Elsevier's Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 7

[p. 477]

Nederlandsche Verzen en Nederlandsch Proza.

XI.
Van Koetsveld's Werken. Romantische Schetsen. Novellen en Fantasiën. Goedkoope uitgave van Gebr. E. & M. Cohen, Arnhem - Nijmegen. 1 afl. 1897.

Toen Cornelis Eliza van Koetsveld het tijdelijke zegende, heeft men in de studeercel van Elsevier's Maandschrift gepoogd zijn letterkundigen arbeid te waardeeren (November 1893). Het bleek toen, dat Koetsveld's groote verdiensten en kleine zwakheden uit dezelfde bron sproten. Hij was geen kunstenaar uit de behoefte om iets moois in het leven te roepen - hij werd kunstenaar, ten einde hij de vrucht zijner scherpe waarnemingen in boeienden vorm aan het publiek bekend te maken, om er nut mee te stichten. Hij bleef vóór alles dominé en philantroop. Zijn kunstwerk moest er onder lijden. Gebrek aan smaak, aan artistieken zin, ontsiert zijne Schetsen - maar zijn scherpe blik op menschen en zaken maakt veel goed.

En nu komt eene goedkoope editie, die een kompleten Koetsveld - als letterkundig auteur - voor f 7.50 aanbiedt. Dit schijnt zoo kwaad niet gezien, omdat in 1864 Busken Huet terecht heeft gezegd: ‘Sedert ruim twintig jaren worden twee boeken in ons vaderland, twee Hollandsche boeken, meer gekocht en vlijtiger gelezen dan de vele andere werken van smaak te zamen, en van één dier twee is de heer Koetsveld de schrijver.’ Het is mogelijk, dat iemand beweert, hoe er van 1864 tot 1897 wel eens eene verandering in den letterkundigen smaak zou kunnen ontstaan zijn. Hier zou kunnen geantwoord worden, dat de Pastory van Mastland in 1874 haar zevenden, in 1884 haar achtsten en in 1891 haar negenden druk beleefde. Daarenboven Van Koetsveld toonde zich in sommige schilderingen zoo uitstekend naturalist, dat men enkele zijner bladzijden met Flaubert en Zola heeft kunnen vergelijken. Hij heeft de Nederlandsche achterbuurten (Ware armen 1847), de afgelegenste dorpen (Schijn bedriegt 1863), zelfs de keeten der Polderjongens (1868) zoo scherp bekeken, dat zijne kunstscheppingen nog in lang niet vergeten zullen worden.

Calypso, door Fiore della Neve. 's Gravenhage, Loman & Funke (zonder jaartal, 1897).

Er worden zeer vele boeken in Nederland geschreven, waardoor het mogelijk schijnt, dat niet allen onmiddellijk in het oog vallen, dat sommigen te snel worden verdrongen door later gekomenen. Daarenboven het odium litterarium heeft in de laatste lustra dezer eeuw zich even fel doen gevoelen als weleer het odium theologicum - kan er zelfs zonder eenige vrees de plaats van innemen. Onze boeken worden niet meer beoordeeld naar den inhoud, maar naar den naam van den schrijver op den omslag. De letterkundige critiek kan hier en daar in Nederland inslapen op haar hoogen zetel, evenals in het tijdvak van den Raad van Beroerten kan zij, gelijk Hessels uit den slaap gewekt, bij het zien van den naam des schrijvers eenvoudig: ‘Ad patibulum!’ roepen.

Na de lezing van Fiore della Neve's Calypso scheen het mij vreemd, dat van dezen schrijver en van dit zijn kunstwerk nog maar weinig melding werd gemaakt. Misschien ligt de schuld eenigszins aan de manier, waarop de titel is aangegeven. Het boek heet Calypso, maar bevat nog drie novellen: Jeanne, Jeannette en Jeanneton, De Colibri-armband en Herberts Menu's.

