Elsevier's Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 8

[p. 189]

Nederlandsche Verzen en Nederlandsch Proza.

Het Jongetje, door Henri Borel. Amsterdam, bij P.N. van Kampen en Zoon. (Zonder jaartal.)

Er is, in dit boek, iets heel bijzonder moois, dat ik uitsluitend zou willen zien om er van te genieten, telkens en telkens weêr, in zekere oogenblikken van herinneren, wanneer het Verleden mij vriendelijk toeschijnt als een mooi landschap, ver achter den wandelaar, die zich omkeert, turend op den weg, dien hij heeft betreden, en die uit het gezicht zal gaan - weldra, misschien.

Er moet zoo iets wezen in de jonge jeugd der menschen, dat ze later nog eenigen tijd kunnen begrijpen en herkennen als mogelijk iets van zichzelf, doch waarvan zij vervreemden; de een spoediger dan de ander. Het is wat van uiterste teêrheid, dat men, in een zekere periode van zijn leven, voelt wegschemeren in het vage en toch zoo gaarne zou willen vasthouden.

Voor den een is het kindergeloof, voor den ander is het kinderlijke vereering van een ouder mensch, voor nog anderen is het jonge liefde, voor enkelen is het dit èn dat èn het laatste.

Borel heeft willen uitbeelden zijn jonge liefde en hij heeft, inderdaad, teedere woordjes gevonden, die zoo broos gelijken als de voorwerpjes, waarvan ons wordt verhaald: de handschoentjes en jurkjes van het Meisje.

‘... voorzichtig, voorzichtig, en met brooze, teêre woorden heb ik het in dit boek gezet van het Jongetje,’ zegt de auteur zelf. Hij mag dat zeggen. Voorzichtig, voorzichtig - als iemand, die wat heel breekbaars en voor hem van hooge waarde wikkelt in watten en nog eens watten, zoo heeft Borel gedaan met dat ‘iets’ uit zijn verleden, dat hij voelde heengaan en dat hij heeft willen vastleggen in een teer foedraaltje van zachte woordekens.

Wat nu, in zijn boek, zuiver geeft dat mooie van die jongensliefde en tevens dat doodelijk bange van den rijpen man om het teêre, vergaande, vervluchtigende al te forsch te behandelen, vind ik bewonderenswaardig en sympathiek.

Doch het is niet onvermengd gebleven. Ware dit zoo, dan roemde ik Het Jongetje als het meesterstuk van fijnheid in onze -, in de moderne Letterkunde.

Het is niet onvermengd gebleven. Ik moet dit zoo schrijven, maar het drukt bij benadering slechts mijn bedoeling uit. Het gevoel toch is misschien wèl door en door echt. Maar de uitdrukking niet overal, omdat Borel bang geweest is niet te kunnen laten meeleven wat hij zelf in uiterst fijne nuanceering herleefde. Hij moet te veel hebben gedacht aan zijn publiek en den lezer niet hoog hebben gesteld. Hij is bang geweest, meer dan voor het te forsche van eigen behandeling, voor de ruwheid van die vreemden, die zijn liefde verkeerd zouden beoordeelen en twijfelen aan de volstrekte reinheid ervan. Dit is zijn groote pre-occupatie. En aan die pre-occupatie is het voor een groot deel te wijten dat Borel's boek niet het volmaakt rustig-reine heeft, dat Borel's jongensliefde moet hebben gehad.

De fout is maar klein, doch de gevolgen daarvan zijn noodlottig voor het boek, dat zoo mooi begon, en waarin een onderwerp grondig is behandeld door een stoutmoedig teêrhartige, die alles aandurft.

We krijgen namelijk veel beschrijvingen van Het Meisje en van den indruk, dien zij maakt op Het Jongetje. Nu wil Borel hebben dat wij geen oogenblik in den waan verkeeren dat zekere zinnelijke begeerte was ontwaakt bij haar of bij hem. De afwezigheid van zulk een ontwakende

[p. 190]

begeerte noemt hij Reinheid. Nu en dan, spreekt hij, met betrekking tot die kinderliefde, ook van heiligheid.

Ik laat nu daar of het gevoel, dat hen samen hield, er iets minder mooi om zou geweest zijn, al had vroegtijdig de Natuur gesproken in die kleine menschen. Of het er iets toe zou gedaan hebben, dat zij totaal onbewust gehoorzaamden aan de groote wet, die het manlijk en vrouwelijk geslacht tot elkander brengt en tracht te dwingen tot verbinding in de volle beteekenis van het woord, waag ik te betwijfelen. Maar, nu de auteur niet wilde dat wij zulks vermoeden zouden, had hij er niet telkens aan moeten herinneren.

