Elsevier's Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 7

[p. 93]

Nederlandsche Verzen en Nederlandsch Proza.

VII.
Verzamelde Romantische Werken van M.T.H. Perelaer, Gep. Hoofdofficier van het Nederl. Ind. Leger. Nieuwe goedkoope, naar tijdsorde gerangschikte uitgave, bezorgd door den schrijver. Amsterdam, Uitgevers-Maatschappij ‘Elsevier’, (zonder jaartal, 1897). 1. aflevering.

Zeer welkom zal velen het bericht zijn, dat de verzamelde romantische werken van Majoor Perelaer in eene goedkoope uitgaaf zullen verschijnen. De Nederlandsche Letteren van deze eeuw bieden een niet onaanzienlijken voorraad kunstwerken, geschreven door Nederlanders, die de groote reis naar de Oost ondernamen, en bezield door de schoonheid van het onvergetelijke Insulinde naar de pen grepen, om te getuigen van de wonderen, die ze aanschouwden. Het is zeer in het oog valland, dat vooral in deze eeuw het getal dier getuigenissen voortdurend toeneemt. Ook in de beide vorige eeuwen, toen de Kaap, Ceylon en Insulinde te zaam onder het gezag der Oost-Indische Compagnie stonden, zagen vele duizenden Nederlanders dezelfde indrukwekkende tropische natuur, maar weinigen spraken er van in hunne schriften.

In de zeventiende eeuw hebben de goedgeloovige Valentijn en de deftige Rumphius het een en ander wetenswaardigs verteld omtrent Batavia en Ambon; in de achttiende begon Haafner met groote geestdrift van Ceylon en Java te getuigen, en in het begin onzer eeuw onderscheidden zich P. van Woensel en Ritter door reisverhaal en novelle. De eigenlijke Nederlandsche Oost-Indische Letteren beginnen na 1850. De Baron van Höevell was de eerste met zijne reisschetsen, de kapitein Weitzel schilderde het leven te Batavia, de majoor Van Rees het lot van den Oost-Indischen officier, en weldra maakte de Max Havelaar een allerongemeensten opgang in Nederland. Na 1860 is het getal van Oost-Indische novellisten steeds stijgend.

Onder dezen neemt de majoor Perelaer met eer zijne plaats in. Hij heeft vrij wat Oost-Indische schetsen voltooid. Zijne voornaamste werken - nu op nieuw uit te geven - zijn de volgende:

Ethnographische Beschrijving der Dajaks (1870).

De Bonische expeditiën. Krijgsgebeurtenissen op Celebes in 1859 en 1860 (1872).

Borneo van Zuid naar Noord. Ethnographische roman (1881).

Uit de Oude Doos: Sprokkelingen over Nederlandsch-Indië (1882).

De spoliatie gepleegd door de Nederlandsch-Indische regeering ten opzichte van het partikulier landbezit op Java (1884).

Een kwart eeuw tusschen de keerkringen. Naar den Equator, met een voorspel: Van pastoor soldaat (1884).

Baboe Dalima. Opium-roman. (1886, tweede druk 1890).

Het Kamerlid Van Berckesteyn (1888).

Van dezen zullen nu de romantische worden bijeenverzameld tot eene populaire editie, en biedt de eerste aflevering de vier eerste vellen van Borneo van Zuid naar Noord, hoewel de titel ontbreekt. Juist dit begin is zeer gelukkig, omdat dit boek zeker het beste werk is van Majoor Perelaer. De verdienste van dezen schrijver is, dat hij licht heeft doen opgaan over het groote Borneo in den wijden kring van lezers, die zeldzaam een oog slaan in wat er op wetenschappelijk gebied over Borneo

[p. 94]

geschreven wordt. Veel vindt men over Borneo in het Tijdschrift voor Nederlandsch Indië, gesticht door Baron van Höevell, in Gerlach's Fastes, in de hoofdwerken van Veth, Pijnappel en de Hollander, maar toch - om eens een afschuwelijken term te gebruiken, die sedert eenigen tijd in de mode kwam - sloeg majoor Perelaer het record met zijn ‘ethnographischen roman.’

