Elsevier's Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 7

[p. 573]

Nederlandsche Verzen en Nederlandsch Proza.

XII.
Daniël. Roman door Emile Seipgens, Amsterdam, zonder jaartal (1897) P.N. van Kampen & Zn.

Bijna anderhalf jaar na den dood van den auteur komt zijn roman tot ons!

Een roman, geene novelle, zoo als hij tot nog toe gewoon was te geven. Hij had er met de grootste inspanning en ijver in de jaren 1895 en 1896 aan gewerkt, maar de kwaal die hem bedreigde kwam met voorloopige aanvallen en nam hem eindelijk de pen uit de hand! Hoe weemoedig is de gedachte, dat hij, overmand door doodelijke benauwdheden, bijna zieltogende, telkens met smart heeft gedacht aan zijn Daniël, het kunstwerk, dat, zoo hij het had kunnen voltooien, als hij 't had begonnen en voortgezet, zeer zeker zijn meesterstuk zou geweest zijn, waarin hij Rooie Hannes (1886) en Jean (1889), waarin hij zich zelf zou hebben overtroffen.

Seipgens is niet ongelukkig geweest in den kring der Nederlandsche letterkundige kunstenaars. Zijn onmiskenbare aanleg openbaarde zich in zijne jongelingsjaren door verzen, door gelegenheids-stukjes en dramaas. Hij klom jaarlijks in vaardigheid en letterkundige bedrevenheid. De voornaamste tijdschriften - De Gids, Nederland, Elsevier's Maandschrift - namen zijne degelijke, doorwrochte novellen gaarne op. De Vereeniging: Het Nederlandsche Tooneel vertoonde zijn Rooie(n) Hannes, tot drama omgewerkt (1889). Aanvallen tegen zijn persoon of zijn werk in de pers, kwamen niet voor. Hij was er aan gewend geraakt, dat zijne novellen uit de laatste jaren voortdurend meer op prijs werden geschat. Een beknopt Limburgsch schetsje als De moordenaarster (1892) werd met algemeenen bijval ontvangen.

Juist daarom had hij een groot Limburgsch verhaal ondernomen - en het Daniël genoemd. Zeer eigenaardig is zijn held een aanstaand geestelijke. In 1880 had hij de reeks zijner novellen geopend met: De Kapelaan van Bardelo, en sedert bleef de geestelijkheid eene voorname rol in zijne scheppingen spelen. Hij kende de Limburgsche priesters, daar hij vóòr zijn achttiende jaar aan niets anders dacht, dan om ook geestelijke te worden. Hij bezocht het kleine seminarie te Roermond, studeerde te Rolduc, en zou ook aan het Bisschoppelijk college te Roermond gestudeerd hebben, toen hij zich bewust werd, dat zijne roeping elders lag. Juist daarom was hij uitmuntend in staat voortreffelijke schilderingen te geven uit het leven van seminaristen en jonge aankomende priesters.

In Daniël wordt het leven in het seminarie te Rolduc allervoortreffelijkst gegeven. Heel het eerste derde deel van den roman werd daaraan gewijd. Later treden kapelaans en pastoors op van allerlei soort en richting, zooals men ze alleen vindt in de romans van Ferdinand Fabre, den voortreffelijken kenner der lagere Fransche geestelijkheid. Het is diep te betreuren voor Seipgens' naam als letterkundig artist, dat hij zijn Daniël niet mocht voltooien. Zijn onderwerp was zeer moeilijk. Zijn held, een aanstaand priester, ontmoet een soort van bohémienne, die zingt, danst, in circussen op de groote trom slaat, en met eene harpspeelster de dorpskermissen bezoekt. Zij draagt den Feeënnaam van Viviane. Ik ben zeker overtuigd, dat Seipgens dezen naam in Limburg heeft aangetroffen, anders zou hij, die zich streng aan de realiteit hield, zijne heldin niet zoo genoemd hebben.

[p. 574]

Seipgens, die zelfs geen landschap durfde schilderen, zoo hij het niet in de natuur gezien had, zou deze heldin niet hebben durven ten tooneele voeren, zoo ze louter uit de fantasie ware voortgekomen. En juist hierin school voor hem het moeielijke van zijn kunstarbeid. Zijne Viviane moest door woeste schoonheid en ruwe deugd den jongen geestelijke bekoren, hem overrompelen met hare kussen, hem verleiden en uit zijn werkkring lokken. Dan zou de tijd komen, dat Viviane moeder moest worden, dan zou Daniël haar trouwen, vervolgd door den haat en den spot zijner dorpsgenooten, en dan eindelijk zou zijn gehuwd leven volgen. Dit was wel het moeilijkst deel van zijn Daniël. Seipgens wilde het langzaam verzinken van den begaafden jonkman in de ellende van het materieele leven schilderen. Aan het slot zou Daniël door krankzinnigheid overmand, de hand slaan aan vrouw en kind, en allen in de brandende woning omkomen.

