Elsevier's Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 7

[p. 546]

De omwenteling te 's-Gravenhage, in november 1813.
Door L. Wichers.
(Slot).

Falck nam onmiddellijk het woord, sprak over den geest in de hoofdstad en verklaarde, wijzende op de samenstelling van het nieuwe Amsterdamsche Tusschenbestuur, dat een vergadering, samengesteld als deze, geen algemeene medewerking zou vinden. Daartoe moest een gemengde vergadering bijeengeroepen worden. Geen uitsluiting van de Regenten na 1795. Geen partijschappen meer. Oranjeklanten en Patriotten moesten broederlijk de handen ineenslaan om het vaderland te redden.

De aanwezigen juichten zijn voorstel toe. Het vond te gereeder ingang bij die ‘sukkels’ - gelijk Falck de vergaderde Oud-Regenten noemde - omdat het tot uitstel leidde, en uitstel door velen gewenscht werd^*).

Er werd nu besloten:

1^o. een tweede bijeenkomst te houden op Zaterdag den 20^sten November, te 10 uur, daar Falck den 19^den niet tegenwoordig kon zijn;

2^o. dat daarin zouden opgenomen worden notabele ingezetenen zonder onderscheid, zijnde alle partijschappen vergeten en vergeven;

3^o. dat op de aanstaande bijeenkomst een Commissie van Werkzaamheid benoemd zou worden;

4^o. dat die werkzaamheid zou bestaan in het handhaven der rust, die verstoord is geworden door het vertrek der autoriteiten;

5^o. dat verbanning van alle partijschappen als grondbeginsel zou gehuldigd worden.

De vergadering ging uiteen zonder dat Van Hogendorp zijn ontwerp voor de Provisioneele Regeering met memorie van toelichting ter tafel had kunnen brengen.

Dat het resultaat dezer eerste vergadering zijn uitwerking op de bevolking niet miste is te begrijpen. De volksvreugde verminderde en maakte plaats voor bezorgdheid. Men vroeg of er wel een lastgeving van den Prins van Oranje bestond in wiens naam alles geschiedde. Er werd gemompeld van onvoorzichtigheid, van het blootstellen van het land aan groote onheilen; men protesteerde zelfs tegen de daden door de Hoofden der Oranjepartij op eigen gezag ondernomen.

*) De heer Van Stralen o.a. adviseerde om Van Hogendorp's en Van der Duijn's voorstellen commissoriaal te maken.

[p. 547]

Die gedrukte stemming verergerde nog door de berichten dat de Russische en Pruisische voorhoeden hun marsch gestaakt hadden en op nadere bevelen wachtten. Bij velen begon de moed reeds te zakken en de hoop op een krachtig Algemeen Bestuur, dat tot een spoedige verlossing zou leiden, te verminderen.

Gelukkig herleefde die hoop den volgenden dag door een publicatie van den Provisioneelen Gouverneur, waarbij aan alle burgers de dank gebracht werd voor den betoonden ijver tot instandhouding der goede orde, en dat de redding van het vaderland buiten allen twijfel was door de nadering der Machten van de Geallieerden^*). Tevens had de Gouverneur op dienzelfden morgen van den 19^den November de Nationale garde en de Rustbewaarders onder de wapens doen komen om hun dank te zeggen voor hun bewezen diensten. Zij, die door hun eed nog aan het Fransche gouvernement gebonden waren, werden daarvan ontslagen, en door hen een nieuwe eed van trouw aan Z.H. den Prins van Oranje in handen van den Gouverneur afgelegd.

Niet weinig werd de moed verlevendigd door de terugkomst der 300 Etrangers, die, tot het Fransche garnizoen behoorende, den vorigen dag de stad hadden verlaten.

Te Krimpen aangekomen, waren zij 's nachts met hun officieren en met medeneming hunner wapens, bagage en de beide paarden van den Generaal, gedeserteerd, na de beide veldstukken vernageld en in de rivier geworpen te hebben. Zij boden thans hun diensten den Gouverneur Van Stirum aan, wien deze versterking op dat oogenblik niet onverschillig was.

