Elsevier's Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 6

[p. 184]

Uit mijn studeercel.

I.

Plus ça change, plus ça reste la même chose!

Met dit spreekwoord kenmerkt de geleerde Eduard Engel, die zoo menig grondig artikel schreef voor het Zeitschrift für neufranzösische Sprache und Litteratur, de jongste Fransche lyriek, die door den dood van Paul Verlaine op nieuw ter sprake wordt gebracht. De pers heeft zich veel met deze jongste richting bezig gehouden, en is niet altijd billijk geweest. Te veel lof of te veel blaam. Het is niet zeer gemakkelijk een oordeel te vellen over de jongste Fransche lyriek. Omstreeks het jaar 1880 meldde zich onverwacht eene groep onbekende dichters aan, die wat hun negatief beginsel betreft, zich kenmerkten als vijanden van het Naturalisme.

Emile Zola heeft dit volkomen goed gevoeld, en zijne meening ronduit gezegd in den Figaro, onder het opschrift: ‘Á la jeunesse’. Hij wenscht met de neo-idealisten niets te maken te hebben. Hij heeft behoefte aan helderheid, zoo als elk normaal letterkundig kunstenaar. De neo-idealisten dwepen met duisternis. Zola is van zuiver Romaanschen bloede, hij kan niets zeggen, veel minder schrijven, dat niet volkomen helder, duidelijk en eenvoudig is. Zijn volzin is doorschijnend als kristal, een kind kan hem begrijpen. Zijn arbeidsveld vindt hij in de moderne maatschappij van ouvriers, boeren, winkeliers, kleine ambtenaren en kleine renteniers. Hij beweegt zich in den ideeëngang van het laatste deel dezer eeuw, wat aangaat de moderne quaestiën van socialen, of wetenschappelijken aard. De wetenschap heeft voor Zola de hoogste opbouwende kracht. De neo-idealisten dompelen zich in de gure en gore wateren van het neo-mysticisme, van het satanisme, van het occultisme.

Emile Zola heeft de nieuwste Fransche lyrische dichters aldus aangesproken: ‘Gaat maar zoo voort! Lelies, meer lelies, waarachtig gij hebt er nog niet genoeg! Handen, armen vol lelies, om er de wereld mee te vergiftigen. En bleeke maagden, maagden, die geheel ziel zijn, en dolen in wouden, smeltend in de armen van haar minnaar, meer, nog meer, tot wij ervan walgen. En symbolen, o, als 't u blieft, symbolen, houdt er niet mede op, maakt ze zonder poozen, al duisterder, al meer ingewikkeld, al onbestemder voor de arme menschen-hersenen. Wat een revanche bereidt ge ons. Indien de leliënoogst, de eenige reden van de hedendaagsche migraine, nog een paar jaar aanhoudt, zal het naturalisme, dat vuile naturalisme, dat gij in den grond hebt gestopt, dicht opschieten, als het zware koren, dat de menschheid voedt.’

De nieuwe Fransche dichters hebben dus als negatief-beginsel het Naturalisme onder den grond gestopt - en de groote meester Zola heeft er hun de waarheid over gezegd.

Maar de neo-idealisten hebben ook hunne zeer positieve beginselen. In de

[p. 185]

eerste plaats gaan ze van de stelling uit: ‘Al wat achter ons ligt, heeft geene waarde, de Litteratuur begint met ons!’ Bij de geringste poging tot nadenken, zal het aan ieder blijken, dat deze stelling alleen een hol gerucht van woorden inhoudt. Het is in niemands macht het verband der historische verschijnselen op te heffen - of zich te onttrekken aan de wet der causaliteit. Het tweede positieve beginsel der neo-idealisten is het hoog ophemelen van hunne personen. ‘Zulk een genie als mijn vriend B. zal de wereld nooit weer aanschouwen’ - zegt A. En B. getuigt gaarne: ‘Mijn vriend A. is grenzeloos en gadeloos geniaal.’

Het is een kluchtig feit, dat wij Nederlanders in 1842, 1843, 1844 iets dergelijks hebben beleefd, toen de conservatieve Braga optrad tegen den romantischen Gids, en Ten Kate in zijn Installatie van een nieuw lid der Gids-redactie, den novitius doet verzekeren:

‘Memet ipsum adorabo,
Vos vestraque... likkabo

Om der wille van het smeer,

Et pro symbolo kiezabo

Lik-je mij, ik lik-je weer!’

Intusschen heeft de groep der neo-idealistische dichters genoeg gerucht gemaakt, en werden ze niet alleen in Frankrijk opgemerkt en nagevolgd, maar ook over de grenzen.

Voor iemand, die nooit iets aan Fransche lyriek gedaan heeft, is het mogelijk deze neo-idealistische revolutie voor iets spiksplinternieuws en oorspronkelijks te houden. Maar zij, die zich herinneren kunnen, hoe in de zestiende eeuw Ronsard met eene nieuwe lyriek begon, hoe de jonge mannen van 1830 tot 1840 aan hunne romantische excentriciteiten een haut gout van nieuwheid wisten te geven, kunnen niet gelooven, dat de neo-idealistische school van 1880 oorspronkelijk en nieuw is.

