Elsevier's Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 9

[p. 189]

Nederlandsche Verzen en Nederlandsch Proza.

Levensdoel, door Anna Kaulbach, Amsterdam, P.N. van Kampen & Zoon.

Ida Straathoff is een mooi jong-meisje, dat veel houdt van goede boeken en gesteld is op eenige weelde. Vooral houdt zij er van dat alles aan haar en om haar schoon zij en voornaam. Hare ouders, wier eenig kind Ida is, doen wat haar aangenaam zijn kan. De heer Straathoff is rechter in de rechtbank te Leiden, gefortuneerd, deftig en heeft rijke kennissen. Ida gaat nog al eens uit logeeren bij schatrijke menschen, waaronder de ouders van haar vriendin Joh, die 's winters een een groot huis in Amsterdam en 's zomers een heerlijk buiten bewonen. Joh is een wel lief, maar oppervlakkig weeldekindje, dat leeft om te genieten, geheel onbewust in haar zelfzucht. Ida, daarentegen, begint te gevoelen dat het doel van 't leven een ander moet zijn dan genot. Zij heeft medelijden met arme menschen. Zij zou zich nuttig willen maken om hun jammeren te doen verminderen. Daarom heeft zij, op iets rijperen leeftijd, veel minder genoegen bij de schatrijke vriendin dan vroeger, toen zij minder had nagedacht en haar sociaal bewustzijn nog niet was ontwaakt.

Bij die rijke vriendin, ontmoet zij Eduard Sterrens, een rijk, elegant, aanzienlijk jong mensch. Ida laat zich door hem het hof maken, zonder wat anders voor hem te gevoelen dan toenadering harer zinnen. Zij wordt, in den banalen zin van het woord, verliefd op hem, tracht zich wijs te maken dat zij ook liefde koestert voor den mooien man en geeft hem haar hand, als hij er om vraagt. Een tijdlang is zij gelukkig, levend in een roes van sensueel genieten. Maar al meer en meer komt het uit hoe jammerlijk leeg het gemoed van Eduard is. Hij vraagt genot van het huwelijk, genot van het leven. Ida moet zich aan hem ergeren. De achting verkwijnt. Het jonge meisje denkt er over de verloving maar te verbreken. Juist als zij nog weifelt, in een zeer moeielijk tijdvak van haar jong leven, nu haar uitzet bijna gereed - en de dag van de huwelijksvoltrekking bepaald is, vertellen de heer en mevrouw Straathoff haar, dat zij een aangenomen kind is. Haar vader heette Piepers en was metselaarsknecht. Bij den val van een steiger, brak hij zich den nek, een doodelijk zwakke weduwe met een tweeling achterlatend. De zieke moeder stond een van haar tweelingdochtertjes aan den rijken rechter af en stierf kort daarna. Dat Ida niet het eigen kind van Straathoff was, vermoedde niemand. Het is niet gezegd aan Eduard Sterrens, noch aan zijn moeder. Hoe zal de verloofde het opnemen? Eduard vindt het vervelend. Wat zal zijn moeder wel zeggen? Maar hij denkt er niet aan Ida te troosten. Zelfs laat hij zich onkiesche woorden ontvallen, die het meisje doen uitroepen: ‘Je hebt me niet lief!’ Dan, in een vlaag van hartstochtelijk begeeren, vliegt hij haar aan. Zij schopt hem van zich af. De verloving is verbroken. Nu gaat het proletariërs-kind, zooals Ida zich noemt, een nieuw leven beginnen van studie en toewijding. Zij leert Zweedsch, zij richt een naaivereeniging op, zij wil Toynbeewerk gaan doen. Dan komt zij in aanraking met Rudolf Kester, een socialist. Deze verwerft weldra haar sympathie en, nadat hij twee jaren zonder hoop het

[p. 190]

meisje heeft liefgehad, ook haar hand. Tezamen zullen zij het socialistisch evangelie verkondigen. Dàt is een Levensdoel, Ida waardig.

