Elsevier's Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 6

[p. 285]

Nederlandsche Verzen en Nederlandsch Proza.

IX.
H.J. Schimmel, Sinjeur Semeyns, met illustratiën van Charles Rochussen, J. Hoynck van Papendrecht en E. Witkamp. Schiedam, H.A.M. Roelants, 1896. Afleveringen 1 tot 5.

Dat een kunstwerk als Sinjeur Semeyns het tot een vijfden, zeer rijk geïllustreerden, druk zou brengen, ligt aan de schitterende eigenschappen van deze voortreffelijke schepping. Schimmel's omvangrijke roman bezit hooge kunstwaarde, onsterfelijke bladzijden, en maar heel weinig, dat minder geslaagd schijnt. Schimmel heeft zich als historisch romanschrijver de hoogste eischen gesteld. Hij wist zijne geschiedkundige stof zóó ernstig te onderzoeken, dat er voor hem niets onzekers overbleef. Hij heeft het jaar 1672 gekozen, en is overtuigd, dat hij geen enkel dokument uit dit tijdvak ongelezen mag laten, 't zij archiefstukken, handschriften of gedrukte boeken. Hij wil een epos in proza schrijven, dat geheel kan beantwoorden aan de hoogste eischen der historische critiek. Schimmel wil in de eerste plaats het jaar 1672 kennen, zooals de beste wetenschappelijke geschiedschrijver het kent. In de tweede plaats verlangt hij al de bijzonderheden van het sociale leven na te kunnen gaan; adel, patriciërs en burgerij in heel hun stoffelijk en geestelijk leven te volgen, alsof hij een tijdgenoot ware. Hij wil nog meer - hij wil de uitkomsten van zijn onderzoek door zijn scheppenden geest tot een groot kunstwerk verheffen, dat zoowel in de wetenschappelijke als niet wetenschappelijke wereld de algemeene hoogachting zal wegdragen.

En dit is hem - met voorbehoud van kleine uitzonderingen - volkomen gelukt. Er zijn onvergelijke bladzijden in Sinjeur Semeyns. Het ziekbed van Geertruyd van Perseyn in het Amsterdamsche huis op het Damrak, waar het Rozijnvat uithangt, wanneer de Vice-admiraal van Perseyn bij zijne tot den dood toe kranke dochter waakt - is een meesterstuk. Een tweede vormt de schildering van Lodewijk XIV's kamp te Zeist, een derde die van het hoofdkwartier van Willem III te Bodegraven, waar de jonge Stadhouder de beide admiraals De Ruyter en Tromp weet te verzoenen in het belang van het zwaar beproefde vaderland. Hij heeft daarenboven door de creatie van zijn hoofdfiguur, Adam Adriaan van Perseyn, Heer van Arkesteyn, eene buitengemeene dankbaarheid van zijne lezers verdiend. Arkesteyn representeert de klasse der hooghartige Amsterdamsche Regenten. Hij verdraagt het nauwelijks, dat een Oranje aan het hoofd van den Staat komt, maar moet zijn eigen hoofd buigen, wanneer het blijkt, dat zijn zoon uit vuig winstbejag den vijand oorlogsmateriëel verkoopt. Ook in de personen van den tweeden grond: de huismoeder Geerte uit het Rozijnenvat, mejuffrouw van Vosbergen, de fatsoenlijke matrone, al de Fransche heeren en dames: d'Estrades, de hertog de Longueville, de maarschalk de Luxembourg, de beide voorname hetairen: Amande en Chlorinde, toont Schimmel zijn verwonderlijk scherpen blik en vaste hand.

Zoo er iets te laken mocht zijn. wat

[p. 286]

mij betreft, ik zou meenen, dat het gezocht moet worden in de al te groote menigte van tusschenvoorvallen, die den rustigen gang van het epos storen. Schimmel wordt door al te groote degelijkheid soms te lang en te uitvoerig. Zijn eerste deel is bijna een afzonderlijke roman over de familie der Van Linden's, en het leven op het Stichtsche kasteel, den Sligtenhorst. Schimmel rust niet, voordat hij zijne stof volkomen heeft uitgeput, voordat hij alle combinatiën met de door hem gecreëerde personen heeft beproefd.

In de tweede plaats zou er getwijfeld kunnen worden aan den historischen toon der gesprekken, die meestal te geestig zijn voor tijd en plaats. Al de personen spreken onze moderne taal met enkele termen uit de zeventiende eeuw afgewisseld. Het is inderdaad eene zeer moeilijke quaestie, hoe de personen in een historischen roman zullen spreken. Oltmans en mevrouw Bosboom - Toussaint wierpen soms Fransche of Spaansche woorden in de gesprekken, maar hiermee is de moeilijkheid nog niet opgelost. Wanneer men uit brieven, handschriften en archiefstukken de spreektaal eenigszins zou kunnen herstellen, ware het wenschelijk eene poging in die richting te beproeven.

