Elsevier's Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 6

[p. 389]

Nederlandsche Verzen en Nederlandsch Proza.

IV.
Ginevra. Tooneelspel in vijf bedrijven door Mr. P.W. de Koning. Amsterdam, P.N. van Kampen & Zoon. 1896.

Een nieuw auteur beproeft in dit drama het personeel der Britsche romans uit de 12^de en 13^de eeuwen, inzonderheid naar de voorstelling van Chrétien de Troyes ten tooneele te brengen. Dit was reeds in 1834 gedaan door Friedrich Halm (Eligius Franz Joseph Freiherr von Münch-Bellinghausen). Deze komt met Koning Arthur, met de ridders Gawein, Tristram, Perceval en Lancelot, met de Koningin Ginevra, tegenover de uit Boccaccio's Decamerone zoo goed bekende figuur van Griseldis. Er wordt hier een huwelijk gesloten tusschen Perceval en Griseldis, waarbij de ridder dezelfde rol speelt als de markgraaf van Saluzzo bij Boccaccio, evenwel met meer tragische ontknooping.

Onze Nederlandsche dichter, Mr. P.W. de Koning, houdt zich uitsluitend aan het personeel der ridders van de Ronde Tafel, en behandelt als hoofdmotief de liefde van Lancelot en Ginevra met volkomen tragischen afloop, in het laatste bedrijf zich aansluitend bij de Historia van Geffrey van Monmouth. Als tweede motief dient de liefde van Tristram en Isolde met de beide Isolde's verbonden - Isolde van Ierland en Isolde á la main blanche uit Bretagne. Het derde motief is de strijd van Arthur en Mordred, zich opnieuw aansluitend bij Geffrey van Monmouth's Historia.

Allereerst schijnt het mij billijk te erkennen, dat de jonge dichter de door Chrétien de Troyes en Gottfried van Strassburg zoo hoog poëtisch opgevatte stof zeer waardig heeft behandeld. Op verschillende plaatsen blijkt het, dat hij als dichter heeft weten te gevoelen en te spreken.

In de eerste plaats leze men het lied van den nar Dagonet:

‘Wee, wee, en wee, en Arthur's rijk is heen,

Als de sterren bij dag, en als de bloem in de sneeuw.

Wee, wee en wee, en Arthur's rijk is heen!’

Zeer nobel is de uitdrukking der liefde van Isolde Weisshand, zooals Gottfried van Strassburg haar noemt. Zij heeft Tristram, die voor Koning Marke's toorn gevlucht was naar Bretagne, verzorgd, toen hij gewond uit den strijd terugkwam. Ze is met Tristram gehuwd, maar deze hangt met heel zijn hart aan Isolde van Ierland, Koning Marke's vrouw. Als Isolde met de witte hand verneemt, dat Tristram ten oorlog zal trekken, zegt ze:

‘Mijn trots, dien 'k heb gewonnen van den dood.
Ik ben zoo bang u weder te verliezen.
Gij kunt zooveel nog buiten mij beminnen.
Eén ding slechts heb ik lief, en dat zijt gij!’

Zeer mooi is de toorn van Arthur geschilderd, na de ontdekking van Ginevra's passie voor Lancelot:

‘Hoog was mijn troon en hoog was mijn gemoed,
Maar nog oneindig hooger was mijn liefde,
Als Schotlands bergen, als de gouden zon.
Bezoedeld is mijn troon en droef mijn ziel
En van den hoogen hemel viel mijn liefde
Op aarde neer en brak als glas in stuk.’

Zeer geslaagd is het tooneel, als Isolde met de witte hand sterft van weedom over

[p. 390]

het verraad van Tristram. Zij zegt tot Enide:

‘O, welk een storm. Hoe wild is het daar buiten,
O, hoe de eiken zuchten in het woud.
Richt mij wat op, Enide. 'k Wil het hooren,
Ik heb zoo vaak er naar geluisterd 's nachts
In vaders huis, ver, in mijn lief Bretagne.
Hoe spreekt dat tot ons.....
Is iets zoo droevig als een tak die breekt?
Eerst hoort men langen tijd hem angstig zuchten,
Dat telkens buigen en naar boven gaan,
En dan het breken, 't scheuren. O, het leeft!’