Zeer juist heeft Eduard Engel aangetoond, dat Malherbe met zijne kunstig geknutselde strofen het Fransche lied voor eeuwen heeft gedood. Met André Chenier en Victor Hugo, met Théophile Gautier en Alfred de Musset herleeft de Fransche lyriek. Maar nog bleef er veel over van de oude gekunsteldheid, en meermalen werd er op gewezen, dat Victor Hugo in het al te dikwerf gebruiken van antithesen veel te veel rhetorisch en veel te weinig poëtisch was.

De neo-idealisten hadden begrepen, dat in dit alles eene verandering moest komen, dat de verzen een muzikaler toon moesten doen hooren, meer muziek, minder rhetoriek. Zij wilden de harde kleuren der Romantiek temperen - en alleen maar zeer zachte, grijsachtige schakeeringen toelaten. Ze wilden de gedachte laten wegschuilen in het duister, en het geluid laten heerschen in volle kracht. Dit alles zou, indien al te ijverige partijgangers niet schromelijk overdreven hadden, zeer zeker niet miskend zijn geworden. Hier was eene letterkundige overtuiging tegenover de lyriek der Romantiek en der Parnassiens, die recht van bestaan had.

[p. 186]

Maar de overdrijving bedierf later zeer veel. De bekende navolger van Verlaine, René Ghill, wilde niet alleen de muziek der woorden, maar ook de kleur der woorden nader wijsgeerig bepalen. Men ging er toe over, aan de vokalen kleuren toe te kennen: A is zwart, E wit, I rood, O blauw en U groen. De verklaring dezer kleurenkeus is mij nimmer onder de oogen gekomen. In den prozaroman der neo-idealisten, inzonderheid in Huysmans' A Rebours, deed men nog eene andere poging. Het geluid der woorden kon met kleuren worden vergeleken, maar ook de aandoeningen van smaak en reuk moesten in gezichts- of geluidsaandoeningen worden omgezet. Des Esseintes, de befaamde held van Huysmans, heeft eene lange reeks van tonnetjes met likeuren naast elkaar gesteld, en terwijl hij uit ieder tonnetje eene teug drinkt komt een geluids-gewaarwording, die aan het een of ander bepaald muziekinstrument herinnert.

Het streven naar muziek en symbolischen tonenrijkdom in de verzen moest natuurlijk leiden tot verwaarloozing van de gedachte, die men wilde uitspreken. Hoe verwarder en zonderlinger het vers er uitzag, hoe kostelijker men het vond. Nu het er niet meer op aankwam, wat men eigenlijk wilde zeggen, werd het mogelijk verzen te schrijven met behulp van rijmwoordenboeken, en met het voorwendsel, dat de schijnbaar geheel onverstaanbare klanken eene zeer diepzinnige symboliek verborgen hielden. Ferdinand Brunetière en Jules Lemaitre hebben bij herhaling getuigd, dat zij met den besten wil van de wereld de verzen van Mallarmé en Verlaine niet kunnen verstaan. Zeer aardig heeft Lemaitre een staaltje gegeven van zijne hoogere exegese in de verklaring van een vers door Mallarmé geschreven in zijne vertaling der gedichten van Edgar Allan Poe. Mallarmé's vers luidt:

Tel qu'en Lui-même enfin l'éternité le change
Le Poète suscite avec un glaive nu
Son siècle épouvanté de n'avoir pas connu
Que la Mort triomphait dans cette voix étrange

Eux comme un vil sursaut d'hydre oyant jadis l'ange
Donner un sens plus pur aux mots de la tribu
Proclamèrent très haut le sortilège bu
Dans le flot sans honneur de quelque noir mélange

Du sol et de la nue hostiles ô grief
Si notre idée avec ne sculpte un bas-relief
Dont la tombe de Poe éblouissante s'orne

Calme bloc ici-bas chu d'un désastre obscur
Que ce granit du moins montre à jamais sa borne
Aux noirs voes du Blasphème épars dans la futur.

[p. 187]

Lemaitre verzekert, dat drie vrienden van den dichter, waaronder Catulle Mendès en Théodore de Wyzewa dit vers hebben verklaard. Dan moet men het ook kunnen verstaan. Dat er geene leesteekens bij gevonden worden, moet niet afschrikken. En dan geeft Lemaitre eene proef van proza-vertaling, zeer ernstig gemeend, alsof hij met een zeer moeilijken Griekschen tekst te doen had. Zijne vertaling luidt:

‘Redevenu vraiment lui-même, tel qu'enfin l'éternité nous le montre, le poète, de l'éclair de son glaive nu, réveille et avertit son siècle, épouvanté de ne s'être pas aperçu que sa voix étrange était la grande voix de la Mort.

La foule, qui d'abord avait sursauté comme une hydre en entendant cet ange donner un sens nouveau et plus pur aux mots du langage vulgaire, proclama très haut que le sortilège qu'il nous jetait, il l'avait puisé dans l'ignoble ivresse des alcools ou des absinthes.