Terecht werd indertijd beweerd, dat Borneo van Zuid naar Noord een alleronderhoudendst boek is. Wat de samenstelling betreft, is de auteur met groote eenvoudigheid te werk gegaan. Vier soldaten uit het garnizoen van een Nederlandsch fort, gelegen op een landtong aan de zuidkust van Borneo, ter plaatse waar de kleine Dajak-rivier te-zaam-vloeit met de Kapoeas-Moeroeng, ontvluchten in 1861. Nu wagen zij een tocht door de binnenlanden van Borneo, welken Majoor Perelaer, als een Nederlandsche Jules Verne, met groote geographische en ethnologische kennis, met een zeer achtenswaardig letterkundig talent, vooral uitmuntend in de schildering van tropische planten- en bosschenweelde, beschrijft.

De eenige aanmerking, die met grond kan gemaakt worden, is, dat de vier gevluchte deserteurs gedurende hun tocht zooveel over geographie en geologie spreken, een bezwaar, dat Majoor Perelaer trachtte te ondervangen door twee van dezen Zwitsers te maken: Schlickeisen, zoon van een Pfarrer, en Wienersdorf, zoon van een professor in de natuurkunde. De derde deserteur is een Belg, La Cueille, wiens vader mijnwerker in het steenkolenbekken van Jupille was, hetgeen uitmuntend te pas zou komen, wanneer er gesproken wordt over den mineralogischen rijkdom van Borneo's bodem.

Dan volgt de uiterst welgeslaagde schildering der binnenlanden van Borneo, van het land der koppensnellers, waar geen jonkman der Dajaks eene bruid kan vinden, zoo hij niet een bekwaam aantal, door hem zelf buit gemaakte schedels, aan zijn gordel draagt. De vier deserteurs moesten te midden van deze barbaarsche stammen hunne vlucht voortzetten. Zij beginnen met zich als Dajaks te vermommen. Een, de Belg, kiest de rol van Arabier, omdat zijn uiterlijk, nadat hij zich met boomsap bruin heeft geverfd, daartoe aanleiding geeft. De drie anderen zijn uiterlijk geheel aan Dajaks gelijk. Daarenboven sluiten zich drie echte Dajaks bij hen aan, en spreekt een hunner de landtaal.

Majoor Perelaer verstaat de kunst zijn verhaal al het boeiende van auteurs, als Fenimore Cooper, Gabriel Ferry of Jules Verne, te verleenen. Hij schildert de jacht op een kaaiman en den strijd met een boa constrictor. Telkens komen de vluchtelingen in botsing met Dajaks, maar hunne geweren geven hun de overhand. Ook wil het geluk, dat nog drie Dajaks zich bij hen aansluiten, zoodat zij beter bestand zijn tegen de herhaalde aanvallen. Een zeer dramatisch tooneel wordt te dezer plaatse ingevlochten - de strijd van den Zwitser Wienersdorf met een hoofd der Dajaks, op een vlot in een meer bij hoog opbrandend harsvuur. Gedurig wordt de kleine groep der vluchtelingen uitgebreider, gedurig komen zij grootere gevaren te boven. De auteur heeft, om al de bloedige gevechten met iets vriendelijkers af te wisselen, ook eene Dajaksche schoone geschilderd. Hij noemt haar Hamadoe (honigzoet). Met geestdrift zegt hij van haar:

‘Hamadoe was een heerlijk wezen. Zij kon bogen op een fijn besneden gelaat, waaraan de zachte bronskleur eene groote bekoorlijkheid verleende, met een fraai gevormden neus, die menige Europeesche schoone haar benijd zou hebben; met een mondje, welks zwellende en half geopende lippen aan een pas opengespleten palavrucht (de muskaat in den vorm van eene abrikoos) deden denken, met een paar groote, donkere oogen, die eene zacht kwijnende uitdrukking konden aan-

[p. 95]

nemen, maar waarin ook verterend vuur kon schitteren....’