Juist dit gedeelte heeft de kranke auteur niet kunnen behandelen en voltooien. Een paar vriendenhanden hebben met schroomvallige en eerbiedige zorg even aangetoond, hoe de auteur zou hebben geëindigd. Het is dus niet mogelijk, niet gepast, over den roman als geheel te oordeelen. Seipgens' plan kan misschien wat al te tragisch schijnen. De veelbelovende, de hoogst bekwame Daniël, werd door eene zinnelijke liefde ten gronde gericht - verliest zijn recht priester te worden, verliest zijn deel aan de stoffelijke welvaart zijner geheele familie, verliest moed en levenslust, verliest eindelijk zijn verstand. Dat het zoo met Daniël moest afloopen, wanneer hij in Limburg bleef, en zich waagde aan het hem onbekende boerenbedrijf, schijnt zeer juist gezien. Maar zou Daniël niet beter gedaan hebben, als hij met hulp van vroegere bekenden en zijner familie zich van een klein sommetje had voorzien, en zijn fortuin elders - de Transvaal, Noord-Amerika - had beproefd? Daniël is na zijn val veroordeeld onder te gaan - en Seipgens had hier op gepraeludeerd door hem in den tijd toen hij nog jong en sterk was aan aanvallen van somnambulisme te doen lijden.

In elk geval kan over Daniël, als geheel niet geoordeeld worden. Slechts een groot fragment van dit werk vertoont de hand van den meester. En nogmaals overweldigt mij een gevoel van diepen weemoed - hoe schoon had dit voltooide werk kunnen worden, zoo de kunstenaar het had voleind met het groote talent, dat hij aan de eerste helft besteedde. Van Viviane zou hij stellig meer partij hebben getrokken, dan nu aan het slot. Met des te meer erkentelijkheid behoort thans het goed geslaagde en goed afgewerkte eerste deel te worden gewaardeerd.

Seipgens heeft Limburg, de Limburgsche boeren, het Limburgsche leven nimmer gelukkiger voorgesteld dan in het eerste deel van Daniëi. Hij heeft er niet tegen opgezien het Limburgsche, Duitsch gekleurde, dialekt zoo consequent mogelijk te gebruiken. Zijne voorstelling van de dubbele Limburgsche bruiloft op Traanderhof is een uitnemend brok kunst, dat in gezond realisme met den vermaarden maaltijd bij Gervaise in Zola's Assommoir kan vergeleken worden. Alles is daarbij even zorgvuldig afgewerkt; de rijkdom van détails uit het plattelandsleven is overstelpend groot.

Het begin, - de boer Leonardus Meens zijn Heerzoon afhalend bij het begin der vacantie; de deftige Heerzoon zijne moeder en zusters de hand drukkend op Traanderhof; de bezoeken, die Daniël aan de geestelijken in de buurt brengt; het drinken van een vaatje bier bij Heeroom van Vaestert, die zijn neef is, en daarenboven liefhebbert in kreupelrijmen - alle deze bladzijden zijn van hooge volkomenheid en groote kunstwaarde. De eigenlijke roman begint, als Daniël een vreemd avontuur beleeft. Van Vaestert

[p. 575]

terug wandelend in den maneschijn wordt hij dicht bij de pachthoeve De Holst een luid getier van menschenstemmen gewaar. Boerenknechts en meiden vervolgen een vluchtend vrouwelijk wezen - jong, hulpeloos en slecht gekleed. De vluchtelinge zinkt op hare knieën voor Daniël, en smeekt om zijn bijstand. Dan gaat Seipgens dus voort:

‘Toen Daniël neerzag, staarde hij in een schoon, bleek gelaat met donker oog, dat smeekend tot hem opzag. Plotseling liet haar rechterarm los, zij haalde 't open jak over haar ontblooten boezem, en boog het hoofd over haar naaktheid, dieper tusschen zijne knieën.

‘En nogmaals vroeg hij driftiger:

- ‘Wat wilt geer mit heur? Wat hèèt dat mèèdjen uch gedaan?’

- ‘Da's de heks! Het duvelke! Viviane!’ antwoordde de borst, die haar den knuppel had nagegooid.

- ‘Ze wilt neet biechte, ze wil heure Paosse neet halde!’ riepen mannen en vrouwen door elkander. En toen begon het weer van alle kanten: ‘In 't waoter met de heks! Naor de Pastoor mit het duvelke! Weg met de Walin! Weg met 'et Vifke van de Harfenistin!’

‘Eenigen lachten, anderen sisten en floten, stokken en dorschvlegels gingen omhoog, een paar steenen vlogen door de lucht, de drom drong zich op en kwam naderbij.

- ‘Trök, trök!’ - riep Daniël, terwijl hij den knuppel zwaaide, die hij had opgeraapt, ‘dèè aon heur komt, hèèt met mich te doen... Wèè van uch zonder zunj (zonden) is,' dèè' mag den eersten stein op heur werpe!’