De Graaf van Stirum steeds onvermoeid om alles aan te wenden hetgeen de algemeene zaak bevorderlijk kon zijn, ontbood den 20^sten November den Kolonel Tullingh en overhandigde hem een proclamatie^†), welke behelsde dat, aangezien de ingezetenen van 's-Gravenhage en in 't bijzonder de Nationale garde zooveel blijken van oprechte vaderlandsliefde gegeven hadden, het gemelde korps voortaan den naam Oranjegarde zou dragen en dat het voor de getrouwe handhaving der openbare rust van het uiterste belang was dit korps voltalliger te maken, waarom alle welgezinde ingezetenen, die tot aanvulling genegen waren, naar den Kolonel Tullingh verwezen werden. De Kolonel gelastte den Kapitein Van Heijnsbergen om aan het hoofd van een detachement deze proclamatie af te kondigen. Verder liet hij overal aanplakken dat op den Schuttersdoelen, in het Boterhuis en in het Magazijn op den Fluweelen Burgwal commissiën aanwezig zouden zijn om hen, die zich tot vrijwillige dienstneming aangaven, in te schrijven.

Met groote geestdrift werd aan deze oproeping gevolg gegeven, waarbij de Heeren D.W.A. Patijn en J.J. Patijn - later Kolonel en Majoor der Schutterij - vrijwillig aanboden zich op de aangewezen plaatsen met de inschrijving te belasten.

Intusschen hadden ook Gijsbert Karel en zijn vertrouwden niet stil gezeten.

*) Bijlage 16.

†) Bijlage 17.

[p. 548]

Den 19^den November^*) zonden zij de Heeren J. Fagel en H. Baron De Perponcher naar Londen met een missive voor den Prins van Oranje, waarin Z.D.H. in kennis werd gesteld met den heerschenden geest en den toestand hier te lande en uitgenoodigd zoodra mogelijk over te komen. Beide gezanten hadden tevens de opdracht den Prins van Oranje en den Prins-Regent van Engeland volledige opening te doen van den stand van zaken.

Daar men niet zeker wist of de Prins zich te Londen dan wel in het hoofdkwartier der bondgenooten bevond, werd de Kapitein G.F. Wauthier met eene missive^†) van denzelfden inhoud naar Frankfort gezonden (21 Nov.)

Den 23^sten te Münster aangekomen, waar zich de voorhoede der Pruisen onder den Generaal Von Bülow bevond, deed deze Generaal, na door Wauthier van de gebeurtenissen in Holland te zijn ingelicht, eene legerafdeeling onder den Generaal Oppen naar den IJsel oprukken en den 25^sten Doesburg bezetten.

Den 26^sten November te Frankfort aangekomen, overhandigde Wauthier den voor den Prins bestemden brief aan den Generaal Von Gagern, die als gezant van Z.D.H. zich in het hoofdkwartier der bondgenooten bevond, om met de Vorsten in den geest van den Prins en van het Britsche gouvernement te onderhandelen.

Een levendige briefwisseling werd bovendien gevoerd tusschen Van Hogendorp en Van der Hoop te Amsterdam, waarbij de eerste den laatste verzocht toch verder te gaan dan enkel de rust te bewaren en alle pogingen in het werk te stellen de Voorloopige Regeering van Amsterdam over te halen zich in naam van den Prins van Oranje te scharen aan de zijde van het te vestigen Algemeen Bestuur.

Zaterdag den 20^sten November kwam de tweede - de Groote Vergadering zooals zij ter onderscheiding van de eerste genoemd wordt - te 10 uur 's morgens bijeen.

Het aantal leden was aanzienlijker dan men zich had voorgesteld, doch de omstandigheden, waaronder men vergaderde, waren alles behalve gunstig.

Dienzelfden morgen had de Secretaris-Generaal der prefektuur: Caan een schrijven van De Stassart uit Gorkum ontvangen, waarbij deze dreigde met de keizerlijke wraak en met den aantocht van een groot leger^§).

De inhoud van dien brief was niet zonder invloed op de houding der vergadering.

Falck, die in deze bijeenkomst het woord zou voeren, had zich tot groot leedwezen van Gijsbert Karel schriftelijk verontschuldigd^**).