O crime de la terre et du ciel! Si, avec les images qu'il nous a suggérées, nous ne pouvons sculpter un bas-relief dont se pare sa tombe éblouissante,

Que du moins ce granit, calme bloc pareil à l'aérolithe qu'a jeté sur terre quelque désastre mystérieux, marque la borne où les blasphèmes futurs des ennemis du poète viendront briser leur vol noir.’

Jules Lemaitre heeft met deze interpretatie wel een eerediploma van doctor in de letteren verdiend. Er blijft evenwel nog altijd zekere moeielijkheid, om te begrijpen, wat Mallarmé eigenlijk bedoelt met zijne mededeeling, dat Edgar Allan Poe, nu hij ons eindelijk getoond wordt, zoo als hij is, door de Eeuwigheid, met den glans van zijn getrokken zwaard ons verschrikt, omdat we niet bemerkt hebben dat zijne vreemde stem ons de raadselen van den Dood verklaarde.

Wat heeft de dichter Poe eigenlijk met dat zwaard te maken? Zou hij inderdaad ons zoo beangstigen met dat zwaard? En is het inderdaad waar, dat vóór zijn dood niemand de waarde van Poe's gedichten heeft begrepen?

In elk geval - deze vragen onbeantwoord latende - blijkt uit een en ander toch duidelijk, dat de neo-idealisten vrij wat kans hebben op zekere onsterfelijkheid. De moeielijkheid eener interpretatie, gebleken uit den arbeid van een bevoegd geleerde als Jules Lemaitre, zal voor Mallarmé misschien hetzelfde doen, als reeds ten onzent gedaan werd voor onzen geestigen Haagschen dichter Constantin Huygens. Deze had veel plezier in de mysterieuze verzen van Gongora, in de elegante finesses van Marini, en in de wonderspreukige raadseltjes van John Donne. Hij volgde aldat fraai's van tijd tot tijd na - schoon hij in zijne Sneldichten en in zijn Trijntje Cornelis met echt Hollandsche klaarheid zijne gedachten uitsprak, zonder eenige moeite te doen ze te omnevelen met mysterieuze gekunsteldheid.

Toch is Huygens gebleken te zijn een uitmuntend dichter, om onze Nederlandsche jeugd bij het Middelbaar en Hooger Onderwijs bezig te houden. Hij heeft leerstof gegeven. Op deze wijze kan het werk van Stéphane Mallarmé nog nuttig worden voor de geslachten der toekomst. Men zou, bijvoorbeeld, voor het doctoraal examen in de Fransche Letteren - als er zulk een examen

[p. 188]

bestaat - aan de kandidaten kunnen voorleggen: L'Aprèsmidi d'un Faune, waarvan Brunetière gulweg verklaart, niets begrepen te hebben. En zeer aardig is het te weten, dat de dichters, die Mallarmé volgen, juist daarin hun adelbrief erkennen, dat ze niet kunnen worden begrepen. Hierin schuilt juist hunne verdienste - het nieuwe, het ongemeene.

Ongelukkig is het echter, dat, ondanks velerlei kabaal en camaraderie dit alles niet veel meer oplevert dan den korten bloeitijd eener mode. Als de mode der poëtische raadselen in woorden voorbij is - zal er niets meer overblijven dan mist en rook. Voor het oogenblik is diepzinnigheid in de mode. Onbegrijpelijke taal in verzen en proza geldt nu voor diepzinnigheid. Onder de vlag van het symbolisme vaart Onzin opgeruimd voor den wind. Symbolisme is alles wat niet kan verklaard worden - is een reeks woorden, die geen zichtbaar verband vereenigt. De symbolisten hebben zeer goed geprofiteerd van Goethe's leer, waar hij Mephisto laat zeggen tot den Schüler: ‘Im Ganzen - haltet euch an Worte! - Dann geht ihr durch die sichre Pforte - Zum Tempel der Gewissheit ein’! - om, als de Schüler naief opmerkt: ‘Doch ein Begriff muss bei dem Worte sein’, terstond te antwoorden: ‘Schongut! Nur muss man sich nicht allzu ängstlich quälen; - Denn eben wo Begriffe fehlen - Da stellt ein Wort zur rechten Zeit sich ein - Mit Worten lässt sich trefflich streiten, - mit Worten ein System bereiten, - an Worte lässt sich trefflich glauben, - von einem Wort lässt sich kein Jota rauben.’

De neo-idealisten en symbolisten zullen de autoriteit van Goethe niet erkennen. Dit behoeft ook niet. Indien wij ze maar erkennen. Voor de nieuwe Fransche dichters bestaat geene andere autoriteit, dan die van henzelven. Op zeventienjarigen leeftijd heeft zulk een dichter al de mysteriën van hemel en aarde onderzocht. Voor hem geene jonge ontvankelijkheid, zijne woorden zijn louter orakels, die men eenvoudig heeft te gehoorzamen en te gelooven. En het ergste schijnt, dat in de 10 of 15 jaren, sedert de diepzinnigheid in de mode is, er geen enkele talentvolle kunstenaar onder deze neo-idealisten gevonden is.

T.B.