[p. 478]

Deze vier verhalen zijn elk op zich zelf belangrijk. Calypso is evenwel de eerste novelle, en geeft daarom den titel aan het boek. Wat hiervan zij, de auteur dezer vier novellen heeft uitstekend werk geleverd. Telkens weet hij beslag te leggen op de levendigste aandacht zijner lezers, telkens bereidt zijn artistieke smaak in de schildering der accessoires ons aangename verrassingen. En juist daarom schijnt het mij noodzakelijk wat uitvoeriger van deze vier novellen te spreken.

Calypso verplaatst naar de wereld der kunstenaars. De hoofdpersoon is een schilder Hans Heribert, die trouwt met Suze Kortenaal, de dochter van een rijk geworden koopman in manufacturen. Deze houdt zich voor een Macaenas, en koopt werken van jonge aankomende schilders. De schilder is een droomer, maar een oprecht en eerlijk karakter. Suze munt uit door verstandige en ernstige levensopvatting - zij heeft den schilder lief met heel haar hart, en besluit hem door hare liefde gelukkig te maken. Het bijzondere in dezen schilder is, dat hij een groote verwachting heeft van de toekomst. Hij zegt: ‘Ik geloof, dat ik bestemd ben om een Fee, een Calypso, een Märchen, een Viviane, een Sfinx te maken, die de schilderij van de toekomst zal zijn! Ik zoek... ik zoek... ik heb nog niet het model gevonden, dat ik droom!’ De schilder Hans Heribert behoort tot een club jonge artisten, die zich de Botticelli-club noemt, en gevormd wordt door louter onbekende, maar luid schreeuwende genieën.

Deze club komt ten huize van den rijken ex-koopman Kortenaal, en draagt veel bij, om de bruidsdagen van Hans en Suze op te vroolijken. Daarbij is aanwezig eene gast, mevrouw Eva Parlson, eene mooie weduwe, die met de jonge schilders op zeer vrijmoedige wijze omgaat. Na het huwelijk blijft de schilder altijd zoeken naar het schilderij der toekomst - eene vrouwenfiguur, liefst Calypso genoemd. Hij heeft daarvoor een sterk didactisch mythologisch plan. Hij zegt met Botticelli-pedanterie: ‘Wat ik in Calypso schilderen wil, is de dochter van Atlas, de vrouw, die Ulysses zeven jaar wist gevangen te houden. Met die zeven jaar is bedoeld de wintertijd van zeven maanden; met Ulysses is bedoeld de zon. Calypso is dus de duistere, geheimzinnige, onheilspellende godheid, die de zon gedurende den winter in haar grot opsluit en hem niet weg laat gaan. Hiertoe behoort wel wat verleidingskunst, maar ook vooral imposantheid. Zij boeit hem door liefelijkheid, maar meer door geweld. Daarom heb ik mijn model zoo moeielijk kunnen vinden onder al de academie-meisjes; ze zijn te vulgair.’

Misschien zit deze geleerdheid den schilder wel wat in den weg. Na zijn huwelijk blijft hij zoeken - en komt niet tot een resultaat. ‘Mijne Calypso lijkt altoos te veel op mijn lief vrouwtje; - die zit haar in den weg.’ Voor een jong getrouwd man is dit woord zeer zelfzuchtig en onheusch, zoodat Suze er bitter door wordt gekrenkt. De schilder meent nu, dat de eenzaamheid hem baten zal, en vestigt zich in eene afgelegen villa op de Veluwe. Hij schildert nu zonder model, zooals de groote meesters, Henner of Puvis de Chavannes, doen. Het jonge vrouwtje leeft eenzaam.

De schilder wenscht, dat zij logées vrage. Als zoodanig verschijnt nu de coquette mevrouw Parlson. En nu komt wat de auteur al deed vermoeden - mevrouw Parlson zal model worden voor Calypso. Suze heeft het zelve geraden, en meent daarmee afstand te hebben gedaan van haar levensgeluk. Wanhopend wendt ze voor naar hare familie te moeten reizen, omdat haar vader ongesteld is. Ze wil als eene heldin van Ibsen een eind aan haar leven maken, om haar man gelukkig te doen worden.

