Elsevier's Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 7

[p. 569]

Uit de studeercel.

Kunstenaars - schilders, poëten en beeldhouwers - hebben ten allen tijde, sedert de Wet en de Profeten door Christen-predikers uit Palestina naar Europa werden overgebracht, bijzonder veel werk gemaakt van de illustratie of de dichterlijke omschrijving der Paradijs mythe. De schilders van den Renaissance-tijd hebben elk op hunne beurt een Adam en Eva gegeven, waarschijnlijk, omdat hier geheel ongezocht eene fraaie studie naar het naakt model konde worden gemaakt. Rafaël en Palma (vecchio), Rubens en de fluweelen Breughel, tallooze anderen, schilderden een Paradijs met veel wilde dieren, schitterende pauwen en het eerste menschenpaar volgens Genesis.

Niet minder werd dit onderwerp door dichters gekozen. Ten onzent schreef Cats eene Paradijs-idylle in zijn Toetsteen van den Trouwring (1637), Vondel tweemaal, in Lucifer (1654), en in zijn Adam in Ballingschap (1664), daarmee Milton nuttige wenken gevend voor zijn Paradise lost (1655-1665). Bepaalt men zich tot deze trits - Cats, Vondel, Milton - dan is er al stof te over om de eigenaardige voor- en nadeelen eener dichterlijke behandeling van de Paradijs-mythe in het licht te stellen.

De dichters, die deze stof kiezen, hebben in hun voordeel het bekoorlijke der Paradijs-idylle - een onderwerp aan elken lezer bekend, en door allen geliefd. In hun nadeel komt de uiterst moeielijke opgaaf, om de dichterlijke oer-menschen, eenmaal door Hebreeuwsche vroomheid en poëzie in 't aanzijn geroepen, eene passende taal in den mond te leggen. De dichter staat hier voor het probleem, hoe hij de paradijs-menschen moet opvatten: als historie, als mythe, als allegorie, als symbool, of als poëzie? Moeten Adam en Eva geschilderd worden als symbolen van de geheele mensscheid, als oud-Testamentische menschen met alouden eenvoud en grootschheid, of als historische personen, geheel en al van gelijke beweging als wij? Of is het geoorloofd Adam en Eva te schilderen naar de ingeving der dichtelijke fantazie, vrijmoedig sprekend onder den invloed eener moderne wereldbeschouwing.

Jacob Cats hield zich zooveel mogelijk aan het gegeven Scheppings-verhaal, en voegde er wat fantastische natuurschildering en plompe erotische bijzonderheden aan toe. Hoe naïef ook opgevat, schijnt de Adam van Jacob Cats zeer ver van het eenvoudigst ideaal cens dichters te staan. De liefkoozingen van Adam en Eva bieden geen verhevener tafereel, dan de zaligheden van een oud-Hollandsche poortersbruiloft. Volgens Cats maakt Adam het hof aan Eva op de volgende wijze:

‘Hij geeft haer soete naemen,

Die uyt het innig merg van sijn gewrichten quamen,

Hij neemt haer in den arm, hij set haer in het groen,

Hij druckt haer aan den mont den alder-eersten soen,

Daer ging de bruyloft aen, de jonge lieden paren,
En werden weder een, die een te voren waren,

En straks so rees'er vreught door al het naeste woud,

Vermits het eerste paer een derden mensche bout.’

[p. 570]

Hoe oneindig hooger staat Vondel! Vooral in het eerste bedrijf van Lucifer, als Apollion uit den hemel afgedaald, op zijne vleugels blijft hangen, om den hof van Eden en het eerste menschenpaar te bespieden. Hier heerscht de hoogste eenvoud met strenge inachtneming der oud-Testamentische overleveringen, niet alleen uit Genesis, maar ook uit de profetieën van Daniël en Ezechiël. Volgens Vondel is de hemel ingenomen door een leger van onsterfelijke engelen, die door tegenstrijdige belangen worden bewogen, die zich scharen onder Vorst Eucifer tegen God, of onder den maarschalk Michaël, om voor Gods zaak te strijden. Bij Vondel is de hemel dicht bevolkt van duizenderlei luchtgeesten, en varen de duizenden oproerlingen met Lucifer ter helle. In deze wereld van geesten is de schepping van menschen in een hof van Eden alleen een incident. Maar zoo spoedig Gabriël als Gods heraut verkondigt, dat de Almacht besloten heeft

‘het menschdom te verheffen

Ook boven 't Engelsdom, en op te voeren tot
Een klaerheit en een licht, dat niet verschilt van God’ -

verandert alles. De hemelbewoners, die van Apollion vernomen hebben, hoe volschoon en heerlijk het eerste menschenpaar in Eden leeft, beginnen met langzaam te morren.

