Elsevier's Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 6

[p. 579]

Uit de studeercel.

In zijn Geboorteklock van Willem van Nassou (1626) zegt Vondel:

‘Doen nu verdreven was 't saffraanlicht van Auroor;
En dat de vyver van den hove met den gloor
Der son was overspreid, die op het water beefde
Met stralend spiegelgoud, 't welk int quicksilver leefde....’

Naar de meening der jongste critiek mocht Vondel het beeld van ‘stralend spiegelgoud’ niet gebruiken, omdat de golven van den Haagschen Vijver niet uit goud maar uit water bestaan.

In zijne Aya Sofia spreekt Schaepman van een cypressenwoud, en schrijft:

‘Zijn blaadrendos van flonkergoud doorgloeid;’

en in hetzelfde gedicht roemt hij de:

‘Blauwe baren van zonnegoud doorgloeid.’

En ook hij zou zoo niet mogen spreken, als het oordeel der jongste critiek steek houdt. Wat is het geval? In den Nederlandschen Spectator van 25 April 1896 beoordeelt de heer W.G. van Nouhuys een Brusselsch dichter, Leonard Buyst, Lid van het Kunstgenootschap de Distel, die een bundel gedichten uitgaf onder den titel Liefdeleven (1895). Deze niets kwaads vermoedende Brusselaar zei in zijn boekje:

‘het madeliefje koestert

zich in het zonnegoud.’

En daarop volgt dit vonnis van den heer W.G. van Nouhuys:

‘De heer Buyst is helaas niet de eenige’ (neen, waarlijk niet! Vondel en Schaepman deden het reeds vóór hem!) ‘die zulke dingen schrijft. Maar het wordt tijd, dat ieder leert voelen hoe onzinnig en leelijk ze zijn’ (dit schijnt me nog zoo zeker niet!) ‘Zich koesteren in goud’ doet alleen denken aan een vrek, op zijn rug in een koffer met gouden tientjes, en zich in zijn handen wrijvend van plezier, niet van een madeliefje, dat zich warmt in den zonneschijn.’

Is dit vonnis onherroepelijk? Mocht de Brusselsche dichter niet spreken van ‘een madeliefje, dat zich koestert in zonnegoud?’ Zoo ja, hoe komt het Nederlandsche volk dan zoo dwaas te spreken van: goudappels, goudarenden, goudbaarzen, goudsbloemen, goudbrasems, gouddistels, goudfaizanten, goudforellen, goudhaantjes, goudkieviten, goudlak, goudmeerle, goudoom, goudpeer, goudpippeling, goudvink en goudvisch? Ieder weet toch, dat deze vruchten, deze vogels, deze visschen, deze ooms en dit lak, niet in goud metaal beslagen, maar eenvoudig vogels, visschen, bloemen en ooms zijn, zooals er duizenden meer bestaan. In al deze spreekwijzen heeft goud op symbolische wijze de kleur van het voorwerp uitgedrukt.

De dichters hebben er nooit over gedacht, dat men het hun kwalijk zou nemen, zoo zij bij schitterende gele kleuren van goud gewaagden. Nicolaas Beets heeft niet geschroomd in zijn bekend gedicht: Bij een kind te zeggen:

[p. 580]

 

‘Wat slaapt het zacht, op 't blauwsatijnen kussen,

 

‘'t Onschuldig kind in 't derde levensjaar!

 

‘Hoe geestig dringt zich 't poezel handje tusschen

 

‘'t Azuur der zijde en 't goud van 't vochtig, haar....’

Daar het ‘madeliefje’ van den Brusselschen dichter Buyst geen recht had zich ‘in het zonnegoud’ te koesteren, mag ook niemand nu spreken van ‘een hart als goud,’ van een ‘raad als goud,’ van ‘zoo trouw als goud,’ al doen het ook onze beste auteurs: Van Leineep, Tollens, Wolff en Deken. En zoo zouden we ook eenige zeer algemeen gebruikelijke spreekwoorden moeten afschaffen. Wie zou nog durven zeggen: ‘Hij drinkt goud uit een horentje!’ wanneer men zeggen wil, dat iemand de kostelijkste weelde geniet. En wat zal er terecht komen van ons zoo dikwijs gebruikt axioma: ‘De morgenstond heeft goud in den mond.’ Dit laatste schijnt nog veel onzinniger dan het ‘madeliefje,’ dat zich ‘koestert in zonnegoud.’