Fannius Scholten uit Amsterdam had daarop het woord genomen en betoogd dat, nu de opstand geschied, de regeering verdreven, het garnizoen weggejaagd

*) Dienzelfden dag verscheen tot groote blijdschap der Hagenaars No. 1 der Haagsche Courant, zonder naam van drukker en uitgever, waarin toen het zooveel opgang gemaakt hebbende stuk: Oranje boven! enz. voorkwam. Een paar dagen later verscheen de courant met den titel 's-Gravenhaagsche Courant en met de namen des drukkers en uitgevers, aldus: Gedrukt bij G. Vosmaer en P.F. Gosse en uitgegeven bij B. Scheurleer Jz. in de Veenestraat.

†) Bijlage 18.

§) Bijlage 19.

**) Bijlage 20.

[p. 549]

was, er geen vergiffenis te wachten was en de zaak derhalve doorgezet moest worden.

Maar zijn woorden vonden evenmin ingang als die van Van Hogendorp. Wederom ontbrak het den vergaderden aan moed. De meesten vonden het ongeraden om den nog altijd nabijzijnden en veel sterkeren vijand buiten noodzaak te tergen, men wilde de zaak nog uitstellen; zelfs Repelaer las een conciliatoir voor dat een federatieve rustbewaring behelsde. Men achtte de noodzakelijkheid om partij te kiezen dringender dan ooit door het juist ingekomen schrijven van den Prefekt, die een weg tot terugkeer openstelde en vergetelheid van het gebeurde beloofde aan elk, die dien weg wilde inslaan, doch daarentegen met de strengste straffen dreigde, indien men van die gelegenheid geen gebruik maakte.

Na met het grootste geduld allen aangehoord te hebben, verzocht Van Hogendorp hen, die met hem de zaak wilden doorzetten, hem in de naaste kamer te volgen. Slechts weinigen hadden daartoe den moed; verscheidene leden dropen stil af en gingen naar huis.

Daar verschijnt eensklaps de Graaf Van Stirum, die de vergadering niet had bijgewoond, doch intusschen een onderhoud had gehad met den Kolonel Tullingh. Niet onkundig van den afloop der vergadering van den 19^den November en getuige van de groote ontevredenheid en moedeloosheid van het volk wegens het niet voldoen aan de belofte in de proclamatie van den Gouverneur om aanstonds een Provisioneele Regeering in 't leven te roepen, had Tullingh zich met eenige officieren naar de woning van den Graaf Van Stirum begeven om met den ernst van het oogenblik krachtig aan te dringen op de voldoening der in de proclamatie gedane belofte.

Van Stirum antwoordde dat de oude staatsleden juist vergaderd waren ten huize van den heer Van Hogendorp met het doel het Algemeen Bestuur te proclameeren, maar dat hij zich bereid verklaarde derwaarts te gaan om de vergaderden met het verlangen van de officieren dor Oranjegarde in kennis te stellen, hun tevens verzoekende de mededeeling van het resultaat der vergadering in zijn woning te willen afwachten.

Zoo verscheen Van Stirum te midden van de enkele staatsleden, die Van Hogendorp in een zijvertrek hadden gevolgd en van wie men dus mocht verwachten dat zij de zaak van den opstand wilden doorzetten. De Graaf deelde hun den wensch van den Kolonel Tullingh en zijn officieren mede, wees op den krachtigen steun van de geheel gewapende nationale (Oranje) garde, van de teruggekomen Etrangers en van de gewapende Rustbewaarders, en eischte, ter bezwering van de steeds toenemende ontevredenheid der bevolking, de instelling van het Algemeen Bestuur.

Toen daarop de heer 's Jacob van Rotterdam als zijn meening uitsprak dat alleen heil te verwachten was van een bewapening der geheele natie, verklaarde Van Stirum op hoogen toon: ‘als heden het Algemeen Bestuur niet wordt geproclameerd, zal ik morgen een Militair Bestuur instellen.’

Deze mannelijke taal deed de wijfelaars verstommen en de vergadering verlaten.

[p. 550]

Angst en vrees voor een mogelijken terugkeer der Franschen deed de meeste leden besluiten zich aan een verdere deelneming der revolutie te onttrekken, terwijl velen ‘onder het voorwendsel van commissiën, in pinkjes naar Engeland gingen’^*).