Suze behoefde eigenlijk het voorbeeld van Ibsen niet te kiezen - Georges Sand

[p. 479]

had in Jacques voor zestig jaar al geheel hetzelfde gedaan. Jacques maakt een eind aan zijn leven, opdat zijne vrouw met den man moge blijven leven, dien zij meer lief heeft dan hem. Gelukkig volgt Fiore della Neve noch George Sand noch Ibsen. Suze komt onderweg tot betere inzichten, keert naar huis terug, en verbergt zich, eenigszins romantisch, in een torenkamertje, dat aan het atelier paalt. Zoo is zij tegenwoordig bij de zitting, als mevrouw Parlson voor Calypso poseert. En juist nu blijkt de doortrapte koketterij van deze dame, die, als ze bemerkt, dat al hare verleidingskunsten bij dezen braven Hendrik niet baten, hem met verwijtingen en beleedigingen overstelpt, en met haar peignoir om de ooren slaat. Natuurlijk geeft de schilder nu zijn Calypso op - en keert tot verstandiger arbeid terug.

Het Calypso-idee is al meer voorgekomen in de letterkundige kunst - en dit strekt in geenen deele tot verwijt aan Fiore della Neve. Gelijke stof kan door verschillende kunstenaars op geheel verschillende wijze worden behandeld. Honoré de Balzac schreef in 1831 eene novelle: Le Chef d'Oeuvre. De handeling werd geplaatst in het atelier van den schilder Pourbus in 1612. Er verschijnt een kunstbroeder, Frenhofer, leerling van Jean de Maubeuge. Frenhofer heeft een meesterstuk geschilderd, dat hij niemand wil laten zien, alleen Nicolaas Poussin, die zijne minnares Gilette beweegt voor Frenhofer te poseeren, ziet het meesterstuk, dat uit een verward gesmeer van verven bestaat.

Geheel dezelfde stof behandelde Zola in L'Oeuvre, wanneer hij Claude Lantier een stuk laat schilderen, dat hem nooit voldoet, en dat hij telkens van nieuws begint, waarvoor zijne ongelukkige en geduldige vrouw steeds moet poseeren. Dat bij het poseeren ook eene liefdesbetrekking tusschen schilder en model kan ontstaan, is eene stof, die menigmaal door kunstenaars is behandeld. Zóó mevrouw Bosboom-Toussaint in haar Graaf Pepoli, wanneer zij het atelier van den ernstigen beeldhouwer Minganti teekent, zóó de auteur der Bredero's, wanneer Hildegond Adriaansdr. poseert voor Francesco Badens. Fiore della Neve heeft aan dit motief eene nieuwe kleur gegeven, door de schildering der schildersvrouw en hare angsten voor de zwakheid van haar man. Deze auteur denkt niets gunstig over de trouw der mannen. Hij zegt: ‘mannen laten zich zoo influenceeren, zoodra ze werkelijk overbluft zijn door het uiterlijk.’ Elders heet het: dat Suze vreest voor Hans, ‘die toch een man was, dus zwak en zinnelijk.’ Het is waarlijk of Mina Kruseman deze woorden aan den auteur van Calypso heeft ingefluisterd.

Niet minder boeiend is de novelle Jeanne, Jeannette en Jeanneton. 't Is de geschiedenis van drie vriendinnen, die elkaar in een klein stedeke gekend hebben gedurende hare jeugd, die trouwen, en naar Amsterdam gaan wonen. De eerste is de dochter van den Burgemeester Porus, die met een aanzienlijk Amsterdamsch beursman, aanstaand aandeelhouder in een der groote firma's, trouwt. Zij verschijnt maar weinig ten tooneele, des te meer haar man, die een gewetenloos vrouwenbederver is. De tweede is de dochter van een klerk bij den ontvanger van registratie; zij huwt met een goedig kruienier uit Amsterdam, die veel geld verdient, een advertentie om te trouwen schrijft, en later blijkt aanleg tot chronische dronkenschap te hebben. Deze beide personen komen telkens terug, omdat zij omgaan met de derde vriendin, Jeanneton, die een eenvoudig, maar degelijk onderwijzer trouwt.