Het spreekt van zelf, dat er nu wel nooit meer sprake zal zijn van een ‘gouden eeuw,’ 't geen met het oog op de reusachtige vorderingen der letterkundige critiek trouwens toch wel nimmer het geval zou geweest zijn. En hoevele dichters nog zullen voor die vierschaar niet bedremmeld aangezicht zich op de borst slaan! Schimmel, die den moed heeft te zeggen:

‘Hoe het goud der dagvorstinne
Tintelt op den breeden vloed...’

Bogaer, die zelfs fonkelenden Rhijnwijn ‘vloeiend goud’ heeft genoemd, en talrijke anderen, die de blonde krullen eener dierbare bruid ‘gouden lokken’ durfden noemen, deze allen zullen nu moeten ‘voelen’ hoe ‘leelijk en onzinnig’ dit is, naar de meening van den heer Van Nouhuys.

Het is niet alleen om dit feit, dat ik de aandacht vestigde op de critiek van laatstgenoemden heer. Het is om de meening uit te spreken van zoovelen ten onzent, die den hoogen toon der jongste letterkundige critiek moe en beu zijn. In maandschrift en weekblad, zelfs in een veelgelezen dagblad, wordt gedurig op den meest autoritairen toon beweerd wat zoo goed gezegd is met het rijmpje: ‘Nul n'aurā d'esprit que nous et nos amis!’

Men heeft 't indertijd zeer druk gehad over een volzin van Multatuli ‘Kritiek is ook een kunst!’ Maar men mag er gerust bijvoegen: Critiek is niet alleen eene kunst, critiek is ook eene wetenschap. Een oordeel uit te spreken over kunstscheppingen vereischt kennis. Maar onze tegenwoordige critische schoenmakers versmaden den raad van Apelles, en houden zich niet meer bij hunne leest. Critiek oefenen is aan het eind dezer eeuw gelijk aan een toomeloos uitspreken van geheel individueele meeningen en sympathieën. De critiek, die gebiedend vordert, dat het oordeel zoo objectief mogelijk zij, wordt nu geoefend en aangevuurd door louter subjectieven hartstocht. De critiek, alleen door kennis en kunst achtenswaardig, is nu eenvoudig het uitvloeisel van eenige private ideetjes, die in de hersenen der heeren rondspoken en tot vervelens toe moeten worden herhaald.

Daarbij komt, dat men die ideeën niet eene majesteit van overtuiging uitspreekt, die verraadt, dat aan de mogelijkheid van tegenspraak niet wordt

[p. 581]

gedacht, alsof men niet een brevet van onfeilbaarbeid ter wereld ware gekomen. Ook dit blijkt uit het reeds geciteerde artikel van den heer Van Nouhuys. Deze laatste schrijft:

‘Sedert de herleving der Nederlandsche letteren in het laatste vierde dezer eeuw...’

Elders laat hij volgen:

‘Zoodra een zekere kunst in een land overheerscht, zoo als de kunst van na '80 in het onze...’

Is het wel zoo zeker, dat deze dingen waar zijn?

De auteur dezer uitspraken is er van overtuigd, maar hij doet niets meer dan eene meening uitspreken, hij staaft ze niet. Of komt het er niet op aan, dat er ook eene andere meening kan bestaan? Is het niet meer noodig de overtuiging van andersdenkenden te eerbiedigen? Staat het als een paal boven water, dat der Nederlandsche letteren in het laatste kwart dezer eeuw eene herleving beschoren was? Dat de kunst van na '80 in ons land almachtig heerscht? Het is mogelijk zulke dingen te gelooven, maar te bewijzen, ware vruchtbaarder en nuttiger.

Ieder weet, dat de zoogenaamde herleving onzer letteren na '80 bestaat in eene onder Engelsche en Fransche invloeden begonnen letterkundige omwentelingsbeweging, die haar orgaan vond in het tijdschrift de Nieuwe Gids. Om te beslissen of deze beweging in ons vaderland nu overheershend is, zal men in de eerste plaats moeten onderzoeken, of de oorspronkelijke beweging in Frankrijk en Engeland op eigen geboortegrond reeds beslissende overwinningen heeft behaald. In Frankrijk begint de litteraire revolutie al onder het keizerrijk met Baudelaire en zijne Fleurs du Mal. Terzelfder tijd spruit uit den heerschenden smaak voor het realisme in den roman, het best vertegenwoordigd door Balzac en Flaubert, het naturalisme van Emile Zola.