Van allen verlaten, bleven Van Hogendorp, Van der Duijn en Van Stirum bijeen. Dit edele driemanschap, zich krachtig gevoelende door den steun van den Kolonel Tullingh, had den moed de schoone taak, die zij op zich hadden genomen, tot een zegenrijk einde te brengen. Gevolg willende geven aan de door de natie tot hen gerichte oproeping, besloten zij den volgenden morgen - 21 Nov. - de afkondiging te doen van de instelling van het Algemeen

‘dat er een algemeen verlangen bestond naar de instelling van een Algemeen Tusschenbestuur.’

*) Tot deze ‘velen’ behoorden ook Ocker Repelaer en F.C. de Jonge, die de eerste oproeping der Oud-Regenten voor de bijeenkomst van 18 November mede hadden onderteekend.
Bij een door mij gehouden onderzoek van het familiearchief van Jhr. Mr. O.J.A. Repelaer van Driel te 's-Gravenhage, welk onderzoek mij op de meest welwillende wijze werd toegestaan, kwam mij een memorie van Ocker Repelaer van 22 November in handen, inhoudende een voorgenomen bezoek en mededeeling aan Van Hogendorp van zijn voornemen naar Engeland te gaan om bij den Prins van Oranje op een spoedige overkomst aan te dringen. De heer Repelaer wist dat de heeren J. Fagel en de Perponcher reeds den 19den November met dezelfde opdracht naar Londen vertrokken waren en, ongaarne tot de zoogenaamde ‘bangen’ willende behooren, die, bevreesd voor de terugkomst der Franschen, hun toevlucht tot de Scheveningsche pinkjes namen, tracht hij zich zoo goed mogelijk tegenover zijn bondgenooten te verontschuldigen. Deze memorie en het daarbij behoorende relaas van zijn onderhoud met den Prins achtte ik te curieus en te belangrijk om niet afzonderlijk achter de bijlagen te vermelden.

[p. 551]

Bestuur. Van Hogendorp verklaarde dien morgen te 9 uur ‘gereed te zullen zijn, als Van Stirum en zijne officieren hem wilden oproepen’, terwijl hij Van der Duijn verzocht dien dag naar Amsterdam te vertrekken om het Provisioneel Bestuur aldaar over te halen een voorbeeld te stellen door eene spoedige erkenning van het Algemeen Landsbestuur.

Van Stirum spoedde zich daarop naar zijn woning om de daar wachtende officieren de mislukking der Groote Vergadering mede te deelen. Hij noodigde hen verder uit tot een samenkomst te zijnen huize voor den volgenden morgen 9 uur, ten einde gezamenlijk van den heer Van Hogendorp de instelling te eischen van de beloofde Provisioneele landsregeering.

Zondag - 21 Nov. - begaf men zich op het bepaalde uur naar de bekende woning op den Kneuterdijk, waar zich tevens de Generaals Sweerts de Landas en De Jonge^*), alsmede de heer Canneman bevonden. Binnentredende,

defileerde met muziek aan het hoofd voorbij de woning van G.K. v. Hogendorp.

vroeg de waardige Van Hogendorp den Kolonel Tullingh: ‘welke belangen hem bewogen hadden hem te komen bezoeken?’

De Kolonel antwoordde: ‘dat er een algemeen verlangen bestond naar de instelling van een Algemeen Tusschenbestuur.’

Daarop las Van Hogendorp de proclamatie^†) voor, waarbij hij en Van

*) De Majoor De Jonge was tot Generaal aangesteld.
Van Hogendorp zegt in zijn Gedenkschriften 4e deel dat ook Changuion en E. van der Hoeven bij deze bijeenkomst waren. Tullingh maakt echter in zijn Manuscript van deze beide heeren geen melding.

†) Bijlage 21. Uit den datum der proclamatie blijkt dat deze den vorigen dag is geschreven. Door Gijsbert Karel gesteld, moest zij dienen voor de Groote Vergadering. Wegens het resultaat dezer vergadering bleef de proclamatie ongeteekend. Van der Duijn, volkomen op de hoogte wat den 21sten zou geschieden, voorzag reeds den 20sten de proclamatie met zijne handteekening daar hij den 21sten te Amsterdam moest zijn.

[p. 552]

der Duijn van Maasdam zich aan het hoofd stelden van het Algemeen Bestuur der vereenigde Nederlanden. Plechtig verklaarde hij: ‘het te zullen handhaven tot tijd en wijlen de te verwachten aankomst van Zijn Hoogheid, de Prins van Oranje, een einde aan hun angstig verlangen en waarlijk hachelijken toestand zou gemaakt hebben’.

