Elsevier's Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 8

[p. 366]

Batiek
Door C. v.d. Hart.

Eenvoudig, stil en bescheiden, naïef zit de Javaansche vrouw daar neer voor de saroeng, die zij batiekt, op het plaatsje dat men haar gunt of wat zij zelve bezit in hare dessa; zij zit daar met het gevlochten bamboeschot harer woning als achtergrond en vóór zich een uitkijk in de heerlijke ruimte met de rijkste plantengroei, dien men zich denken kan. Er komen uit de verte geluiden tot haar, stil, zangerig: - een eeuwig gonzen en ruischen van bamboebladeren, neerglijdend water van beek en paddieveld naar een diepliggende rivier, 't roepen van krekels en 't stampen van de paddie. Over een rekje van hout of bamboe hangt de saroeng (of beter) het witte katoen half weg op den schoot gehouden, met de linkerhand hier en daar gesteund, terwijl de rechter batiekt met de tjantiena, komfoor met houtskoolvuur naast zich, de kokende was in aarde of ijzer pannetje (wadja) er op. De tjantiena of teekenstift is een koper reservoir met tuitje, waarmede de batiekster de kokende was opschept, die dan uit het tuitje op de eigenlijke teekenstift vloeit. De tjantiena wordt zoodanig in de hand gehouden, dat de duim altijd klaar staat de opening van het reservoir te sluiten als de was niet meer vloeien mag. Fransch madapolam en andere vaste katoensoorten worden, na eerst een bereiding te hebben ondergaan, voor het batieken gebruikt. De bereiding geschiedt door het katoen te koken met katjang of aardnootolie, vermengd met potasch van gebrande merang (halmen van paddie) na welke bereiding het katoen geelachtig van tint, lenig en glad wordt, waarop de batiekster dan gaat teekenen. Doorgaans wordt de teekening door een klein stukje indigo of potlood op het bereide witte katoen gebracht. Als nu de geheele teekening op het geelachtig witte katoen staat, begint zij met de was aan weêrszijden er op te brengen en wordt het verder een quaestie van smaak en keus der kleuren. Bijvoorbeeld: de teekening met was gedekt, de grond ongedekt, zóó vier vijf

[p. 367]

dagen of langer in een ton met indigo gedoopt gehouden, is de saroeng er uit gehaald grond blauw, bloemen wit; nu wil de batiekster hier en daar een roode kleur aanbrengen, dan verwijdert zij de was door de saroeng in kokend water te houden en na verder zorgvuldige behandeling van drogen en gladhouden, dekt zij op nieuw met was en houdt open wat een roode kleurstof moet pakken. Enkele dagen in de ton met roode verf gehouden, is zij, na voldoende inbijting der kleur er uitgehaald wit, blauw, rood. Zoo gaat zij



voort of staakt haren arbeid; het is dus te begrijpen, dat hoe meer verscheidenheid van kleuren, hoe bewerkelijker en kostbaarder de saroeng wordt, doch niet enkel de vele kleuren bepalen de waarde, het is ook wel eens de fijne teekening, die het werk mooi en kostbaar maakt. Er bestaan prachtexemplaren in bruin en geel, blauw en wit, rood en wit, prachtexemplaren van rijke teekening en machtige fantaisie.

Zooals er voor alle kunst tijden van opkomst en verval zijn, zoo is het ook met de batiek, waarvoor de vervaltijd nu is aangebroken.

[p. 368]

Toen de gevoeligheid in de kleuren en het zeer individueele in de teekening tot een toppunt waren opgevoerd trad het verval in. Nu is deze industrie op weg al hare distinctie te verliezen. Men begint de batiek te exploiteeren en niet meer enkele Javaansche vrouwen of een enkele begaafde bij uitzondering zit te batieken, maar men zet eenige vrouwen aan het batieken en liefst in namaak van witte borduurpatronen uit Aglajas, Gracieuses of Bazars, Japansche prenten enz. enz.

Het loon der vrouwen, die aan de batiek geplaatst worden, is gering. Enkelen, die geheimpjes voor kleur of behandeling weten, ontvangen iets meer. Deze exploitatie komt voor rekening van enkele Creoolsche dames.

De tegenwoordige saroengs die gemaakt worden, zijn staaltjes van dégradatie, een mengelmoes zonder volkskarakter, van bij elkaar geplakte, smakelooze Europeesche en Japansche teekeningen.

Den Javaan en den Hindoe is ornamentiek ingeboren, de Hindoe ornamentiek met haar zelfstandig karakter, dat doet denken aan de rijkdommen van de tropische natuur, aan hare grootsche soms sombere indrukken, aan de reusachtige natuur-majesteit, die heerscht in onzen Archipel.

Hoe jammer toch dat exploitatie en geldzucht ook de kunst vernedert en vernielt! Het Europeesche leven met zijn kenmerkend overschatten van geldswaarde heeft ook op de individueele kunstuiting van den Javaan zijn noodlottigen invloed doen gelden.