* _* *

Deze roman bestaat uit twee gedeelten. Het eerste loopt tot de plotselinge verklaring van Straathoff dat Ida maar een pleegkind van hem is. Dat eerste stuk (tot pagina 129) is meesterlijk. Kort, volmaakt duidelijk, in eenvoudige woorden, teekent Anna Kaulbach ons Ida, het sympathieke meisje, en den goeden Straathoff en mevrouw. Nu en dan, een klein stukje beschrijving, altijd gemotiveerd, juist van toon.

Heel goed is ook de teekening van Joh. Walders, Mijnheer Walders, die maar moet geldverdienen in Amsterdam en zich buiten verveelt, doch gelaten zijn leven leidt; de goedige, oppervlakkige mevrouw Walders, de dartele Joh en dan Eduard Sterrens. Met enkele trekjes maakt Anna Kaulbach een persoon zoo mooi scherp af, dat de lezer hem kent als een levend mensch. Zoo ook nicht Jeanne, die lacht met i-geluidjes en overdragelijk wezen kan.... Zoo alle figuren. Wij noemen nog de oude, sombere mevrouw Sterrens, levend in afzondering in een groot, somber Amsterdamsch grachthuis.

Heerlijk zijn de kleine toetsjes aangebracht, die zoo'n mooi leven geven aan het boek. Wij kunnen niet aanhalen, maar wijzen toch even op één voorbeeld. Als Ida, thuis, opgewonden heeft verteld van haar verloving met Eduard, teekent Anna Kaulbach aan ‘ze hield even op, in eens denkend aan haar voorstelling van samen zoeken naar hun levensideaal; daar had ze sinds gisteren niet meer aan gedacht.’ (Wij cursiveeren).

Bij hoofdstuk VII begint het boek minder te worden. Er komt een vreemd element in: het wordt preêkerig en een Socialistische Catechismus blijft ons niet gespaard. Maar we moeten even wijzen op den coup de théatre van pag. 120.

Is het denkbaar dat een rechter de dwaasheid zal begaan een meisje aan te nemen en het er iedereen maar voor te laten houden dat het zijn eigen kind is? Zou dat zelfs gaan in ons kleine land? En, aangenomen dat iedereen, ook Ida, er onkundig van had kunnen blijven, zou dan de pleegvader ook nog zwijgen als de moeder van den verloofde officieel aanzoek komt doen, enkel omdat hij er zoo tegen op zag het te vertellen? Kan 't er meê door dat de pleegmoeder, nadat Ida eindelijk is ingelicht, kalmpjes opmerkt ‘'t zal hem (Eduard) natuurlijk niets kunnen schelen’ en de vader leukweg verklaart dat het eerder gezegd had moeten worden; maar ‘we zagen er eigenlijk een beetje tegen op.’ Wij gelooven niet dat we hier nog vasten grond onder de voeten hebben.

Nu is Ida dus proletariërskind. Is daarmeê nu haar medelijden met arme menschen verklaard? De schrijfster trekt deze conclusie niet. Zij weet wel dat men geen dochter van een metselaarsknecht behoeft te wezen om met heel zijn hart alles meê te voelen voor de ellende van het misdeelde volk en zij heeft zeker wel eens de handgedrukt van hoogedelgeboren ‘Socialisten’. Dat uit de lucht vallende pleegdochterschap was dus onnoodig voor den gang van het verhaal. Vooral daarom betreuren wij 't dat Ida niet de heusche dochter van het echtpaar Straathof wezen mocht.

Ida blijft van hare pleegouders veel houden, ofschoon zij bedenkt hoe het toch maar toeval was dat zij werd gekozen en niet hare zuster ‘misschien had zij er wel beter of mooier of molliger uitgezien, want ze was toen natuurlijk bekeken als koopwaar.’ Jammer dat, als Ida socialiste geworden is, Straathoff haar op ploertige wijze aan haar afkomst herinnert, ofschoon wij in hem voortdurend een goed mensch mochten zien. Trouwens, gewone lieden, niet-socialisten, kunnen, na hoofdstuk VII, geen goed meer doen.