De Gouverneur Van Limburg Stirum gelastte daarna den Kolonel Tullingh de Oranjegarde onder de wapens te doen komen, defileerde met muziek aan het hoofd voorbij de woning van Gijsbert Karel van Hogendorp en proclameerde, onder het uitbundig gejuich der menigte, op de voornaamste plaatsen der stad de instelling van het Algemeen Bestuur.

Zoo was dan de omwenteling een voldongen feit. Een voorloopig Algemeen Bestuur der Vereenigde Nederlanden had het Fransche Generaal-Gouvernement vervangen. De door Van Hogendorp en Van der Duijn geteekende proclamatie verkondde de Nederlandsche natie haar verlossing van het Fransche juk en schonk den verbonden Vorsten aan den Rijn den moed en het vertrouwen hun zegetocht tot Parijs voort te zetten. De door Van Hogendorp in het geheim gelegde en ontstoken mijn had het linker bastion van Frankrijks oostelijke defensielinie doen springen, en daardoor een wijde bres gevormd, waardoor de Gealliëerden tevens van het Noorden Frankrijk konden binnendringen.

In die bange dagen van angstige spanning en onzekerheid, waarin de ingezetenen van den Haag verkeerden, zoo door de voortdurende bedreiging van de nog sterke Fransche garnizoenen te Gorkum, Utrecht en Naarden, welke elk oogenblik het oproerige 's-Gravenhage hetzelfde lot konden doen ondergaan als Hamburg^*), als door de schriftelijke bedreiging van den Prefekt De Stassart uit Gorkum, welke de Groote Vergadering der Oud-Regenten deed verloopen en menigen flauwhartige verhuizen naar Scheveningen, om bij de nadering der Franschen zee te kunnen kiezen op de gereed liggende Scheveningsche pinken, - in die dagen, waarin het wel scheen of op den voorvaderlijken moed en volharding niet meer te rekenen viel en elk opgewekt leven, alle veerkracht door den overheerschenden druk van vele jaren was verdwenen, treden de drie historische personen, die Neerland's vrijheid deden herleven, schitterender dan ooit op den voorgrond. Vol bewondering en ontzag zijn wij voor een Gijsbert Karel van Hogendorp en een Frans Adam Baron Van der Duijn van Maasdam, die alleen den verheven moed bezaten hun namen te stellen onder het stuk, waarin zij het Fransche bestuur vervallen verklaarden, durfden te gewagen van de terugkomst van den Prins van Oranje en waardoor zij zich aangaven als de hoofden van tien opstand tegen het wettige Fransche gezag. Trotsch zijn wij te kunnen wijzen op een man als Leopold Graaf van Limburg Stirum, die de daad voegde bij het woord der beide eerste Vaderlanders en het stoute stuk vol voerde met volle krijgsmuziek en ontplooide oranjevaandels aan het hoofd der met de oranje-cocarde

*) Hamburg had te vroeg het Fransche juk afgeschud en was voor deze daad gestraft met moord en plundering.

[p. 553]

versierde gewapende burgerwacht langs de straten en pleinen van het jubelende 's-Gravenhage te trekken en de instelling van het Algemeen Bestuur te proclameeren.

Maar, gedachtig aan het ‘eere wien eere toekomt’, past het ons tevens onze hooge vereering en onze dankbare hulde te brengen aan den man, die, zich steeds bescheiden op den achtergrond houdende, evenzeer zijn leven waagde voor de goede zaak en met groot beleid en kalme volharding Van Hogendorp het welslagen zijner revolutionaire plannen mogelijk maakte. De steun van Tullingh's gewapende Nationale Garde gaf kracht en beteekenis aan de door Van Hogendorp gestelde proclamatie.

Mr. J.G. van Oldenbarneveld, genaamd Witte Tullingh.

Waar in onze vaderlandsche geschiedboeken terecht met zooveel lof gewaagd wordt van den moed, de zelfopoffering en de vaderlandsliefde van G.K. van Hogendorp, F.A. Baron van der Duijn van Maasdam en L. Graaf van Limburg Stirum, dient mede gewezen te worden op dezelfde schoone deugden van den Kolonel der Haagsche Nationale Garde, Mr. J.G. van Oldebarneveld gen^d. Witte Tullingh.