Elsevier's Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 8

[p. 185]

Van de redactie.

Inleiding tot de Poëzie, schets van een moderne poëtiek, door Pol de Mont. Groningen, J.B. Wolters. 1898.

Maar zeer weinigen zouden in staat geweest zijn ons het boek te geven, dat Pol de Mont dezer dagen deed verschijnen; want het kon niet goed worden geschreven dan door iemand, die èn kennis en kunstvaardigheid èn liefde voor zijn onderwerp bezat. Het ontbreekt ons geenszins aan taalgeleerden, voldoende op de hoogte der prosodie en genoegzaam bekend met de moderne kunstletterkunde. Het ontbreekt ons nog veel minder aan kunstrechters, gereed hun zeer subjectief oordeel uit te spreken over de werken van onze dichters en proza-schrijvers. Het publiek, dat wil weten hoe ‘de critiek’ denkt over een pas verschenen boek, verkeert in dezelfde omstandigheid als de reiziger, die per mailboot aangekomen in een vreemde, verre stad, daar omringd wordt door sjouwerlui, gidsen, huurkoetsiers en agenten van groote hôtels. De een wil hem naar rechts hebben, de ander sjort hem naar links. Luide roepen velen dat hij zùs moet gaan, maar anderen zeggen hem, op bevelenden toon, dat hij zóó moet. Indien hij dan ook niet volstrekt zeker weet wat hij wil, zal de stoutmoedigste den man bereid vinden hem blindelings te volgen.

Gelukkig hij, die in 't bezit is van een betrouwbaar reisboek en zich met behulp daarvan weet te oriënteeren.

Reisboeken, nu, voor het groote gebied der kunstletterkunde zijn uiterst zeldzaam.

Over onze taal hebben we aardig wat. Over zinsontleding niet veel minder. Over schoolsche stijl-leer bestaat menig werk. Doch een ‘inleiding tot de poëzie,’ gelijk Pol de Mont er nu een geeft, ken ik niet onder de nieuwe boeken. Wat er van dien aard te raadplegen viel was verouderd in meer dan één opzicht. Ontbrak enkelen de kennis niet, velen moet het aan liefde voor het onderwerp ontbroken hebben om ons wat nieuws aan te bieden.

En nu komt daar een zeer gelukkig begaafd dichter, een omtrent wiens technische bekwaamheid geen verschil van meening mogelijk is, die ontegenzeggelijk een meester is in het vak. Hij zal ons leeren wat poëzie is en in welk opzicht de verschillende soorten zich van elkander onderscheiden. Hij zal meer geven dan omschrijvingen. Tot het wezen der zaak doordringend, zal hij, naast uitwendige eigenschappen, ook inwendige hoedanigheden kenschetsen. En dat kan hij niet anders doen dan met de grootst denkbare liefde voor zijn onderwerp.

Pol de Mont is geleerde, kunstkenner, criticus.... Maar, boven alles, moet men in hem den dichter eeren. Dichter is hij van nature. Zijn liefde voor de poëzie is een buitengewoon vruchtbare geweest en dit heeft men den onvermoeibaren zanger wel heel dikwijls verweten, want zijn smaak verschilt van

[p. 186]

dien der meesten onzer beoordeelaars en veel van wat hij liet drukken, zou menig ander hebben weggelaten. Doch nog meer van hetgeen hij deed verschijnen zou geen der gepatenteerde fijnproevers ooit hebben voortgebracht. Zijn dichterlijke arbeid is te vergelijken bij den weelderigen tuin, dien Emile Zola ons beschreef in La faute de l'abbé Mouret. Wat hij gaf aan een veel te onverschillig publiek is een Paradou vol weelderige rozen, vol wild opschietende struiken, waar, nu eens, het onkruid de schoone bloemen verstikt, dan weer een bosch van schoone planten zegeviert over het onkruid. 't Is enkel weelde bij hem en overdaad. De verbijsterende rijkdom van zijn taal en de bewonderingwekkende lenigheid van zijn stijl maken alles wat hij schiep, ook het minder smaakvolle, tot evenzoovele, uit een technisch oogpunt ernstig te bestudeeren, modellen voor hem, die zich wijden wil aan de beoefening der Nederlandsche verskunst.

Ik zeg dit hier, in deze beoordeeling, want het is geen hors d'oeuvre. Het moet dienen als bewijs dat Pol de Mont misschien beter dan iemand anders het wagen kon zich aan te bieden als raadsman en leider. Hij kent het vers, hij kent de prosodie, niet alleen theoretisch, maar ook praktisch wellicht het best van ons allen en geen weet beter dan deze dichter wat er is te behalen met een maat en wat er te doen is met het rijm.

