Elsevier's Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 8

[p. 289]

Van de redactie.

Dr. G.J. Boekenoogen is een geleerde met vrijzinnige denkbeelden. Ik weet van hem dat hij zich niet zal ergeren aan onwetenschappelijk gekeuvel over zijn mooi werk ‘De Zaansche Volkstaal.’ 't Is trouwens, naar blijkt uit het ‘Voorbericht’, ook voor niet-taalgeleerden bestemd. De heer Boekenoogen weet wel dat men geen specialiteit behoeft te wezen om een groote voorliefde te hebben voor het niet-officiëele, geminachte, onfatsoenlijke woord, dat is als een bastaard te midden van bekrompen lieden, als een zwerver in onze prachtig ‘geregelde’ maatschappij, als een jong, ongeschoold, ondisciplineerbaar individu tusschen ouwe heeren, in 't vooroordeel vergrijsd.

Soms is 't nog wat anders.

Men ontmoet van die dialect-woorden, die zijn als uit het graf verrezen dooden. Ze klinken als een echo uit lang vervlogen tijden. Men staart ze aan met de vage hoop dat ze nog wat kunnen doen begrijpen en zien van geslachten, die we ons niet meer kunnen voorstellen in hun intiem leven. Gelijk ontdooide geluiden zijn ze, bescheiden nog opklinkend in een heel klein gedeelte van ons kleine land, wachtend op den woordkunstenaar, die, gevoelig voor hun archaïstische aantrekkelijkheid, ze door zijn toovermacht zal wekken tot vol leven, zal wijden tot woorden voor kunst-taal.

Miskende, sluimerende vrouwen, versmaad in de landstreek waar ze werden geboren, geliefkoosd al minder en minder door een verstervend geslacht van tachtigjarigen, die men bespot indien zij van haar gewagen. Zóó zijn er ook woorden in onze dialecten.

We weten niet hoe rijk onze taal nog is en hoe weinig we die ellendige fransche woorden noodig hebben, ook als we vreezen er tè alledaagsche te gebruiken.... Gemaakt voor gemaakt, heb ik een archaïsme liever dan een bastaardwoord.

Daarom ben ik allen geleerden, die ons van die dialect-woorden verzamelen, zoo hartelijk dankbaar. Een boek als ‘De Zaansche Volkstaal’ is een bron van genot voor allen, die Het Woord liefhebben. Te oordeelen naar het groote aantal van hen, die ten onzent aan litteraire kunst doen, zijn er zoo honderden.

Vondel ging praten met schippers en kleine neringdoenden om woorden te leeren. Breêroo was een hartstochtelijk verzamelaar van woorden. Onze moderne schrijvers zijn ook verzot op het niet-alledaagsche, nog onversleten woord. Zich wèl bewust van het innig verband tusschen klank en gedachte, maken zij er, desnoods. Evenals bij hen rhytmus gaat boven syntaxis, gaat bij die kunstenaars klank vóór grammaticale zuiverheid of philologische verdedigbaarheid. Zij nemen ook woorden uit de volkstaal en er zijn verrassende effecten bereikt met.... scheldwoorden. Want de groote aristocraat, die de kunstenaar is, heeft voor der woorden deftigheid een geheel anderen maatstaf dan de fatsoenlijke dienstbode en de wellevende kinderjuffrouw.

[p. 290]