Daniël begrijpt later, dat hij zich dit verwaarloosde wezen moet aantrekken. Viviane treedt op onder de dienstboden van Traarderhof - en leert haar catechismus bij Daniël. Met enkele zeer scherpe omtrekken duidt Seipgens de ontkiemende liefde aan bij Viviane. Hij zegt treffend en oprecht:

‘Hij was schoon in de volle kracht der jeugd, met zijn verheven gestalte, zijn gebiedenden blik, zijn verontwaardigd gelaat. Er ging iets groots, iets edels van hem uit. Plotseling had haar heele wezen, haar heele lichaam getrild, ze had eene gewaarwording in haar ziel voelen ontstaan, waarover ze tevens gejubeld en gebloosd had, haar vurig bloed had ziedend door hare aderen gestroomd, haar geest was als dronken, als bedwelmend geworden, maar klaar en duidelijk had ze begrepen, had ze geweten, dat dat manlijk wezen haar manlijk wezen moest zijn, dat ze hem moest liefhebben, omknellen en bezitten!’

En dan komt het oogenblik, dat Viviane haar leven aan Daniël verteld. Ze had hare moeder op elfjarigen leeftijd verloren. Ze woonde met deze te Chaudfontaine - ‘une belle petite maison dans un jardin’ - ze waren rijk, hadden kostbare meubels. Als er heeren bij haar moeder kwamen, moest ze weg. Een van dezen, die er zeer donker uitzag - ‘belle barbe noire, oeil noir...’ scheen haar vader te zijn. Bij den dood harer moeder werd alles haar ontnomen - alles voor schulden verkocht. Viviane kwam bij een oom, die landbouwer was, maar die haar niet wllde aannemen. Een ander oom uit Roermond was veel vriendelijker. Deze nam haar mee. Hij bezat een klein carroussel, en trok er mee naar de naburige kermissen. Het duurde niet lang. Drie jaren later stierf de tante, en werd het carroussel verkocht. Haar oom ging in een groot kermisspel dienen - zij ging mee, vijftien jaar oud. Men had haar den eierdans geleerd, ze was als somnambule opgetreden. Zestien jaar oud, stond ze in een bont costuum op de galerij vóór de tent, en sloeg de groote trom. Maar ze kon er niet blijven. De directeur en haar oom maakten het haar al te lastig. Ze vluchtte en ontmoette de harpspeelster. Deze zeide: ‘Tu n'es pas capable de travailler comme une rosse, ma mignonne! tu n'es pas faite pour ça-mais

[p. 576]

tu connais la danse aux aeufs et je t'apprendrai à chanter - viens avec moi!

Zoo ging Viviane voort te leven met forains en accrobaten, want ook de harpspeelster bezocht de kermissen. Ze heeft van allerlei beleedigingen ondervonden, doch ze zegt ten slotte: ‘Mer ich durf eederein nog geröst in de ouge zeen!’

Zeer in de verte worden we hier herinnerd aan de zwerftochten van Nelly en haar grootvader onder het Engelsche kermisvolk. Mocht men aanvankelijk denken, dat Viviane eene schepping der stoutste verdichting zou zijn, later blijkt het overtuigend, dat ze geheel en al uit het Limburgsche leven getreden, en door den kunstenaar scherp bestudeerd is. Het eigenlijke psychologische moment voor Daniël komt, als hij op zijn lievelingsplek in het woud slapende door Viviane's kussen wordt gewekt.

Daniël heeft hevigen weerstand geboden, hij heeft met mannenmoed gestreden - maar bij die overrompeling bezweek hij, om door deze enkele daad zijn geheele toekomst te verwoesten, juist op den dag, dat een kleêrmaker uit Sittard kwam, om hem de maat te nemen voor eene lange priesterjas. Intusschen schuift Seipgens hier de uitvoerige schildering in van de dubbele bruiloft op den Traarderhof. Hier zijn alleruitnemenste beelden uit het Limburgsche boerenleven. Zie hier het beeld van eene der bruiden met hare zuster.

‘De beide meisjes werden eerst met een oogenblik van stille bewondering ontvangen. Aller oogen waren op hen gevestigd. Het blanke gelaat van Trinette met de bruine oogen en de goudroode haren, straalde van opgetogenheid, die haar een glimlach om de lippen tooverde. De dikke zijde van haar zwart bruiloftskleed stond stijf in de plooien en ruischte om haar heen, haar hoofdtooi van donkerbruine en blauwe bloemen - half boerenmuts en half steedsche hoed, een uitvindsel der Sittardsche modiste - deed het weelderig haar eerst goed uitkomen; een lange doek van molliger zijde, met franjes omzoomd daalde over haar rug, op de borst droeg ze aan een gouden kettinkje een sierlijke schuifplaat en een kruis van goud.

Hanneke was eveneens in 't zwart met grijs hoofddeksel en roode bloemen en een bonten omslagdoek. Ook zij glimlachte van opgetogenheid. en haar “fransch oogje,” dat schuchter rond vloog, was bekoorlijker dan ooit.’

Hoe jammer, dat de hand, die zoo scherp en zoo meesterlijk teekende, zoo vroeg moest verstijven. Maar wij, die zijne kunstwerken genoten en waardeerden, wij zullen zijn naam in eere houden, zoolang en zooveel als onze krachten het toelaten.

T.B.