In zijn Adam in ballingschap heeft Vondel den draad vastgehouden uit den Lucifer. De hellekoning weet door zijne duistere machten, Asmodé en Belial, in den vorm van een slang, Eva te verleiden - en door Eva valt Adam. Dit motief is met het oog op den voorafgaanden Lucifer zeer goed te verdedigen.

Bij Milton in Paradise lost is de voorstelling veel minder dichterlijk. Adam en Eva voeren gesprekken, die met enkele wijzigingen door ieder eenigszins beschaafd gezin van 1655 in Engeland zouden kunnen gevoerd zijn. Het erotische element wordt door Milton met veel meer smaak uitgedrukt dan door Cats. In zijn vierde boek schildert hij de beide echtgenooten:

‘So spoke our general mother and with eyes

Of conjugal attraction unreproved

And meek surrender, half embracing lean'd

On our first father; half her swelling breast

Naked met his, under the flowing gold

Of her loose tresses.....; he in delight

Both of her beauty and submissive charms

Smiled with superior love....’

Maar de gesprekken van de Paradijsmenschen behandelen onderwerpen, die alleen door eene geleerdheid als die van Milton kan worden aan de hand gedaan. Adam troost Eva met eene ethische waarschijnlijkheidsredeneering als de volgende:

‘Yet be not sad,

Evil into the mind of God or man

May come and go, so unapproved, and leave

No spot or blame behind.’

[p. 571]

Milton staat dichter bij Vondel, maar bederft veel door zijne theologische en wijsgeerige geleerdheid, dikwijls te onpas in zijn epos te pas gebracht.

Deze overwegingen kwamen zich aan mij voordoen na de lezing van een onlangs verschenen gedicht: ‘Eva door Frits Lapidoth (Van Kampen & Zoon, 1897).’

Dat een Nederlandsche dichter nog voor het ten einde snellen dezer eeuw eene poging doet, om Cats, Vondel en Milton te overtreffen, wie, die zulk een pogen niet met de hoogste belangstelling zal volgen? In de eerste plaats verdient de dichter Lapidoth de meeste erkentelijkheid voor zijn durven. De opgaaf is zeer moeilijk, als we aantoonden. Hoe moet de Paradijs-mythe van het meest moderne standpunt door den dichter worden opgevat? Dit is de opgaaf, die Frits Lapidoth zich stelt. In de eerste plaats door dichterlijke schildering van de plaats der handeling - het hof van Eden. Deze schildering moet evenwel eene levende realiteit tot model hebben De dichter inspireert zich daarvoor op de natuur, en schildert een ideaal hof van Eden met even veel rijkdom en bontheid als een fluweelen Breughel het deed.

In de twee eerste regelen van zijn eersten zang, schijnt mij iets schemerachtigs op te merken:

‘De jeugdige aarde is bruid van 't jonge Licht -
De Hemel streelt haar met zijn zonnestralen.’

In de eerste plaats schijnt het mij, dat het niet volkomen juist is jeugdig en jong als volkomen gelijkstaande synoniemen naast elkaar te plaatsen. In jeugdig schuilt tweeërlei. Vooreerst: het denkbeeld van: naar het jonge te gelijken, daar men recht heeft te spreken van een jeugdig grijsaard, van jeugdigen ijver bij bejaarden. In de tweede plaats drukt jeugdig uit, alles wat aan de jeugd past, schoon de eerste beteekenis den voorrang bezit. Er zou dunkt me maar één bezwaar bestaan om het vers te schrijven:

‘De jonge Aarde is bruid van 't jonge Licht -

en dit bezwaar is de hiatus. De hiatus wordt vermeden door jeugdig en daarom schijnt het me, dat men met den dichter kan meegaan. Een tweede vraag schijnt mij passend bij het tweede vers. De dichter heeft van het jonge Licht gesproken en daar op volgt terstond de Hemel. Het is niet geheel duidelijk of het jonge Licht en de Hemel ten eenemale identisch zijn, en juist hierin schuilt voor mij het schemerachtige. De Hemel blijft te onzeker, te weinig concreet.