In Paul et Virginie, dat meesterstuk van verfijnd sensualisme, wordt het omgekeerde beoogd van hetgeen Borel wilde en toch maakt Borel's boek een soortgelijken indruk. Er is, in al die beschrijvingen van het mooie meisje met haar mooie haarvlecht, haar zich immer meer welvenden boezem, haar bloot beentje etc. etc., precies alles wat iemand, die Paul et Virginie zou willen moderniseeren, ook en juist gelijk Borel zou willen beschrijven. In verband met deze volmaakt juiste waarneming strijdt, hinderlijk, ongeduldig makend, tergend dat monotoon herhalen van de verzekering: hij was toch zoo rein en zijn liefde was toch zoo onschuldig en ze was toch zoo heilig voor hem, al speelden zijn vingers ook met haar bloote handje in haar mof en al zoende hij ook haar naakte voetje en al maakte hij ook haar vlecht los om de mooie haren te kussen en al rilde hij ook bij 't aanraken van haar zachte kleêrtjes en al zag hij ook hoe haar boezem zich ontwikkelde.

Deze combinatie is onwaar en dàt is de kapitale fout van het boek.

Niets hindert meer dan geveinsde onschuld.

En dat veinzen is hier zoo overbodig.

Het onbewuste is het mooie; niet het meer of minder waarschijnlijk ontbreken van phyzieke aandoeningen. Wat het jongentje niet zag en gevoelde, had zijn biograaf niet naar den voorgrond moeten trekken om er effect meê te maken.

Het ware woord zegt oom Cateur:

‘Alleen als er Liefde is, mijn jongen, dan is er niets slechts, dan wordt alles wat vuil en leelijk schijnt, verreind, en dan is alles heilig.’

Deze uitspraak veroordeelt de kleine voorzorgen van den auteur.

Hinderlijk in den stijl is het Couperus-achtige, zijn de herhalingen, waarvan Borel misbruik maakt. Jammer vind ik ook dat eind. Waarom moest Corrie verloofd worden aan een ‘afgesjouwden’ officier van het Indische leger? Niets in haar zijn deed dit vermoeden. Had die kinderlijke liefde niet banaal kunnen verloopen in het droge zand der saaie werkelijkheid? Hij was veel te jong voor haar. Van een engagement kon toch niets komen.

Ik ben den lezer een enkel citaat verschuldigd om mijn critiek te verduidelijken en te rechtvaardigen. De cursiveering is van mij.

‘O! heerlijk! heerlijk!... daar voelde hij haar weer... daar was weer dat zachte, warme, weldadige dat bevend in hem vervloeide... en hier is weer haar zachte borst nòg zachter dan vroeger... (pag. 142).

‘Wat ben je toch een verliefde jongen... wat ben je weer zoenerig’, zei ze plagend en trok coquet haar handje terug, (143). En dan zoenen zij elkaâr en Borel schrijft (pag. 144) vlak na het bovenstaande:

‘De jonge, teedere zielen, zij raken elkaâr aan... de zuivere, de onbevlekte, de puur-maagdelijke, vêr van 't Leven... de ziel van het Meisje komt zacht-bevend neer naar de ziel van het Jongetje en die twee ongerepte heiligheden droomen éven...’

‘Toen Paul dien avond naar bed was voelde hij zich moê, moê van geluk... nu het Meisje zoo op eens weer voor

[p. 191]

hem gestaan had in het intense licht van haar mooi-zijn, nu hij zich had durven aanvleien tegen haar heerlijk lichaam, nu voelde hij zich moê, moê van al dat geluk, en voelde zich loom van lieven.

Ze hadden elkander dan ook buitensporig, alhoewel in alle heiligheid, gekust bij den olifant in Artis, bij de parkietjes, in 't aquarium enz. enz. enz. Maar toch gaat Borel heel rustig voort:

‘En hij voelde hoe het Meisje heel dicht bij hem kwam, en daar was haar lieve, lieve gezichtje en o! daar kreeg hij een kus, daar voelde hij haar zoete, warme lippen...’

Daar bot op: ‘Nog even raakte de maagdelijke ziel van het Meisje zacht de zijne in allerheiligsten, onbevlekten staat... even beeft nog het onbewuste, reine geluk van kuische zielenmengeling... Dan is het hoog moment voorbij.’

O, als Borel eens heusch, waarachtig naïef de waarheid, de heel eenvoudige, natuurlijke waarheid zoo mooi had willen zeggen als hij 't misschien wel kan, zonder die heilig-, kuisch- en maagdelijkheidsvertooning, maar met zoo echt dat onbewuste, dat nieuwe er in van de onvergetelijke Inwijding in de Liefde. Wat waren daar veel minder groote woorden en hoofdletters en puntjes; doch wat was daar nòg veel meer kunst voor noodig geweest!

Van Rome naar Jerusalem, door Maurits Wagenvoort, 's Gravenhage, Loman en Funke.