Men voege daarbij zijn buitengemeene belezenheid en zijn benijdenswaardig geheugen voor verzen. Hier en daar, zal de lezer vinden dat hij wat veel namen noemt en er op hopen dat een speciaal voor de gebruikers van deze ‘inleiding’ samengesteld leesboek moge verschijnen, waarin voor elken naam een of meer specimens worden gegeven. Doch, nu reeds, geeft dat noemen van namen een gevoel van zekerheid. Het gaat ons allen niet anders aan de hand van een gids. Veel van zijn wijsheid baat ons weinig en boezemt ons geen belang in, maar, wat ons wèl interesseert, is dat hij het dan toch maar weet en dus volmaakt betrouwbaar wezen moet. Een andere vraag is of er niet wat veel namen zijn opgenoemd van woordkunstenaars, wier werken òf verre van navolgingswaardig, òf verre van oorspronkelijk zijn. Pol de Mout bewondert gaarne en de lust om anderer werk te waardeeren en goede vrienden aan te moedigen is bij hem zóó veel grooter dan bij de meesten onzer beoordeelaars dat wij, vreemd staande tegenover zulk een karaktertrek, er niet op verdacht zijn te maken la part du feu en wel du feu sacré de l'enthousiasme.

* _* *

Met de grootst mogelijke instemming lezen wij het boek tot pagina 152. Een enkele kleine aanmerking mag hier, billijkheidshalve, niet worden genoteerd. Tegen het einde, vinden wij het werk minder magistraal. Pol de Mont zegt nog wel zeer behartigenswaardige woorden over den roman en de novelle, over dramatische poëzie, over tragoedie, komoedie, blijspel en zangspel, doch hij geeft ons minder positieve gedachten. De beoefenaars van die genres kunnen veel minder van hem leeren dan de gelukkiger en door hem ruimer bedeelde jonge dichters. Hij brengt ons veel minder nabij de kern van zijn

[p. 187]

onderwerp en geeft onvergelijkelijk minder practische wenken. Het was dan ook niet mogelijk even compleet te blijven als hij begonnen was.

Ter nauwernood, geven wij het bovenstaande als een critiek. Een ‘schets’ werd ons beloofd en in een schets mag het eene gedeelte veel meer uitgewerkt zijn dan het andere. Ook is de tweede helft van het werk als ‘schets’ zeer voldoende. Maar men vergunne ons uitsluitend bij de eerste hoofdstukken nog even stil te staan.

Pol de Mont schreef zijn boek niet als handleiding voor woordknutselaars. Hij wilde, integendeel, dat zijn lezers eerbied genoeg voor de poëzie zouden hebben om ze niet te beoefenen, indien zij er zich niet onwederstaanbaar toe aangetrokken gevoelden. Misschien zal zijn boek ook nog enkelen overtuigen van de lang niet algemeen erkende waarheid dat men maar geen verzen ‘uit zijn mouw schudt,’ gelijk door menigeen nog altijd wordt verondersteld en met welke veronderstelling men groote dichters meent te eeren. Iedereen weet wel dat men moet leeren componeeren. Maar dat niet minder voorstudie wordt vereischt om goede verzen te schrijven, dat vermoeden zelfs lang niet alle dichters. Pol de Mont geeft beiderlei soort van lezers eenig inzicht in de vers-techniek en, waar hij dit doet, is hij het allerminst beknopt.

‘Het vers - beweert Pol de Mont - is uit zijn aard zelf, zoo niet iets absoluut, volmaakt, dan toch iets volmaakter, duurzamer, artistieker dan een zelfs heel mooie prozaregel. Het duurzame van het vers komt vooral dan uit, wanneer men zich de moeite getroost het te beproeven, om aan een als goed erkend vers eenige verandering toe te brengen. Altijd geschiedt zulks tot nadeel van het vers zelf.

Het grondbeginsel van het vers is geen ander dan datgene, hetwelk zich openbaart in de afwisseling van dag en nacht, eb en vloed, volle en nieuwe maan.... dus in den tijd in het algemeen: de rhytmus. Deze is het die tot in het minste onderdeel van elk waar gedicht weerklinkt.... De rhytmus van het vers ontstaat inderdaad uit deze twee samenwerkende elementen:

het plaatsen van klemtonen of accenten;

het op elkander volgen van de klanken in de eigenaardige schikking van de gebruikte woorden.’