Het naturalisme vertegenwoordigt in het geheel geene revolutionnaire beweging, maar openbaart zich als eene natuurlijke evolutie uit de gegeven toestanden. In hoe groote mate het naturalisme door het gadeloos talent van Emile Zola zegepraal op zegepraal behaalde, zal het best worden gestaafd door de tallooze drukken zijner door heel beschaafd Europa gelezen kunstwerken. Vele jongeren volgden hem aanvankelijk. Een der talentrijksten heeft later de school van Médan verlaten - Joris Karl Huysmans.

Het was te verwachten, dat er na de overwinningen van het naturalisme opnieuw reactie zou ontstaan. Men eischte iets nieuws. Men begon de trouwe schildering der realiteit alledaagsch te vinden. Men eischte de voorstelling van het onmogelijke en bovenzinnelijke. Zoo ontstond de roman van het spiritisme, de hypnose, de telepathie, de magie, het occultisme en het satanisme. Huysmans heeft een paar wel geslaagde romans in dezen geest geschreven: En Rade en La Bas. Zijn laatste werk, aan de hoogste verrukkingen der catholieke mystiek gewijd, En Route, is mat en sleepend. In de magische wereld voerde een geniaal man, de graaf de Villiers de l'Isle-Adam, wiens Axel, wiens Evé future een machtigen indruk maakten. Weldra kwamen er reeksen vertellingen uit

[p. 582]

onder den titel Recits de l'Occulte van Gilbert Augustin Thierry - herinnerend aan wat vroeger in het romantische tijdvak door Hoffmann met zijne Nachtstücken en door Lord Lytton met zijn Zanoni en A strange story was beproefd.

Naast deze prozavertellingen kwamen de verzen der dichters, die tot de school der letterkundige revolutionnairen behoorden. Men eischte, dat de Fransche dichters er zich op zouden toeleggen om het hunnen lezers zoo lastig mogelijk te maken.

Te lang had men de dichterlijke gedachte in kristalheldere taal voorgedragen, er zou nu een nieuw tijdvak aanbreken voor onverstaanbare verzen, die als raadsels alleen door vernuftige conjecturen zouden kunnen worden verstaan. Stephane Mallarmé toonde zich een groot meester in deze kunst, soms overtroffen door Verlaine en René Ghil. En toch, zoowel bij Mallarmé, als bij Verlaine, gluurde soms het echt geniale plotseling om den hoek der duisternis. René Ghil schreef in raadsels, en begon, bijvoorbeeld een sonet met het volgend quartrain:

‘En ta dentelle ou n'est notoire
Mon doux évanouissement
Taisons pour l'âtre sans histoire
Tel voeu de lèvres resumant...’

De revolutionnaire wereld van jonge letterkundigen heeft zich te Parijs in vele afdeelingen gesplitst - de Symbolisten, de Instrumentisten, de Decadenten, de Cerebralisten, de Hyper-mystiek-mannen. Eene zeldzame vermenging van symboliek, mystiek en innig mooie poëzie komt voor bij een Belgisch dichter, Maeterlinck, den dichter van Pelléas et Mélisande. Bij vele der nieuw optredende jonge dichters staat de geluids- en woorden-poëzie op den voorgrond, de gedachte is bijzaak.

Hunne critici orakelen op zeer hoogen toon. De auteurs, die na 1850 bloeiden, Taine, Emile Zola, Ernest Renan, Guy de Maupassant, Paul Bourget, Alphonse Daudet, Henri de Bornier, Pierre Loti, François Coppée, Sully Prudhomme, worden met groote onversaagdheid voor dood verklaard, maar toch beweerde niemand hunner ooit, dat de nieuwe Fransche kunst dateerende na '80 in Frankrijk heerscht. Daarvoor is hun blik nog te scherp. In de Académie Française zijn nog geene zetels aan Symbolisten en Decadenten afgestaan; in de Revue des deux mondes is het woord aan Ferdinand Brunetière, en als chef der moderne critiek erkent men algemeen Jules Lemaitre.

Wat in Frankrijk niet kan beweerd worden, geldt met veel meer kracht voor Nederland, waar tot nog toe geen Villiers, geen Mallarmé, geen Verlaine, geen Maeterlinck is opgetreden. Het eenige, wat men kan beweren is, dat het deftige fregat, 'twelk de Gids-vlag in top voert, vele zeilen heeft ingehaald, toen de kleine kotter met de Nieuwe Gids-banier als een vliegende Hollander aan den horizon verscheen. Sedert zeilt het groote schip in het kielwater van het kleine. En juist in de laatste dagen verscheen een nagelaten rede van den nobelen, geheel onpartijdigen, Moltzer onder den titel: Het kunstbegrip der Nieuwe-Gids-school, waarin metde hoogste kalmte de volle waarheid wordt gezegd.

T.B.