Hoewel de verschijning van Lancelot's geest misschien al te Shaksperiaansch kan schijnen, spreekt deze schim poëtische woorden tot Ginevra in het laatste bedrijf;

‘Ginevra, ach Ginevra,

Hoe heb ik gezworven eer 'k u wedervond,
Een balling, die zijn leed haast niet kan dragen,
Maar toch, een vogeltje zong in mijn hart
Van eeuw'ge liefde en van zoet hereenen,
Van vrijheid in een ver en beter land,
Waar warmer zon is, zoeler luchten waaien,
En trouwe liefde vrij en onbespied.
Daar zullen wij liereend om niet te scheiden,
Te zamen door dit harde leven gaan,
Sterk door de liefde.......’

Het blijkt op nog vele andere plaatsen, dat de dichter van Ginevra een kunstenaar van uitmuntenden aanleg is. Maar hij is zijn metrum - strofen van vijf jamben met vijf klemtonen - nog niet volkomen meester. Enkele regels passen niet in dit metrum. Zoo vindt men in het vers:

‘Mijn priésterkléed wilde ík nedérwerpén’.

aan het slot twee trochaeën in plaats van twee jamben.

De samenstelling is niet volkomen geslaagd. Lancelot wordt door Arthur gedood, Tristram door Marke. Dat Ginevra zich in een klooster terugtrekt, heeft Geffrey van Monmouth in zijne Historia regum Britanniae (1144) gemeld. De Koningin Guanhumara wordt non in de orde van St. Julius den Martelaar. Maar geen middeleeuwsche dichter heeft dit motief uitgewerkt. Daar Geffrey een Benedictijner monnik was, die als Bisschop van St. Asaph stierf, daar hij Wallische volksoverleveringen over den semi-mythischen, semi-historischen Arthur met zijne fantazie op zonderlinge wijze dooreenmengde, wil hij nog daarenboven met een christelijk hoofdstuk eindigen.

Mr. P.W. de Koning heeft zich zeer vrijmoedig gedragen tegenover zijn personeel. Hij noemt Arthur ‘Koning van Engeland’, en Marke ‘Koning van Wales’. Arthur is van zuiver Kymrischen oorsprong, zooals blijkt uit al de zuiver nationale vertellingen van het beroemde Wallische verzamelschrift Llyfr coch o Hergest (Het roode Boek van Hergest). Marke is van zuiver Ierschen oorsprong. Bij Gottfried von Strassburg verschijnt hij als Koning van Engeland. Sir Thomas Malory, die in 1470 eene zeer late bewerking der Britsche sagen gaf onder den titel van Le Morte Darthur, maakt Marke: Kynge of Cornewaile, uncle of syr Trystram, husband of la beale Isoud’. Marke kan evenwel nooit als Koning van Wales worden voorgesteld, daar Arthur en zijne vrouw (Gwenhwyvar, Guenever, Guinevere) zuiver Wallische namen dragen.

Misschien meent de dichter van Ginevra, dat Tennyson hem in de moderniseering wel dapper is voorgegaan, maar toch houdt Tennyson steeds in het oog dat Arthur, Lancelot en Ginevra in Wales optreden. Hij zelf schijnt min of meer van dezelfde meaning te zijn, daar de drie eerste bedrijven spelen in Arthur's slot te ‘Kaerleoen’ (hij meent Caerlleon). Dit Caer-Lleon ligt in Wales. Het Wallische woord Caer beteekent kasteel, en werd later saamgetrokken tot Car - zooals blijkt uit Car-Marthen.

Overzicht van de geschiedenis der Nederlandsche Letterkunde en van hare hoofdvormen in proza en poëzie door J.S.Ph. Duyser, Leeraar bij het middelbaar onderwijs te Amsterdam. Tweede druk. Te Groningen bij J.B. Walters, 1895.