Jeanne heet nu mevrouw van Elvenhorst, en woont in een elegant huis op de Leidschegracht, Jeannette op de Prinsengracht bij den Jordaan, Jeannetton in de Marnixstraat. De handeling ontstaat

[p. 480]

door eene kleine karakterfeil van de laatste, die de heldin van het verhaal is - zucht naar opschik. Jeannetton, die eigenlijk Madelon heet, blijft dikwijls voor de winkelramen van Hirsch staan, en bekijkt met begeerige oogen de schatten. Zij ontmoet den Don Juan van Elvenhorst in den winkel van Hirsch, waar zij eene kleinigheid koopt voor een kostuum op een bal masqué te dragen. Zij heeft eene uitnoodiging van Jeannette en haar rijken man, den kruienier. De schoolmeester wil zijne vrouw dat genoegen niet onthouden, hoewel zijne kleine wedde geen enkele weelde-uitgaaf toelaat. Door dit bal wordt Madelon voor goed genezen van hare ijdelheid, en breekt zij tevens de zeer gevaarlijke kennismaking met Van Elvenhorst af. Op het bal gedraagt de kruienier zich uiterst onbehoorlijk, daar hij, geheel beschonken, met geweld uit de zaal verwijderd wordt. Madelon wordt door Van Elvenhorst lastig gevallen, maar gelukkig van hem bevrijd door een wezen, welks kostuum genoeg verraadt, wie ze is.

Zeer opmerkelijk is in deze verdienstelijk geschreven novelle de kennis, die de auteur ten toon spreidt, in alles wat het kostuum der dames betreft. In den loop van het verhaal staat Madelon voor de ramen van Hirsch te kijken. De auteur zegt: ‘Er lagen nu baltoiletten, lange slepen van rozenkleurig bengaline met draperieën van witte kant en bosjes lichtgekleurde viooltjes er over heen gestrooid, rose gebrocheerde zijde, witte éolienne, satijnen strepen op gazen grond, bouquetten van chrysanthemums en orchideeën....’ De dames zullen zeker de wetenschap van den auteur bewonderen, en de heeren zullen zich herinneren, dat niemand minder dan Zola eene dergelijke kennis van het vrouwentoilet heeft geopenbaard in Au bonheur des dames.

Op eene andere plaats geeft hij een staaltje van zijne kennis, als hij Madelon-Jeannetton doet mijmeren over haar kostuum voor het gemaskerd bal. ‘Zij dacht aan haar moeder's modetijdschriften, in gedachten doorbladerd, aan een Pierrette van wit satijn, wit zijden masker, wit satijnen steek met wit dons of witten marabourand, lange witte linten van den eenen schouder golvend, lange zwarte handschoenen en zwarte kousen.... van een almée, crême-gaas, met goud gestreept, vol rinkelende munten, met rood fluweelen kapje en lange vlechten.... aan eene Ophelia in vers-d'eau-tulle met rosmarijn, madelieven en viooltjes.... Zij dacht aan een Juliette, sleepkleed van vieux-rose fluweel met zilver geborduurd, den sluier en de lange page-mouwen van rose tulle met zilver franje, een Florentijnsch kapje van violet fluweel met pareltjes op de donkere hairen, die in het midden gescheiden, aan beide zijden in lange golven naar achteren vallen en een gouden voorhoofdband boven de donkere wenkbrauwen; zij zag in de verbeelding de massa's kostbare stoffen vóór zich, om een vrouw van Rubens een Diane de Poitiers, een Venetiaansche Renaissance uit samen te stellen; het gebrocheerd satijn met zijne schelle lichtkanten, het fluweel met ingewerkte bouquetten, het lichte, glanzige vleiende crèpe de Chine en al wat er bij behoorde... een ware modistenroes, door eene ijdele vrouw genoten.’

Nog meer heerlijkheden volgen. De auteur heeft een zeer knap gebruik gemaakt van zijne kostuum-studiën. Zijne novellen zijn doorgaande boeiend. Ik geloof echter niet, dat het correct is te spreken van fanfaron du vice, maar dat men zegt fanfaron de vice. Een klein beetje critiek mocht niet ontbreken.

T.B.