[p. 191]

Ida gaat haar zuster opzoeken. Deze is naaister en heeft ‘vrienden’, die haar geld geven. Ida laat haar aan haar lot over. Misschien had ze toch wel kunnen trachten iets voor Marie te doen? Zij wil echter in 't groot werken. Dat valt niet meê. Het geven van danspartijen ten voordeele der armen vindt Ida naar. Op eene uitdeeling, meent zij dat de dames vergenoegd lachen als de kinderen zingen van eeuwige zaligheid en bedenkt zij ‘o, ja, dat was er ook nog, de godsdienst, de hoop op hemelsche zaligheid... 't was alles valschheid, leugen, menschenbedenksel, (wij cursiveeren) waarmeê de ware hooge macht van het goede niets te maken had...’ Kortom, de propagandatoon, welbekend, is in het mooie boek gekomen en gaat er nu schitteren tusschen prachtige fragmenten kunst. Jammer dat het Socialisme Ida (en Anna Kaulbach?) zoo onverdraagzaam heeft gemaakt.

Tusschen prachtige fragmenten kunst. Inderdaad! Het is ons niet mogelijk nog lang bij dit zeer opmerkelijke boek stil te staan; doch gewezen moet worden op Louise Kester en haar lamentabele geschiedenis. Anna Kaulbach heeft zich weder meesteres getoond in het schetsen van dit romanfiguurtje.

Mevrouw de weduwe Kester woont in den Haag met een dochter en een zoon. Zij heeft groot verdriet door haar kinderen. Rudolf is socialist. Hij heeft daardoor een peetoom boos gemaakt, die hem zal onterven; hij heeft een goede positie aan een dagblad opgeofferd om vrij te kunnen wezen; zijn moeder is bang dat hij nog eens in de gevangenis komt door zijn spreken op openbare bijeenkomsten... kortom, zij leeft in duizend vreezen voor hem.

Louise heeft zoo'n groot leed te dragen dat haar moeder daaronder gebukt gaat. Zij is verloofd met een goed jong mensch. Geen van beiden hebben ze geld. En nu is haar Willem naar Transvaal gegaan, waar hij 't afschuwelijk vindt, op hoop daar een betrekking te zullen krijgen. Slaagt hij, dan zal Louise hem volgen. In geen geval kan mevrouw Kester haar dochter ooit gelukkig zien. Als Rudolf nu eens niet zijn oom had boos gemaakt, dan zou hij geld hebben en de jonge lieden kunnen helpen. Zij verwijt het hem. Maar erger leed komt over haar kind. Louise wacht en werkt zoo hard zij kan. Ook voor arme menschen. Rudolf kan haar niet bekeeren tot het sociaaldemocratisch geloof; maar zij doet zoo veel en zoo goed zij kan Toynbee-werk. Zij verwacht heil van klassenverbroedering en niet van klassenstrijd.

Maar Willem verzwakt en zijn wil verslapt. Hij kan geen werk vinden. Het verschrikkelijk leven daar in den vreemde, onder geldwolven, die hem te slim af zijn, ver van zijn geliefde en met altijd die teleurstellingen, mat hem af tot het uiterste. Hij schiet zich dood. ‘Dacht hij dan niet aan Louise?’ roept mevrouw Kester uit, als zij de waarheid verneemt.

‘Of hij niet aan me dacht? Altijd, moeder, maar hij kon me niet bij zich laten komen... hij had geen geld, geen geld, geen geld’ schreeuwde (Louise) in telkens scheller toon... Haar huilen ging in eens over in schel lachen. ‘En ze zeggen, dat wat we vroegen maar heel gewoon was, niets bijzonders, nee, nee, gewoon geluk zooals iedereen 't vinden kan. Maar nu is 't weg, voor goed.’

En, langzamerhand, wordt de arme Louise krankzinnig.

Is het noodig ons eindoordeel over dit boek nog te formuleeren? Wij gelooven het niet. Anna Kaulbach heeft er mede willen bewijzen... wat doet het er toe? Maar ze heeft (en dit beteekent veel meer in de schatting der beoordeelaars van kunstwerken) schitterend bewezen dat zij voortaan moet worden geteld bij de allerbeste Nederlandsche prozaschrijvers, bij de zeer goede Nederlandsche romanciers.

