkel maar griezelige en dan de afwisseling in het kijkspel.

De heeren Mr. van Hall en Deelman eindigen met wat optimisme. Eerstgenoemde vindt dat de toestand beter is dan voorheen. ‘Wie er vroeger niet van hooren wilden (van het Ned. Tooneel), meenend dat daarvan wel nooit iets terecht zou komen, moeten nu wel erkennen dat in onze schouwburgen nog wel eens iets te genieten valt.’ Nu, dat is de volmaakt juiste term ‘dat er nog wel eens wat te genieten valt’ - d.w.z. voor wie alles gaan zien, zoo ereis een paar maal in 't jaar. Mr. van Hall besluit dat wij moeten steunen de instellingen: de opleidingsschool, de schouwburgen, die goede spelers vormen.

En de heer Deelman kan alleen maar hopen ‘dat voor ons tooneel een betere toekomst daagt. De reprises van de “Koninklijke Vereeniging” in den laatsten tijd geven moed!’ - Ons nog niet eens, helaas!

F.L.