Elsevier's Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 7

[p. 473]

Uit de studeercel.

Te Lund in Zweden is een boek verschenen, dat naar het mij voorkomt, de aandacht in Nederland behoort te trekken. De titel luidt: Sveriges Litterära Förbindelser med Holland. Särdeles under 1600-talet af E. Wrangel, Lund, 1897. E. Malmströms Boktryckeri. (Zwedens letterkundige betrekkingen met Holland, inzonderheid sedert 1600).

De hoogleeraar E. Wrangel heeft in een zeer uitgebreid boek van meer dan 200 groot-kwarto bladzijden een uitmuntend historisch overzicht gegeven van Hollands invloed op de beschaving en de letterkundige kunst in Zweden. Het uitstekende van dit werk schijnt, dat alles bijna geheel nieuw is. Verscheidene Nederlanders, die gedurende de XVII en XVIII eeuw in Zweden hebben vertoefd als geleerden, kooplui, industriëelen, staatslieden of kunstenaars in den tijd van Gustaf Adolf en de Koningin Christina, treden uit de vergetelheid te voorschijn. De invloed onzer Latijnsche auteurs en dichters: Erasmus, Barlaeus, Grotius, Heinsius, Vossius, wordt zeer uitvoerig en grondig behandeld. Van de Nederlandsche auteurs wordt vooral op den invloed van Cats gewezen. Het boek vloeit over van wetenswaardige en verrassende feiten. Het zou voor het grootste deel der Nederlandsche lezers zeker aangenaam zijn, zoo er spoedig eene vertaling verscheen, eene onderneming, die zeker in ruimen kring bijval zou winnen.

Prof. E. Wrangel heeft zijn boek in tien hoofdstukken gesplitst, die allen belangrijk zijn. In het eerste geeft hij ‘Inledning: Sveriges yttre förbindelser med Holland. Det nederländska inflytandet på Sveriges handel, industri, bildande konst.’ (‘Zwedens vroegste betrekkingen met Holland. De Nederlandsche invloed op Zwedens handel, industrie en beeldende kunst.’). In dit hoofdstuk (blz. 1-24) geeft de auteur een overzicht van Zwedens politieke betrekkingen met Holland sedert 1600; over de Zweedsche regimenten, die in den dienst der Staten traden; over den invloed onzer Republiek op Zwedens scheepvaart en handel; over de Nederlanders, die zich in Zweden vestigden; over Hollandsche ingenieurs, die in Zweden groote industriëele werken ondernamen; over den Hollandschen invloed op Zweedsche schoone kunsten. Hij toont aan, hoe Vlaamsche goudsmeden bloeiden onder de regeering van Johan III, hoe Nederlandsche architecten als Dominicus Verwilt onder Erik XIV aan het slot te Kalmar bouwden; hoe er tal van Hollandsche en Vlaamsche schilderijen door Zweedsche koningen en edelen gekocht werden.

Het tweede hoofdstuk handelt over: Sveriges litterära förbindelser med Holland under Gustaf Adolfs' regering (bl. 24-48) (Zweden's letterkundige betrekkingen met Holland onder Gustaf Adolf's regeering). Hier wijst de auteur inzonderheid op de Zweden, die in Holland kwamen studeeren. Hij schildert den opbloei der Leidsche Hoogeschool, en maakt melding van de voornaamste hoogleeraren aldaar uit het tijdvak van Gustaf Adolf. Hij wijdt zijne aandacht aan den bekenden professor Daniel Heinsius en zijne verhouding tot Zweden. Daarna wordt het Synodus-Nationael te Dordrecht en de rol van Hugo Grotius beschreven. Eindelijk worden de Zweden genoemd die tijdens Gustaf Adolf te Leiden studeerden: Carl Baner, Gustaf Horn, Sten Bielke, C.G.W. Wrangel, Joh. Oxenstierna, Joh. Matthiae en Lars Fornelius. Het derde hoofdstuk

[p. 474]

heet: Svenskarnes studier i Groningen och Franeker (Zweedsche studenten te Groningen en te Franeker) bl. 49-59, en het vierde: Svenskarne i Amsterdam bl. 60-82. In dit hoofdstuk wijdt Prof. Wrangel zijne aandacht vooral aan Vossius en Barlaeus. Hij herinnert aan de betrekking der Zweedsche familie Skyttes tot de doorluchtige Schole van Amsterdam. Drie zonen van Johan Skyttes, en een broerszoon, Lars, studeerden te Amsterdam. Hij beschrijft het bezoek van Axel Oxenstierna te Amsterdam en de betrekkingen van Barlaeus met de familie Oxenstierna.