Maar, vooraf heeft de schrijver allen nadruk gelegd op deze waarheid, dat de welluidendheid van een vers nog meer ligt in de klank-expressie dan in het rijm.

Deze uitspraak dient de lezer wèl te onthouden. Zij bevat de rechtvaardiging van menig modern gedicht, dat in de oogen van hen, die aan een verouderde prosodie vasthouden, onmogelijk genade zou kunnen vinden. Wanneer wij nu nog constateeren wat Pol de Mont als voorbeeld aanhaalt of naar welke verzen hij verwijst, dan mogen wij wellicht aannemen dat hij ook den strengen rhytmus minder waard acht dan de mooie klank-expressie en hij den dichter zeer vele vrijheden gunt, die vroeger niet konden worden toegestaan. Hij is er in geslaagd een poëtiek te ontwerpen, binnen welker regels ook de allermodernste gedichten vallen. Misschien zou hij, door het

[p. 188]

aanhalen van wat meer voorbeelden, nòg duidelijker hebben kunnen maken in hoeverre hij de klankexpressie stelt boven het streng vasthouden aan het eigen accent der woorden; maar wij mogen wel aannemen dat hij de ondergeschiktheid van den rhytmus aan de klanken erkent en anderen een vrijheid gunt, waarvan hij zelf geen of een hoogst zeldzaam gebruik maakt. (Zie het voorbeeld op pag. 32.)

Op het vele, dat schrijver van ‘Het Lied’ zegt, mogen wij hier met een enkel woord wijzen. In hoofdzaak herhaalt hij, kort en duidelijk, wat anderen voor hem reeds hebben geconstateerd. Een enkele vraag, nochtans.

Zou het waar wezen dat ‘de strofenbouw wordt gewettigd door de bestemming van het lied’ - n.l. om gezongen te worden? ‘en dat de strofenbouw zijn oorsprong vindt in de omstandigheid, dat de liederen bestemd zijn voor de groote menigte, en dat het zeker boven de kracht van deze zou gaan, voor ieder vers een nieuwe muzikale frase te onthouden?’ Het komt ons hoogst onwaarschijnlijk voor dat de moderne dichter eenvoudig aan den strofenvorm trouw blijft uit sleur en nog onwaarschijnlijker dat hij dicht om zijn liederen gezongen (dus eerst gecomponeerd) te krijgen. Naar onze meening, is het lied zelf reeds muziek. De Mont zegt zelf: nog eer de toondichter het komponeert moet het klinken als muziek. Maar de toondichter behoeft er niets aan toe te voegen. Zeer veel verzen met heerlijke klankexpressie zijn, bovendien, niet zóó op muziek te zetten dat één strofe muziek voldoet om er telkens herhaald, het geheele lied op te kunnen zingen. Wie dit gevoelt, begrijpt dat dus de strofenvorm onmogelijk door onze dichters kan zijn gebezigd ter wille van een muzikale compositie, waarop weinigen kunnen hopen en die velen veeleer vreezen. Het lied heeft een eigen bestaan gekregen en heeft zijn eigen muziekale wetten, die door menig componist worden overtreden. De strofe van het lied staat misschien in even nauw verband tot de dichterlijke gedachte als tot de klankexpressie.

* _* *

Zoo wekt de schrijver met zijn denkbeeldenschat hier en daar op tot nadenken en vriendschappelijke bestrijding. Het is een groote verdienste van zijn boek, dat het ons telkens en telkens weêr dwingt tot het een en uitnoodigt tot het ander. Allerminst is het een banaal handboek. Hoe streng naar den vorm, hoe grijs van stijl meestal, en ofschoon de persoonlijkheid van den schrijver nooit op den voorgrond treedt, het is subjectief genoeg om den lezer telkens voorzichtig te doen zijn en dus wakker te houden.

Pol de Mont heeft met zijn Inleiding tot de Poëzie aan zeer, zeer velen in Nederland een grooten schat vereerd, een schat om zorgvuldig te bewaren en herhaaldelijk weder ter hand te nemen. Veel dichters, die er nu ‘zijn,’ zullen het betreuren dat ze, bij hun eerste pogingen, dezen gids niet naast zich hadden. Zij, die met veel moeite en niet zonder gevaar hebben geleerd wat Pol de Mont resumeerde, moeten hem bewonderen. Zij, die nog zoeken, mogen hem wel hartelijk dankbaar zijn.

F.L.