Daar niet ieder in de gelegenheid was studiën te maken op de Dajaks en hunne vrouwen, is het alleen geoorloofd aan een zwak idealiseeren bij de schildering van zooveel bevalligheden te denken. In elk geval is de herdruk van Perelaer's Borneo van Noord naar Zuid - gevolgd door de overige romantische verhalen - volstrekt geen overbodig werk. Onze litteratuur bezit zeer weinige vertellingen over het leven op Borneo - en deze weinige behooren op hoogen prijs te worden gesteld.

Anemonen door Anemona. Gent, Drukkerij A. Siffer, 1897.

Is Anemona, als de vrouwelijke uitgang a schijnt aan te duiden, eene schrijfster?

De vraag schijnt overbodig, daar toch niemand's kunst mag beoordeeld worden naar geslacht, ouderdom of rang. Er schijnt evenwel grond tot het vermoeden, dat deze Anemonen aangeboden worden door een schrijver. De beoordeeling van deze proza-opstellen is geen verkwikkelijk werk. Het is zoo aangenaam den arbeid van onze Vlaamsche taalbroeders met volle sympathie te begroeten. En ditmaal wordt dit schier onmogelijk door de taal, den stijl, en den inhoud.

De taal is sterk gewestelijk Vlaamsch met bijmenging van allermodernste Noord-Nederlandsche elementen. Het schrijven van een sterk sprekend dialekt is volstrekt niet storend, maar dan worde het zuiver geschreven, zonder vreemde bestanddeelen. Anemona gebruikt de volgende eigenaardige zegswijzen:

‘de twee zusters hadden hem op den nek’ (de twee zusters moesten hem onderhouden.)-

‘Hij maakte er veel, veel verdriet in’ (het deed hem veel verdriet)-

‘een misloopen jongen’ (een mislukte jongen)-

‘zijn kop zot gemaakt (zijn hoofd op hol gebracht)-

‘schreiend en naar ging de stemme’ (schreiend en treurig klonk de stem)-

‘Valerie was niet zoo ongevoelig kunnen zijn’ (Valerie had enz.)

En nu verder zonder vertolking:

‘dat moeder eens bloed gespogen had’-

‘met een dun geplanten blonden baard’-

‘hij wist geen blijf met zijn leege uren’-

‘'t gevang in de Vlaandersche stad’-

‘tot 's noenens werken’-

‘een niets deug’-

‘hij was zoo weinig van zeggen’-

‘hij kocht zijn kosten’-

‘hij had zijn straf uitgedaan’-

‘hij was erg bij drank’-

‘als hij zich dacht beteren’ enz. enz.

Dit alles is geen goed Vlaamsch, geen Nederlandsch, maar meestal vrij onhandig vertaald Fransch.

In de tweede plaats komen neologismen en noviteiten voor, die somtijds geen redelijken zin opleveren. Tot deze rubriek van uitdrukkingen behooren:

‘hij zou weer voortlusteloozen’-

‘de waardkamer’-

‘vader had heur geluk opgeleefd’-

‘altoos op den dompel’-

‘En hij was daar als brieven schreef hij heur toch niet. En niets thuis. Maar slechts had bij in den zin.’-

De grootste taalgeleerde zou dit drietal volzinnen niet kunnen verklaren. Misschien zijn drukfouten hier ingeslopen.

Worts nog:

‘Dat kon heur niet voldoende zijn, dat het ook anderen!’-

‘Zij verstond zich niet aan heur ouders.’-

‘Wat was er dan heur’-

‘hij was plannens.’-

‘Eens had zij gaarne gezien, dat wist hij’-

‘hij voelde zelfverwijt, om zijn onkiesch-zijn’ - enz. enz.

Zijn mooi-zijn, zijn brutaal-zijn, zijn onkiesch-zijn, zijn taal-orchidaeën in moderne Nederlandsche broeikassen gekweekt, die naast Vlaamsche soloecismen als: Op den dompel, eens had zij gaarne

[p. 96]

gezien (lief gehad) een zeer bont contrast vormen.