Maar in onzen tijd verzamelen niet alleen de woordkunstenaars zelf kloek-klinkende, fel-fluitende, scherp-snerpende woorden. Ook anderen doen dat om andere redenen methodiek; doch daarom niet zonder hartstocht. Zij letten niet op de kracht van het woord alleen; zij willen volledigheid. Zij hebben het temperament van den echten verzamelaar. Evenals de lepidopteroloog maar onverdroten zooveel mogelijk vlinders opprikt, mooi en leelijk, en ze rangschikt niet naar kleurenrijkdom, niet met het doel een schitterend kapellenveld te krijgen, maar soort bij soort, wetenschappelijk precies, zoo doet de woord-verzamelaar ook zijn werk. Maar geloof niet dat die tweeërlei geleerden hun bezigheid droog en saai vinden of zonder eenigen hartstocht verrichten. Het tegendeel is waar. Iemand als Dr. Boekenoogen heeft veel liefde voor zijn vak en veel temperament. Hij moet verzamelen. Het noodlot dwingt hem er toe. Hij is de Don Juan van het woord. Duizend-en-één is voor hem maar een schrale oogst. En hij weet dat hij nooit kompleet kan wezen, dat hij nooit zelfs alle verzamelde woorden kan kennen zooals hij ze zou willen kennen: in alle vormen en beteekenissen. Opgeprikte kapellen zijn maar doode dingen. Het woord blijft leven.... als een kameleon. Het verwisselt van kleur naar zijn omgeving. Wie zegt ‘Woord’ zegt ‘Metamorfoze’. Een ‘Idioticon’ is een onafzienbaar veld vol levende wezens en hij, die ze daar bijeen gebracht heeft, moet zich telkens angstig afvragen of hij geen tweelingbroeders heeft gescheiden en geen ongelijke paren heeft vereenigd.

* _* *

Het boek begint met een Voorbericht, waarin ons wordt verklaard waarom de fonetische spelling niet is gevolgd. Dan krijgen we een opstel over de Volkstaal in Noord-Holland, gevolgd door een zeer mooie, diepgaande studie over de Volkstaal in de Zaanstreek. Hoewel geen geleerde, mag ik dit zeggen omdat ik die Zaansche volkstaal ken van mijn jongensjaren en ik den schrijver slechts mijn bewondering kan betuigen voor de volstrekte juistheid zijner opmerkingen,

Nu komen aardige proeven van het dialect uit de Zaandorpen, Jisp, Oostzaan, Wijde-Wormer en Assendelft. En dan een grondige studie van de eigennamen, alles besloten met een opgave der bronnen, waaruit de nauwgezette bewerker heeft geput. Dit een en ander voert ons tot pagina CLIII. Eindelijk krijgen wij het idioticon van 1367 bladzijden over twee kolommen bedrukt, waarin we ongeveer vijftig duizend woorden vinden vermeld en verklaard.

Natuurlijk zijn er geen vijftig duizend woorden, die uitsluitend aan de Zaanstreek worden gebruikt en nergens anders; ook zijn er meer dan zooveel, die aan de Zaan zoowel als elders worden gebezigd. De schrijver heeft alle woorden vermeld, die aan de Zaan een bijzondere beteekenis hebben en alle dialect-woorden, die de Zaansche Volkstaal gemeen heeft met andere dialecten.

Een groote plaats nemen in de speciale technische termen. De bewoners der Zaanstreek met al die molens, zagerijen, stijfselfabrieken, scheepstimmerwerven enz. enz. enz. hebben woorden gemaakt bij tientallen, voor zaken die bij hen

[p. 291]