In de derde plaats zou ik minder plaats hebben ingeruimd aan de mystiek, die te voorschijn komt bij het optreden der heks in het eerste deel, van Brechje, de schoolmeestersdochter uit Abcoude, die allerlei vizioenen heeft à la Swedenborg in het tweede deel, en eindelijk van Jonkheer Zweder van Linden, die onder raadselachtige invloeden schijnt te staan. Sedert 1875 - het jaar waarin Sinjeur Semeyns het eerst verscheen - is evenwel de mystiek meer en meer in de mode gekomen, en zal dus menig lezer er een ongemeen behagen in scheppen.

Eindelijk wordt het treffend dramatische element van het kunstwerk somtijds melodramatisch, vooral in de marqué-rollen: Zweder, la Signora Madre, Van den Pauwert en Andries de Leeuw, de duizendkunstenaar-spion. Ondanks deze kleine bezwaren blijft Sinjeur Semeyns een classiek boek, dat eene der hoogste rangen inneemt te midden der tallooze scheppingen van het laatste vierde deel dezer eeuw.

In 1875 verschenen, werd Sinjeur Semeyns in 1878 voor de tweede, in 1883 voor de derde en in 1888 voor de vierde maal herdrukt. Nu komt de vijfde geïllustreerde uitgaaf. Van de twintig afleveringen heb ik vijf ingezien, uitsluitend geïllustreerd door wijlen Charles Rochussen. Gelijk altijd handhaafde deze eminente teekenaar zijn groot talent als illustrator. De meeste illustratiën zijn voortreffelijk. Het is moeilijk aan te wijzen, welke wel het best geslaagd zijn. Onder de eersten trekt de aandacht de twist tusschen Jonker Otto en Jonker Zweder over den hond Borgia; dan een maaltijd op den Sligtenhorst; dan de ontmoeting van Zweder en Geertruid in het bosch; eindelijk de heks en Zweder - allen zeer karakteristiek en uiterst smaakvol. Onder de laatste verluchtingen der beide jongste afleveringen is zeer opmerkelijk de plaat, die de aankomst van den heer van Arkesteyn op den Sligtenhorst te zien geeft, en de kleine schets voorstellende hoe de Signora Madre een aanval poogt te doen op Van Arkesteyn's zwaar gepantserd hart. Zeer mooi is ook het schetsje van Semeyn's ontmoeting met den jongen Stadhouder, de beide ruiters zijn voortreffelijk geslaagd. Niet minder fraai is de optocht met het lijk van Jhr. van Linden - eigenlijk is geen enkele dezer voortreffelijke gereproduceerde teekeningen te laken. En dus werkt alles mee, om een uitnemend letterkundig kunstwerk als pracht-uitgaaf te doen verschijnen - de heldere letterdruk, het glansrijk papier en de schitterende illustraties.

[p. 287]

Het Land der Verbeelding. (en: Op Boveghem) door Virginie Loveling. 's Gravenhage, Loman & Funke (zonder jaartal, 1896).

Virginie Loveling blijft altijd jong, altijd frisch in hare kunst, al moest ik ook op het voorlaatste letterkundig congres te Gent van eene bekoorlijke Amsterdamsche dame vernemen, dat mejuffrouw Loveling tot de ‘oude’ school behoorde. Virginie Loveling bezit in de eerste plaats een geheel persoonlijk talent. Al wat zij schrijft draagt den stempel van hare zeer oorspronkelijke kunst. Moet zij het beeld eener oude vrouw teekenen, dan zegt ze:

‘Tante was eene zeer bejaarde vrouw, welke nooit uitging, nooit eenig handwerk verrichtte en heele dagen in een gemakkelijken leunstoel zat - gewoonlijk met de gerimpelde hand op een witten doek, dien zij van tijd tot tijd over de tafel rondwreef.’

Een grijsaard stelt ze dus voor:

‘Aan den versten hoek van het huis zat een oude man; licht en schaduw speelden door de magere bladeren van eenen appelaar op zijn kalen schedel. Hij hield met de twee handen een boek op zijne knieën open; zijn rug was breed en gansch gekromd. Hij las luid of liever hij spelde, want de syllaben kwamen een voor een toonloos met gelijke tusschen-ruimten uit zijnen mond.’

Zie hier hoe de teleurstelling van jonge meisjes geschilderd wordt, die naar de stad trokken om de kermis te zien:

‘Zij waren veel te vroeg in de stad. Eerst naar de mis en dan naar het Fooreplein; er was nog bijna niemand. De barakken met dierentemmers en wilde mannen en monsterachtige schepsels er op geschilderd, schenen verlaten en waren nog allen toe. De morgenwind blies onder de grauwe zeilen, voor de kramen met lekkergoed gespannen. Useken was dubbel teleurgesteld. Ook de overigen vermaakten zich niet.’

En eindelijk, zie hier de schilderij van de kermis:

‘Het wemelde van menschen op het Fooreplein; men kon er noch over noch door; oorverdoovende muziek weêrklonk; heesche hansworsten schreeuwden de omstanders toe; kleine, bleeke kinderen met dunne beentjes en rozekleurig, spannend breiwerk (tricot) aan, en vergulde bandjes op het hoofd, werden uitgestald om het publiek te lokken; vrouwen, kortgerokt, met gespierde, bloote armen, met fluweelen keurslijven vol klatergoud, sloegen op de trommen, dansten of beantwoordden de kluchten van eenen harlekijn. Het stof vloog in wolken op.’