Wij ontvangen hier den tweeden druk

[p. 391]

van een leerboek over de Geschiedenis der Nederlandsche Letterkunde - een verblijdend teeken voor hen, wien de eer onzer Letteren na aan het hart ligt.

Het boek van den heer J.L.Ph. Duyser maakt over het algemeen een aangenamen indruk, en overtreft vele werken zijner voorgangers. Toch komt het mij voor, dat de auteur wat te veel vertrouwt op één dier voorgangers - Jonckbloet. Zijn aesthetisch doctrinarisme wordt dikwijls zijn zwakke zijde. Het is een zeer moeilijk en lastig werk aesthetische denkbeelden in verstaanbare taal uit te drukken. Dit leert ons de eerste volzin van dit boek. De schrijver zegt: ‘Onder letterkunde verstaat men de verzameling dier kunstvoortbrengselen, waarin het schoone en verhevene wordt uitgedrukt door middel der taal.’

Als in dezen volzin eenvoudig geschrapt waren de woorden ‘en verhevene’, dan zou men eene geheel juiste stelling hebben verkregen. De kunstvoortbrengselen, waarin het schoone wordt uitgedrukt door middel der taal, vormen de letteren van een volk. Dit is zóó waar, dat niemand het beter zou kunnen zeggen. Maar zoodra men den eisch stelt, dat die kunstvoortbrengselen het schoone en het verhevene tevens moeten uitdrukken, komt men tot eene zeer noodlottige beperking. Bij deze kunstprodukten, die het schoone en verhevene moeten uitdrukken, is geen plaats voor de dierfabel, de klucht, de boerde, het blijspel, de geheele comische afdeeling der letterkundige kunst. Het comische kan zeer ‘schoon’, maar nimmer ‘verheven’ zijn.

Een tweede voorbeeld der groote moeielijkheid van juiste inkleeding eener letterkundige gedachte, geeft ons deze auteur, waar hij spreekt over lyrische poëzie en proza. ‘Het lyrische gedicht is de openbaring van vreugde, smart, bewondering, dankbaarheid, verontwaardiging, berusting, liefde, geestdrift.’ De schrijver omschrijft hier eene volkomen gezonde gedachte. Maar wat bewoog hem om elders te zeggen: ‘Voor zuiver lyrische uitingen is alleen de taal der poëzie geschikt.’’. Er bestaat dus geen lyrisch proza, en een kunstenaar, die door vreugde, smart, bewondering, dankbaarheid, verontwaardiging, berusting, liefde of geestdrift wordt gedrongen uiting te geven aan zijn gevoel, moet een vers schrijven, proza is verboden. Wie gevoelt niet het volkomen dwaze van zulk eene stelling? Mocht Cicero zijne verontwaardiging niet uiten in proza over de jammerlijke intrigen van Catilina, waar waren dan zijne lyrische oratiën tegen dezen politieken schelm gebleven? De lyrische kunst is niet afhankelijk van een vorm. In poëzie en proza beide spreekt de lyrische kunstenaar. Dit is gebleken aan Demosthenes, aan de sermoenen van Ruusbroec, aan de leerredenen van Johannes Brugman, aan de welsprekendheid van Sheridan, van Bossuet, van Van der Palm en van zoovele anderen.

In het zuiver historisch deel van zijn arbeid herhaalt de heer J.L.Ph. Duyser wel eens geheel verouderde meeningen, en stelt hij zich op overwonnen standpunten, die al langen tijd uit het oog verloren zijn. Een paar voorbeelden:

Hendrik van Veldeke vertaalt de Eneïde van Benoit de St. Maure - zoo heet het. De heer Duyser weet dus niet, dat Dr. J.J. Salverda de Grave in zijne Introduction à une édition critique du Roman d'Enéas (1888) en in zijne Enéas. Texte eritique (1891) duidelijk heeft aangetoond, dat de Enéas niet is van Benoit de Sainte-More.