[p. 192]

Litterarische Interludiën door J. van den Oude, Leiden. S.C. van Doesburgh 1899.

Jan van den Oude(n stempel?) is de pseudoniem van een letterkundige, die zoo nu en dan een feuilleton schrijft over pas verschenen boeken in Het Nieuws van den Dag. Zijn uitgever drong er op aan deze artikelen bijeen te brengen. Jan van den Oude is er toe overgegaan. We krijgen drie-en-dertig van die opstellen in een mooien bundel. Het eerste dagteekent van Juli 1895; het laatste van November 1898. In dien tijd is de schrijver niet moê geworden; noch is zijn humor verminderd. Men behoeft het volstrekt niet met hem eens te zijn om deze feuilletons, alle drie-en-dertig desnoods achter elkaâr, te herlezen, zonder naar numero laatst te verlangen. Jan van den Oude, die zich volstrekt niet angstig betoont voor in gewone taal geschreven modern werk, bespreekt de boeken van zijn Leestafel op zijn zeer eigenaardige wijze. Men zou zeggen dat hij ruim bang genoeg is door de heeren der uitmiddelpuntige woordkunst beetgenomen te worden. Het kost hem blijkbaar moeite iemand, die zich geheel anders tot het leven verhoudt en zich geheel anders uitdrukt dan hij, in zooverre te naderen dat hij niet bang meer is voor mystificatie. Jan van den Oude is wat schuw voor nieuwlichters.

Hij maakt kostelijke opmerkingen, in zijn wezenlijke of voorgewende verbazing; hij maakt er niet minder goede als hij staat tegenover een werk, dat hij wel met gemak heeft kunnen lezen. Men zie maar eens op pagina 19 die tirade over het adjectief ‘schoon’ en zoo zijn er vele.

Vaak is hij ondeugend, zooals op pag. 38, naar aanleiding van Miserere of 44, naar aanleiding van Martha, of 88 naar aanleiding van een schrijfster, die wat heel vlug werkt. Maar onder zijn spotternij ligt hooge ernst. Met zeer prijzenswaardige oplettendheid is elk boek gelezen en vaak zeker nog herlezen.

Dit is hoogst eerlijke kritiek, 't bewaren en het verzamelen in een bundel waard.

Of Jan van den Oude over al de door hem behandelde schrijvers denkt als wij, is een vraag, die we hier onbeantwoord mogen laten.

Waarom mocht er niet één echt-Nederlandsch woordje in den titel van dit boek?

Lente-leven door Stijn Streuvels, Maldeghem 1899.

‘Dit is de Duimpjesuitgave, 12e Boekdeel’. Zoo lezen wij: De duimpjesuitgave ‘is eene ononderbrokene uitgaaf, daardoor de voordeelen genietende der periodieken in zake der postverzending. De inschrijvingsprijs is frs 2.60.... Zóó leeren we ons volk ook boeken koopen. En zóó leeren we ons volk zijne schrijvers betalen. In Vlaanderen zullen nu ook de schrijvers betaald worden...’ Dan volgt een waardeerend woord over Stijn Streuvels. ‘Het is de eerste maal dat in de Duimpjesuitgaaf een realist verschijnt.’ Nu, het is óók de eerste maal dat men ons een deeltje toezendt. Wij kunnen het met genoegen aankondigen. Strijn Streuvels is hier trouwens niet geheel onbekend. Zijn realistische Vlaamsche schetjes uit ‘Van Nu en Straks’ werden gewaardeerd.

We krijgen er nu dertien bij elkander, een paar nog al erg onbeduidende, andere beter, 't geheel voldoende om de belangstelling wakker te houden. Lente-leven schijnt een ironische titel. Dierleven ware duidelijker geweest. Dit wordt niet gezegd als aanmerking; enkel ter kenschetsing.

Niet alle Vlaamsche woorden zullen door den Nederlandschen lezer worden verstaan.

F.L.