In het vijfde hoofdstuk gaat hij voort met: Svenskarnes studier i Leiden under drottning Christina's tid (Zweden, studeerende te Leiden, in Koningin Christina's tijd) bl. 83-99. Hij wijst op de hooge beteekenis van Leiden's Universiteit voor de Zweedsche beschaving. Hij spreekt over Leidsche hoogleeraren, als Salmasius en Boxhornius, over het Leidsche studentenleven en de Luthersche kerk te Leiden. Hij vermeld verschillende Zweden, die te Leiden als student ingeschreven zijn geweest, als Johan Jespersson Kruus, Gabriel Oxenstierna, J. Forthelius en E. Figrelius. Hij wijst er verder op, dat Daniel Heinsius gedurende Christina's regeeringstijd de voornaamste hoogleeraar in staatsrecht en geschiedenis was. (‘Den främste läraren i politic och historia var fortfarande under Christina's hela regeringstid Dan. Heinsius’).

Het zesde hoofdstuk is vooral zeer belangrijk, omdat het over Koningin Christina's hof en de uit Holland geroepen geleerden handelt. (Drottning Christinas hof och de från Holland inkallade lärde). Vrij uitvoerig wordt beschreven de hofhouding der letterlievende Koningin Christina, die onzen Joost van den Vondel een gouden keten vereerde. Er wordt op gewezen, dat Cartesius uit Holland naar Stockholm kwam, dat Salmasius en Isaac Vossius aan Christina's hof leefden, maar, dat Salmasius, strijdende met Vossius, naar Holland terugkeerde; dat Nicolaas Heinsius de sekretaris van Christina werd voor de Latijnsche brieven en tevens Latijnsch hofdichter; dat Joh. Wullenius en H. Conring lijfartsen waren van Koningin Christina.

Wij vernemen van Prof. Wrangel, dat Joh. Wullenius was ‘en holländare från Amsterdam’. Hij toont aan, dat Wullenius te Leiden in de medicijnen gestudeerd heeft. In 1628 en 1629 werd deze te Leiden ingeschreven als: ‘Jo. Wullen, Amstelodam’ en als: ‘Jo a Wullen, Amstelodam’. Er bestaan verschillende Latijnsche brieven van Nic. Heinsius aan Wullenius. In 1652 schrijft Heinsius aan Bourdelot te Stockholm: ‘Salveas Wullenium’. Toen kwam Nic. Heinsius te Stockholm in betrekking tot eene dochter of eene zuster (‘dotter eller syster?’) van den lijfarts Wullenius, genaamd Margaretha Wullen. Weldra komt in een brief van Heinsius omstreeks 1653 de uitdrukking: ‘de list en godvergeten bedrog van Margr. Wullen’.

Uit deze feiten blijkt het, dat er in de geschiedenis onzer Letterkunde eene merkwaardige vergissing is begaan. Men heeft den romanschrijver Dr. Nicolaas Heinsius Jun. eene Zweedsche moeder gegeven, en aan zijn vader Nicolaas een wild huwelijk met Margaretha Wullen, de dochter van een Zweedsch Luthersch predikant, toegedicht.

[p. 475]

In 1870 gaf Dr. J. van Vloten eene Bloemlezing uit de Nederlandsche Prozaschrijvers der zeventiende eeuw, en voor het eerst schonk deze eene plaats aan Dr. Nicolaas Heinsius Jun. en aan zijn roman Vermakelijken Avanturier. Zeer welkom was voor velen de kennismaking met dezen snaakschen verteller. In een kort biographisch overzicht over Heinsius' leven verhaalde Van Vloten, dat Heinsius' vader te Stockholm kennis maakte met zekere Margareta Wullen, dat uit een ‘wild’ huwelijk met deze dochter van een Luthersch predikant de romanschrijver geboren was.

Men heeft Van Vloten op zijn woord geloofd - ik deed er zelf aan mede - daar het onderzoek naar deze gewaande Zweedsche Phryne bijkans on mogelijk scheen. Nu evenwel bewijst ons Prof. Wrangel uit Lund, dat deze Margareta Wullen eene Hollandsche was, dochter of zuster van Dr. Johannes Wullenius, een Amsterdammer, lijfarts van Christina van Zweden. Prof. Wrangel heeft volkomen gelijk, als hij zegt: ‘Denna “zweedsche Phryne” var dock rätteligen holländska.’ Ze was eene echte Hollandsche van afkomst, misschien niet van inborst.

Al het zonderlinge in de geschiedenis van den ouderen Nicolaas Heinsius en Margareta Wullen is nu op te lossen. Hij kwam met haar in kennis sedert 1645 te Stockholm, omdat haar vader of broeder, zijn vriend, aan 't hof leefde van Christina. Zij volgde Heinsius naar Holland in 1648, en schonk in Den Haag het leven aan haar oudsten zoon Daniel in 1650, terwijl aldaar in 1655 ook haar tweede zoon, de latere romanschrijver, geboren werd. Het is zeker, dat de ouders niet met elkaar in den echt verbonden waren. In 1657, toen Heinsius Secretaris van Amsterdam was, begon Izaac Vossius, zoon van den beroemden Gerard Vossius, hem in zijne brieven de oogen te openen, en te verklaren, dat de dochter of zuster van Doctor Joh. Wullenius, een uiterst zedeloos leven had geleid. Dit was te Stockholm en te Amsterdam bekend. De oudere Nicolaas Heinsius had haar geene trouwbelofte gedaan, en wilde haar nu aan haar lot overlaten, doch Margareta deed hem een proces wegens verbreking van huwelijksbelofte aan, die zij uit brieven van Heinsius meende te kunnen bewijzen. Dit proces werd door haar te Amsterdam gewonnen, eene uitkomst, die door eene Zweedsche vrouw, onbekend met onze taal, zoo licht niet zou verkregen zijn. Heinsius schreef hare overwinning toe aan hare intriges met een Schepen van Amsterdam, en kwam in appel bij den Hove van Holland. In Den Haag bleek op nieuw de listige overredingskracht dezer vrouw, daar zij allerlei exceptiën wist op te werpen - hetgeen gemakkelijker van eene Hollandsche dan van eene Zweedsche vrouw in haar toestand kon verwacht worden. Eindelijk werd Heinsius door de Staten als gezant naar Zweden gezonden, en werd het proces in zijne afwezigheid door de erotische intriges van Margareta Wullen ten haren voordeele beslist.