De heer Duyser meent, dat in de Britsche romans het Keltisch-mythisch element door Christelijke zinnebeelden werd vervangen. ‘Zoo werd’ - zegt hij - ‘de heidensche schotel, dat zinnebeeld van de wijsheid der Druïden, die de toekomst onthulde, en zelfs het leven teruggaf, vervangen door den Heiligen Graal, d.i. den schotel, waaruit Jezus het laatste avondmaal gebruikte’.

[p. 392]

Quot verba, tot errores!

De Graal heeft niets te maken met een heidenschen schotel. De auteur heeft blijkbaar verzuimd te bestudeeren, wat over den oorsprong van den Graal geschreven is door Alfred Nutt (1888), door Zimmer, in zijne beoordeeling van dit werk (1890) en door Prof. John Rhŷs (1891). Hij zou dan geweten hebben, dat de ‘heidensche’ schotel der Druïeden naar de rommelkamer is verwezen. Chrétien de Troyes heeft het eerst het woord Graal gebruikt. Hij ontleende niet het woord, dat van Romaanschen oorsprong is, maar de zaak aan Kymrische legenden, die hem toegankelijk gemaakt waren door eene Fransche vertaling. In een verzameling Kymrische handschriften: The Black Book of Carmarthen komt een gedicht, toegeschreven aan den Wallischen bard Taliessin, waarin beschreven wordt, hoe Arthur afdaalt naar de onderwereld, in het hellekasteel van den hellegod Pwyll, en hoe hij daar een tooverketel buit maakt. Op dezelfde wijze gaat Perceval naar het Graal-kasteel, om den Graal te veroveren. Het Graal-kasteel stemt in alle opzichten overeen met het hellekasteel. De tooverketel van den god Pwyll is gevuld met spijs. Geen lafaard mag er uit eten. De Graal heeft het vermogen, om, waar hij rondgedragen wordt bij Chrétien en zijne voortzetters, al de aanwezigen van spijs te voorzien.

In de Iersche en Wallische volksverhalen komen herhaaldelijk zulke tooverketels voor. Zoo in eene vertelling uit het Roode Boek van Hergest - in Kulhwch en Olwen - de ketel van Diurnach, die Arthur en zijne helden in Ierland gaan zoeken. In dezelfde vertelling wordt melding gemaakt van den tooverketel van Gwydno, die altijd vol spijs bleef, hoeveel men er ook uitnam. Dit zelfde doet de Graal van den Graalkoning bij Chrétien de Troyes. En hiermee is het aantal der magische ketels nog niet uitgeput. De Iersche Feeën, bekend onder den naam van Tuatha de Danann, bezitten een tooverketel van Dagda, benevens speer en zwaard van Lug Lamhfhada, evenals de Koning van het Graal-kasteel, waarin Graal, lans en zwaard bij elkaar vereenigd voorkomen. Eerst eenige jaren na Chrétien de Troyes heeft de Noord-Fransche dichter Robbert de Borron in zijn roman: Li Romanz de l'estoire dou Graal eene poging gedaan, om door gelijkstelling van Jozef van Arimathea's avondmaalschotel met den Graal de geschiedenis van Christus' lijden te verbinden met Wallische en Iersche sagen.

Er zijn nog meer dergelijke onjuiste voorstellingen bij den heer Duyser. Hij deelt mede, dat het eerste diergedicht in het Latijn in Vlaanderen ontstond omstreeks het midden der 12e eeuw, en dat het de naam van ‘Ysengrimus’ droeg. Het eerste diergedicht in het Latijn werd opgesteld omstreeks 940 door een monnik uit het klooster van Saint-Evre bij Toul onder den titel Ecbasis Captivi. De Ysengrinus - niet ‘Ysengrimus’ - werd geschreven in 1152 te Rijssel, door een ‘clerc’, die Magister Nivardus heet. Juist over dit laatste gedicht is onlangs nieuw licht opgegaan door eene zeer verdienstelijke studie van een jong Belgisch geleerde: Léonard Willems, Etude sur l'Ysengrinus (1895) in de Receuil de Travaux publiés par la Faculté de Philosophie et Lettres - Université de Gand.

T.B.