Bij de Paradijsschildering komt:

‘Een kudde hel-witte olifanten, glanzend

Als rundren in het volle zonnelicht.’

De vergelijking schijnt niet gelukkig. In vergelijking van olifanten zijn runderen te gering. De climax ontbreekt. Eene comparatie als, b.v.: hare blauwe oogen glanzen als vergeet mij-nietjes in het zonnelicht - zou evenmin aanbeveling verdienen.

Een andere bedenking meen ik te mogen opperen tegen den door den dichter dikwijls gebezigden naam: Jehovah. Zeker, voor lezers van den Statenbijbel is deze term eerbiedwaardig. Maar wanneer het den dichter te doen

[p. 572]

is, der Paradijs-idylle eene volkomen moderne kleur te verleenen, dan zou de wetenschappelijk juiste naam: Jahveh de voorkeur hebben verdiend.

De dichter heeft de gedachtenwisseling der Paradijsmenschen niet als Vondel in Oud-Testamentischen trant, noch als Milton in theologisch geleerden stijl, maar in realistisch modernen vorm gegoten. Eva kan niet rusten, omdat de voorstelling van den ‘verboden’ boom haar vervolgt. Zij roept uit:

‘Die Boom, die Boom! die vreeselijke Boom!’

Hierin ligt iets, dat den ernstigen toon opheft, dat al te gemeenzaam luidt, en doet denken aan de stelling: Du sublime au ridicule il n'y a qu'un pas. In de schildering van dien vreeselijken Boom schijnt den dichter aan den giftigen manzanilloboom uit het laatste bedrijf van Meyerbeer's Africaine te hebben gedacht. Als Eva van de verboden vrucht eet, klinkt het weer vrij plat:

‘Mijne ooren hooren,

Mijne oogen zien, mijn tong proeft, en mijn huid
Voelt ongewone dingen.’

Iets dergelijks komt terug, als Adam na de geboorte van Kaïn en Abel zegt, dat hij een hert met mooie horens, met groot gewei, wil vangen en van de horens heet het:

‘Daar mogen dan de jongentjes mee spelen.’

Eva blijft alleen en zingt een avondliedje voor de ‘jongentjes’, aanheffend:

‘Daar buiten onder de boomen

Doolt vader met pijl en boog.’

Dat Adam met zoo groot realisme van ‘jongentjes,’ en Eva tegen hare kinderen van ‘vader’ spreekt, als burgerluidjes uit eene kleine stad onzer dagen, schijnt mij te naief, te veel in strijd met het onderwerp, dat niet uit zijn hoogen atmosfeer van dichterlijke verhevenheid mocht worden omlaag gehaald. Wel heeft de dichter gepoogd Eva in haar avondlied een groot effekt te doen maken, met het universeel rijm op lange, sleepende oo's, maar toch zijn mij enkele regels onverklaarbaar, zooals:

‘Voor pijlpunt heeft vader genomen

Zijn harte, dat mij bedroog...’

Waarschijnlijk is mijn oordeel te oppervlakkig, maar op welke wijze Adam het aangelegd heeft, om tot pijlpunt zijn hart te nemen, en hoe dat hart Eva bedroog, is mij tot mijne schande niet duidelijk geworden. Het zou evenwel kunnen zijn, dat de dichter hier het oog heeft op enkele zijner beste verzen. Na den val besluit Adam den Satan te dienen, daar hij al zijne rampen aan Satan toeschrijft. Zeer gelukkig heeft de dichter deze situatie opgevat. Hier is iets nieuws in de voorstelling der Paradijsmenschen.

In dit gedeelte van zijne schepping is Frits Lapidoth volkomen geslaagd. Wel zou men bezwaar kunnen maken tegen het zonderling spelen met den klemtoon in zijne jamben van vijf voeten - maar ook hierin schijnt het mij billijk eenige vrijheid te laten aan den kunstenaar, die schoon niet overal even gelukkig, bij herhaling den goeden toon heeft aangeslagen.

T.B.