In ieder dezer miniatuurtjes is dezelfde smaakvolle hand te waardeeren. Virginie Loveling verstaat de kunst, om met een uiterst fijn trekje een geheel beeld leven en kleur te geven. Zij ziet alles, de kleinste bijzonderheden, ook de kleinste aandoening der gemoederen, de lichte ontroering, die meestal de hoogste vreugde of de grievendste smart omsluiert.

De novelle: Het land der verbeelding geeft de uiterst eenvoudige geschiedenis van een dorpsmeisje, Ursula, in de wandeling Useken, die meende, dat zij de liefde van den knappen horlogemaker Servaas gewonnen had, maar bitter bedrogen werd. De teleurstelling van het arme, met eene al te rijke fantazie bedeelde Useken is wonderfraai uitgedrukt. Ze staat ieder morgen tusschen kwart voor negen en negen uur voor het raam om den postbode te bespieden. Maar er komen geen brieven van Servaas. Toch komt zijn portret, zonder brief - eindelijk komt hij zelf, Fransch sprekend, en verklarend, dat hij met eene rijke weduwe wil trouwen, die heel oud moet zijn, om haar spoedig kwijt te raken.

Geheel verpletterd zinkt Useken ineen. Ze geeft het op, alle hoop is verloren - zij kwijnt langzaam weg. Ze had te veel aan de voorstelling harer fantazie geloofd en daarom was alles anders uitgekomen,

[p. 288]

dan zij gedacht had. De dorpstafereelen bij haar uiteinde en begrafenis zweemen hier en daar naar de begrafenis van Koetsveld's Pastory van Mastland - en muntten uit door ongemeene frissche kleur en gezond realisme.

De tweede nouvelle: Op Boveghem staat als kunstgeheel boven de eerste. Het onderwerp is treffender, de behandeling geheel gelijk, met geheel hetzelfde talent. De baron Samien de Solingen van Boveghem bezit een kasteel, dat hij nooit bezoekt, maar door trouwe dienaars doet bewaken. Daar de waarde dezer uitgestrekte bezitting evenwel langzaam achteruitgaat, besluit de baron een ‘hofbouwkundig’ ingenieur, Romuul de Somme, als ‘bijzonder toeziener’ naar Boveghem te zenden, met het ontslag van den ouden concierge Ignatius Cocquijt.

Zoodra de jonge ingenieur in de benedenkeuken van het kasteel verschijnt, ontmoet hij eene familie, die hem de grootste belangstelling inboezemt: twee jonge meisjes, een grootvader en eene grootmoeder.

Er heerscht zooveel bekoorlijke eenvoud van spreken en handelen bij deze landelijke familie, dat Romuul de Somme van geen ontslag durft spreken. Alleraardigst is vooral de groep der oude grootmoeder, die altijd met een kooitje, waarin een goudvink op en neer springt, bij zich, aan denzelfden kant van de tafel zit. Het vogeltje is van haar overleden kleinzoon, die het beestje deuntjes heeft leeren fluiten. De ingenieur kan er niet toe besluiten deze brave lieden uit het kasteel te verjagen.

Er is iets zeer idyllisch in de schildering van dit vervallen kasteel, van die eenvoudige, achtingswaardige familie, die voortdurend op het punt staat uit hare oude, geliefde woning verdreven te worden. Het is eenigszins onverklaarbaar, dat de jonge ingenieur zich niet schriftelijk tot den baron de Solingen wendt, met verzoek de familie van den concierge op het kasteel te doen blijven. Ware dit geschiedt, dan zou de baron oogenblikkelijk gunstig hebben beslist, als uit het slot blijkt, maar dan ware de novelle ook plotseling afgebroken geworden.

Nu volgt nog de allerliefste schildering van een feestavond op het kasteel - op Zaterdag 8 December, Onze Lieve Vrouwe-Onbevlekte-Ontvangenis. Het geheele gezelschap is aanwezig, de ingenieur wordt als gast op wafels onthaald, er wordt een partijtje whist gespeeld, en eindelijk muziek gemaakt, waarbij het goudvinkje plotseling zijn

‘Ou peut-on être mieux’

laat hooren. Dan moet ieder zingen, ook de bejaarde grootvader en grootmoeder. Virginie Loveling heeft de grootmoeder een allermerkwaardigst oud-Vlaamsch lied op de lippen gelegd, beginnende met

‘Isabelle, myn dochterken
Waer hebde gy leeren naaien?
- Te Gent al by myn moeie,
Hoe leed, hoe leider is my!’

eindigend met het verplicht melancholisch slot:

‘Isabelle, myn dochterken
Wat gunt gy aan u zelven?
- Een spaetje om my te delven,
Hoe leed, hoe leider is 't my!’

Het slot, wanneer de familie Cocquijt van het kasteel wordt gejaagd, de wijze, waarop de ingenieur het hart van eene der kleindochters wint, en waarop allen weer naar Boveghem terugkeeren, schijnt mij wat vulgair - maar het grootste deel dezer novelle is meesterlijk.

T.B.