De heer Maurits Wagenvoort heeft de heerlijke gave altijd wat oorspronkelijks en belangwekkends te kunnen geven. Elk nieuw boek van dezen schrijver is een verrassing en houdt nog verrassingen in. Hij heeft zich niet verspecialiseerd in een bepaald soort van letterkundig werk, zoodat zijn naam of pseudoniem op den omslag van een boek al zegt wat we er ongeveer in zullen vinden. Er gaat veel om in zijn leven en veel gaat er om in zijn hoofd. Hij werkt zeer vlijtig; altijd maar door is hij bezig. En Wagenvoort kan dat gerust doen omdat hij veel te zeggen heeft.

Ditmaal krijgen we artikelen over zijn reis van ‘Rome naar Jerusalem.’

‘.....gezond, sterk, blijmoedig en verheugd te leven in een bij uitstek belangwekkenden tijd,’ heeft hij de volken gadegeslagen met een vriendelijk oog. Hij ziet de dingen des levens meestal van twee tegenover elkaar liggende zijden, maar zijn blijmoedigheid doet hem meer beteekenis hechten aan den lichten dan aan den donkeren kant. Ook eischt hij van de volken niet meer dan zij geven kunnen. Dit alles getuigt hij zelf (pag. 211).

Deze bijzonder gelukkige omstandigheid moet voor een deel te danken zijn aan het reizen zelf, dat voor hem een behoefte is. Wat er voor andere naturen griezeligs moet wezen in dat trekken van land naar land, bevredigt juist den zwerflust van dezen buitengewoon begaafden globetrotter. Waar het menig auteur zwaar zou vallen te zien, te denken, te oordeelen, te schrijven vooral, daar is Wagenvoort volkomen op zijn gemak. 't Is alsof niet hij naar de volken is toegegaan, doch alsof Italianen, Grieken, Turken en bewoners van Jerusalem met geheel hun omgeving voor den waarnemer hebben geposeerd, ergens waar hij rustig kon zien en oordeelen en vergelijken.

Ongelooflijk juist neemt hij waar wat kenschetsend is en wat niet. Verbazend handig moet hij kunnen vragen, de antwoorden contrôleeren, gevolgtrekkingen maken uit het gehoorde, combineeren tot een gegeven, de stukjes waarheid onder veel onjuistheden, hier en daar en elders opgevangen. Alles in zijn boek ziet er zoo soliede, zoo helder, zoo van 't allerbest allooi uit.

Hij geeft het met groote bescheidenheid, misschien wel omdat hij bescheiden is van aard, misschien ook wel omdat hij zelf twijfelt aan de juistheid tot in bijzon-

[p. 192]

derheden van hetgeen hij meent te hebben waargenomen in korten tijd, als vreemdeling, als toerist - dus als iemand, die niet, door relaties van eenigen duur, in de gelegenheid is geweest gemakkelijker door te dringen onder het oppervlakkige dan een Nederlander, die te Rome, Athene, Jerusalem bijvoorbeeld lang zaken gedaan - of als consul werkzaam geweest is. Doch, daartegenover staat dat Wagenvoort in allerlei kringen kon komen, vrij van elk vooroordeel. Hij kwam om te leeren en niet om geld te verdienen.

Het resultaat is, in elk geval, een bijzonder prettig geschreven, onderhoudend boek.

Het reizen en werken heeft Wagenvoort blijmoedig gemaakt of gehouden. Hij voelt zich niet, in deze tijden van ideeëngisting, als levend in een atmosfeer onder samendringende wolken, waaruit elk oogenblik een donderbui dreigt los te barsten, die toch niet komt. Het geweldige voorbereidingswerk voor een nieuwen tijd vermoeit hem niet, beangstigt hem niet. Hij gaat van volk tot volk en maakt kennis met zoovelerlei idealen en zoovelerlei angsten, dat hij het leven alleen maar belangwekkend vindt: niet afmartelend, noch benauwend. Zijn blij optimisme laat hij uitschallen, in dit boek, alsof het niet moderne ketterij mocht heeten anno 1898 volzinnen neêr te schrijven in dezen trant:

‘.....eenige Beschaving, die over het heden is aangebroken en van de volken één Menschheid maakt met één doel, één verlangen, één arbeid: vrijheid, gerechtigheid en schoonheid vereenigd!

Voor deze beslissende beschaving, nog vermengd, 't is waar, met veel van wat de barbaarschheid der eeuwen achterliet, is zelfs geen onderscheidende naam. Zij is de beschaving bij uitnemendheid, de allen- en alles-omvattende.....

‘Niets, of het is vermeerderd; niets, of het is grooter; niets, of het is schooner geworden......’

Is deze conclusie ook al niet een verrassing, zooals ik u zei dat Wagenvoort er ons altijd geeft in zijn werken?

F.L.