Wat nu het eigenlijk kunstgehalte der kleine schetsen betreft, door den auteur Anemonen genoemd, men kan er als algemeen kenmerk van zeggen, dat ze zeer nevelachtig zijn met eene overhelling tot pessimisme. De auteur brengt verschillende personen ten tooneele, waarvan voornamelijk blijkt, dat zij Elie, Valerie Cornelie, Marcellien, Max, Ernst, Ursula of Eugeen en Marie heeten. Men verneemt een doopnaam, maar verder hoegenaamd niets van deze menschen, alles trekt in nevelen voorbij. Zoo geeft Anemona eene schets: Bij Jonggehuwden. Hij zegt, dat het tien uren slaat op den dorpstoren, en dat tien uren laat is ‘op den buiten.’ De schrijver treedt in de waardkamer - waar en bij wien wordt niet verklaard- Het is er donker. Hij stoot een stoel omver, en breekt een glas. De jonge echtgenoot onderdrukte een lachje, Honoré de kostganger en notarisklerk schaterde. Wie is die jonge echtgenoot, waar komt hij vandaan met dien Honoré? Zitten ze misschien in de ‘waardkamer?’ In de keuken was het nog donkerder. De schrijver hoort een droef snikken, eene vrouwenstem zegt: ‘Och Valeer, zoo laat. Van waar kom je toch?’

Als men na eenig raden ontdekt, dat de jonge echtgenoot Valeer heet, de schreiende vrouw Mieken, en dat die twee met Mieken in de keuken zitten, begint er eenig licht te ontstaan. De mannen, die Valeer en Honoré heeten, waren samen op reis geweest, en de laatste had inkoopen gedaan: nieuwsbladen, tijdschriften, boekjes, doosjes met ‘opgelegde’ vruchten, visch en kaas. Hij liet er Valeer van proeven - en deze proefde, God was 't mogelijk! terwijl de lieve Mieken te snikken zat. De schrijver wordt er week van, hij wil ook snikken. De jonge echtgenoot verklaart, dat zij te Antwerpen zijn geweest, en dat het niet laat is. Mieken dacht, dat de vrienden naar Cruybeke of Hemixem waren geroeid. Ze was ongerust geweest. Nu neemt de schrijver het woord. Het blijkt, dat hij Leo heet, en dat hij met de beide vrienden naar Antwerpen is gegaan. Hij geeft zich zelf de schuld van het gebeurde, en belooft dat het niet meer voorvallen zal. Valeer vraagt of Léonsken (diminutief van Leo) mag blijven slapen. Mieken begint opnieuw te ‘jammeren,’ dat ze zoo dikwijls alleen zit en zegt, dat zij er ‘liever uittrok’ voor goed. Ze voegt erbij, dat ze alle drie ‘bedronken’ zijn. De jonge man Valeer omhelst nu Mieken, en deze geeft al de schuld aan Honoré,’ die ‘zijne maand getrokken’ en ‘weer lust in alles had.’ Deze neemt de verantwoordelijkheid op zich met een mea culpa.

Is hier geest, fantasie, stijl, gevoel? Ik vrees, dat er niet veel van dit alles in deze schets te ontdekken is. Het faalt den auteur aan eene groote gaaf - hij kan niet vertellen. Men denke dit tooneel verhaald door Virginie Loveling - en hoe onbeduidend het geheele voorval ook wezen moge, er zou gloed, warmte en beeldende kracht in gekomen zijn. Anemona zoekt den bijval der lezers door korte volzinnen met pathos. Het lijden van een schijndoode, die in zijn kist ligt, wordt beschreven op de volgende wijze:

‘En nu had zijn lichaam uitgeleefd.

Maar zijn ziel had niets van het leven gekregen.

Zij was altoos slaaf geweest...

De Heer wekte een stuk van die ziel in dat doode lichaam.

Het gevoel, enkel 't gevoel.

De doode moest voelen zijn straf.

En hij voelde.

Hij voelde de kist toevijzen.

En hij stikte.’

Welwillende Fransche beoordeelaars zeggen wel eens: ‘C'est l'erreur d'un homme de talent, qui aura sa revanche une prochaine fois.’

Ik help het hun zeggen.

T.B.