het eerst werden gebruikt of die zij althans niet van elders leerden kennen. Maar veel aardige kleurrijke woorden voor het dagelijksch leven zijn toch ook nog aan de Zaanstreek in gebruik. Ik noem er maar wat. Grauwe erwten heeten er kokkelurken; ongaar brood vindt men kloeterig; als iemand zeurt zegt men dat hij knauwelt; de punt van den elleboog heet te Assendelft ‘jodebeentje’; nadat het hard geregend heeft, zegt men dat er een gons water gevallen is. Vochtig waschgoed noemt men er doon. Een onwelkom bezoeker is de winderige deur ingekomen. Meelbakken heet - onomatopoeëtisch - fudderen en zachtjes blazen futeren. Waardeloos ooft is garldegooi en ‘prullaria’ is garlgoed. Een klein kind ligt in zijn wiegje te geuen (geluidjes maken). De wind guift in den schoorsteen. De druktemakerige huismoeder is altijd aan 't heisteren; maar de praatgrage meid is aan 't kaskediezen, terwijl men den jongen om melk heeft gezonden naar de kattekroeg (melkhuis). Wie benauwd is, ligt te kirgen. Evenals elders ook wel, klammen de kinderen vaak en ze klieteren onder 't eten. ‘Ze het nog 'n hiele klis staan’, zegt de buurvrouw van een vriendin, die winkelschuld heeft en geen duit in haar knater (zak). Iemand die door den neus spreekt is aan 't knoeren; die een grooten mond opzet is een koebek. Bij koeskoes had Dr. Boekenoogen nog kunnen vertellen dat de Arabieren zoo noemen: rijst met stukjes kip, dobbelsteentjes ander vleesch en veel scherpe specerijen. Gebarsten porcelein is krag. Wie doodmoê is klaagt: ik ben zoo loof (wat men ook leest bij Vondel, Bredero, Hooft enz.) Ondeugende jongens, die met water plassen, zijn aan 't madderen. Opmerkelijk is de negatie van blij: misblijjig, vooral gebruikt in den zin van droefgeestig. Van wien kracht heeft en gang, b.v. een schaatsenrijder, zegt de Zaankanter dat er norrie in hem zit. Een aardig hoedje is te Zaandijk erg nus. Naar boven toe heet opperdan. Lief en klein is pieuwig. Wie donker ziet kijkt pen-en-inkig; wie gauw naait doet het maar met den piederdewietsteek; wie hard loopt is aan 't pienderen. Pluren of pluurten is met halfdichte oogen kijken en plurreken is in een andermans schrift glouwen (gluren). Poestmaker (poest = wind) is een druktemaker. Wie gekkepraat uitslaat is aan 't remelen. Rimpelig of ruw is roffelig of rofterig. Het goed met iemand kunnen vinden of het werk met hem samen wel afkunnen is: 't met iemand knnnen rooien. Het lijkt er niet naar is: het rooit er niet op. Kreunen is sermen. Hard loopen heet ook wel sibberen. Aardig is het woord speuren, dat hier beteekent: in 't oog vallen, met de bijvormen speurig (opzichtig) en speurtje (wat kleurigs; ook wel ondeugdelijk en opzichtig). Synoniem met speuren is spinken. Spichteren is een stevigen borrel drinken. Strip, stripsch en sproosch zegt men van door scherpen wind ruw geworden vel. Curieus acht ik stuitsch voor onbesuisd met het zelfstandig naamwoord stuitschigheid.

Een tannik, tad en tied is een vuilik. Een pleegkind noemt men een thuishaaldertje. In de war gaan is in de tis raken, met het werkwoord tissen (in de war gaan). Tjad is vlug. Tjuinderen is joelen; met het bijv. naamwoord tjuinderig. Een triebel is een ouderwetsch mensch....

* _* *

[p. 292]

Nu is de vraag of deze woorden aan de Zaan nog lang zullen leven. Ik geloof het niet. Als ik 't zoo maar eens mag zeggen, denk ik eer dat men heel wat moeite moet doen om menschen te vinden, die de weinige woorden, die ik hierboven opnoemde, nog allemaal gebruiken en dat het daarentegen zeer gemakkelijk zou vallen bij dozijnen de Zaanlanders te ontdekken, die ze ternauwernood of niet eens meer alle verstaan.

Maar dat is een reden te meer om Dr. Boekenoogen dankbaar te zijn voor het werk, waarin zij in hun ware beteekenis geboekstaafd werden. 't Was hóóg tijd dat dit gebeurde; want ze gaan verdwijnen, heel snel.

Nog in 1810 sprak men in de ‘Vaderlandsche Letteroefeningen’ van de Zaanlandsche kooplieden en industriëelen als van ‘Zaankanter boeren’. Maar toen reeds was het eigenaardige, dat een Amsterdammer ‘boersch’ vond, aan het verdwijnen. Al bleven nog een halve eeuw de makelaarsgeveltjes, luchthuizen en kralentuintjes bestaan, al ziet men nu nog wel een enkele ‘dooddeur’ aan den straatkant van een houten huis, het eigenaardige, het volkskarakter gaat onherroepelijk verloren.

Vreemde elementen dringen zich tusschen de aloude familiën Honig, Vis, Dekker, Duyvis, Donker enz. enz. Reeds in mijn jonge jaren bestonden er geen lieve meisjes meer die Baafje, Duifje, Immetje, Ykeltje, Sibbeltje, Syggie, Vlymetje.... heetten; ten minste ze werden niet zoo genoemd. ‘Engeltjes’ waren er wel onder; maar wie ze zóo aansprak op de dansles, kreeg een ‘trawaffel om z'n ooren!

F.L.