De studie van Prof. Wrangel noopt ons dus de zaak uit een geheel ander standpunt te beschouwen. Daarenboven wordt het nu duidelijker, waarom de romanschrijver Heinsius zulk een voortreffelijken Nederlandschen stijl schreef, ondanks een lang verblijf in Duitschland. Als zijne moeder eene Zweedsche ware geweest, zou dit wonder onverklaarbaar gebleven zijn.

[p. 476]

Het is niet mogelijk in een beknopt bestek aan te toonen hoeveel winst de historische wetenschap met dit Zweedsche geschrift heeft gemaakt. Om de degelijkheid van Prof. Wrangel's studie te staven, behoort nog melding gemaakt te worden van het tiende hoofdstuk, getiteld: Den nederländska skönlitteraturen och dess inverkan på den svenska. (De Nederlandsche schoone Letteren en hare inwerking op de Zweedsche). In de door Nederlanders geschreven beknopte schetsen eener geschiedenis onzer letteren komen herhaaldelijk vele misstellingen; - bij dezen Zweed is bijna geene enkele aanmerking te maken.

Hij geeft een overzicht over onze letterkundige geschiedenis, om te staven, dat Hollandsche dichters belangrijken invloed oefenden op de Zweedsche - dat Zweedsche auteurs als Lucidor en Keder Cats hebben vertaald, dat Zweden verplichtingen heeft zoowel aan de Nederlanders, die Latijn, als aan de Nederlanders, die hunne moedertaal schreven.

Prof. Wrangel begint met Hendrik van Veldeke, en wijst maar even op de vertaalde Frankische, Britsche, Classieke en Oostersche epische verhalen. Met oordeel wordt gewag gemaakt van Maerlant, Hein van Aken en Dirc Potter van der Loo, die staven, dat men in Nederland een open oog had voor de letterkundige gebeurtenissen in den vreemde. Van de latere lyrische litteratuur prijst hij aan als ‘speciellt nederländska’ de ‘gauzenzangen’ (door een drukfout van Geuzenzangen), waarvan de meeste ontstonden gedurende de worsteling met de Spaansche overmacht (‘som tillkommo under stridîgheterna med dat spanska öfverväldet.’)

In het Renaissance-tijdvak prijst hij Erasmus, en vermeldt eene Zweedsche vertaling van zijn Laus Stultitia, onder den titel Dumhetens beröm uit de 18^de eeuw. Zij, die in het Latijn schrijven, staan hoog bij den Zweedschen hoogleeraar aangeschreven. Maar ook de nationale auteurs worden geroemd, Marnix vooral. Coornhert mag eigenlijk niet met den naam van Montaignes afterföljare (navolger van Montaigne) worden aangeduid, omdat bij de punten van overeenstemming tusschen deze beiden, ook zeer groot verschil kan worden waargenomen. Bij Roemer's ‘emblemverser’ herinnert Prof Wrangel aan den grooten opgang door zinnebeelden en minnebeelden in Nederland gemaakt tijdens de 16^de eeuw.

Bij Hooft wordt terecht in 't licht gesteld, dat hij na zijne reizen zich zeer goed op de hoogte toonde der Fransche en Italiaansche letteren. Het blijkt, dat de Zweedsche hoogleeraar zelf tevens zeer goed op de hoogte is van de nieuwste berichten, daar hij Hooft's Granida geschreven acht: ‘i Guarinis och Tassos stil samt med intryck från Sidney's Arcadia.’ Dat de stof van de Granida verwant is aan eene episode van Sidney's Arcadia is eerst in de laatste jaren gebleken. Bredero's sterfjaar is niet 1622, maar 1618. Dat maakt evenwel niets uit. In het algemeen geeft dit hoofdstuk de resultaten van eene ernstige studie onzer letterkundige geschiedenis met zooveel nauwkeurigheid, dat sommige handboeken van Nederlanders er ver bij achter staan. Prof. Wrangel heeft aanspraak op Nederlandsche erkentelijkheid, daar hij voor heel Scandinavië den lof onzer voorouders gesproken heeft.

T.B.